OD I DO CZYTELNIKÓW: PROBLEMY INTERPRETACYJNE ROZPORZĄDZENIA MG W SPRAWIE BHP PRZY URZĄDZENIACH I INSTALACJACH ENERGETYCZNYCH Pan mgr inż. Tadeusz Matuszyński z Krakowa nadesłał teksty wymiany koresondencji między Hutą im. T. Sendzimira SA, a Biurem Prawnym Deartamentu Energetyki Ministerstwa Gosodarki, sądząc słusznie, ze interretacja niektórych określeń i ostanowień Rozorządzenia MG z 17.9.1999 r. w srawie bezieczeństwa i higieny racy rzy urządzeniach i instalacjach energetycznych (Dz. U. Nr 80 z 8.10.1999 r., oz. 912, Biuletyn INPE Nr 29 str. 3) może budzić wątliwości także innych adresatów tego rozorządzenia. Tekst koresondencji: Pytania: 1. Jaka definicja określa Obiekt energetyczny? Określenie to zostało wymienione w rozorządzeniu m. in. w 2 oraz 72, ust. 1. Przykład Jednym z obiektów w naszej Hucie jest walcownia, której hala rodukcyjna ma długość kilkaset metrów i szerokość onad 100 m. W hali wyodrębniona jest m.in. maszynownia jako omieszczenie zamknięte. Na terenie maszynowni znajdują się: 1) zesoły silników walcowniczych o naięciu do l kv, 2) stycznikownie 220 V, 3) rozdzielnie 3 x 380 V, 4) rozdzielnia 3 x 6 kv, która stanowi wyodrębnione omieszczenie zamknięte w maszynowni, 5) suwnice do obsługi urządzeń maszynowni. Pod maszynownią znajduje się kablownia i układy wentylacyjne. Na zewnątrz maszynowni jest ciąg walcowniczy, w którym znajdują się m. in. silniki elektryczne naędów omocniczych i urządzenia transortowe, włącznie z suwnicami. Jest także rozległa instalacja oświetleniowa hali rodukcyjnej. W owyższej sytuacji, co należy rozumieć rzez jeden obiekt energetyczny (elektroenergetyczny)? 2. W 55ust2, rzytoczono tabelę w której odano granice stref racy w obliżu naięcia i stref racy od naięciem. W 55, ust. 3, ustalono, że odległości określone w ust. 2, dla urządzeń i instalacji 81
elektroenergetycznych o naięciu znamionowym do l kv, dotyczą tylko linii naowietrznych. Jednak w 62 m.in. zabroniono zbliżania się do nieosłoniętych części urządzeń i instalacji elektroenergetycznych znajdujących się od naięciem, na odległość mniejszą niż odległości określone w 55, ust. 2, bez zastrzeżenia o którym mowa w 55, ust. 3 (dotyczącego linii naowietrznych). Jaki jest więc wymóg najmniejszych odległości wokół nie osłoniętych urządzeń i instalacji elektroenergetycznych lub ich części znajdujących się od naięciem o wartości do l kv (nie będących liniami naowietrznymi), wyznaczających granice strefy rac w obliżu naięcia i granice strefy rac od naięciem? 3. W 67 odano zakres wymagań dotyczących oleceń wykonania racy. W rozorządzeniu natomiast ominięto srawę wzoru isemnego olecenia wykonania racy. Uważamy, że dotychczasowy wzór olecenia isemnego - odany w Przeisach eksloatacji urządzeń elektroenergetycznych wg stanu rawnego na 31.12.1996 r., wydawnictwo COSiW SEP - jest właściwy od względem wymagań odanych w 67 i jeżeli nie będzie rzeciwwskazań Deartamentu Energetyki, w dalszym ciągu będzie rzez nas stosowany. 4. W 68 ust. 3, znajduje się określenie owinien być. Czy należy rozumieć, że owyższy wymóg jest obligatoryjny? Prosimy o srecyzowanie określenia owinien być. 5. W rozorządzeniu nie określono douszczalnego zakresu łączenia funkcji rzy organizowaniu rac. W związku z owyższym rzy organizowaniu rac na olecenie, roonujemy: 1) rzy wykonywaniu racy na olecenie ustne oleceniodawca może ełnić równocześnie funkcję douszczającego, 2) rzy wykonywaniu racy na olecenie isemne: a) oleceniodawca może ełnić równocześnie funkcję koordynującego, b) douszczający może ełnić funkcję nadzorującego c) w stacjach elektrycznych bez stałej obsługi zezwala się aby douszczający był za zgodą kierującego zesołem i oleceniodawcy włączony do zesołu wykonującego racę, ale doiero o rzygotowaniu miejsca racy i douszczeniu do racy. Douszczający musi być w tym rzyadku wyznaczony imiennie rzez oleceniodawcę. Douszczającym nie może być kierujący zesołem ani kierownik robót. Przy braku rzeciwwskazań Deartamentu Energetyki, będziemy stosować łączenie funkcji rzy organizowaniu rac na olecenie jak owyżej. Odowiedź nadeszła z Deartamentu Polityki Przemysłowej, Ministerstwa Gosodarki - ismo, znak: PP-13/JZ/V/1028W/00 z dnia 2000-04-10. Oto treść wyjaśnień: l) Walcownia jest to obiekt rodukcyjny, a nie energetyczny - jak sugeruje autor isma, który omieszczenia walcowni i w nich zlokalizowane urządzenia i instalacje energetyczne ołączone ze sobą technologicznie zalicza do sełniających ostanowienia aragrafów l i 2 rozorządzenia Ministra Gosodarki. 2) Przeis 62 rozorządzenia jest jednoznaczny i dotyczy oględzin urządzeń i instalacji energetycznych, natomiast 55 ust.2 dotyczy zachowania beziecznych odległości od urządzeń będących od naięciem. W tym aragrafie nie ustalono odległości dla urządzeń zainstalowanych wewnątrz obiektu rodukcyjnego. W tym zakresie należy korzystać z PN regulujących te srawy. 3) Srawa wzoru isemnego olecenia wykonania racy obecnie należy do kometencji racodawcy, który w drodze wydania instrukcji zakładowej owinien określić wzór takiego olecenia. 4) Przeis 68 ust 3 douszcza wyznaczenie rzez oleceniodawcę innej osoby niż on sam. Natomiast określenie owinien być jest obligatoryjne, a nie jak autor isma uznał, że jest 82
) to zalecenie równoznaczne z określeniem w zasadzie *. 5) Srawy dotyczące łączenia zakresu funkcji rzy organizowaniu rac należą do kometencji racodawcy, który ten roblem owinien ustalić w instrukcji zakładowej. Ze względu na niejednoznaczność i niezrozumiałość niektórych wyjaśnień, racodawca zwrócił się owtórnie o wyjaśnienie w nastęujących kwestiach: l. Co należy rozumieć rzez określenie obiekt energetyczny? Określenie to zostało wymienione w rozorządzeniu m.in. w 2, kt 20 oraz 72, ust. l. 2. Proszę o odanie numeru Polskiej Normy na którą ogólnie (hasłowo) owołano się w Waszym iśmie, znak: PP-13/JZ/V/1028W/00, z dnia 2000-04-10 w unkcie 2). 3. Wyjaśnienie w unkcie 4) Waszego isma jest srzeczne z treścią 68, ust. 3 rozorządzenia, w kontekście obligatoryjnego znaczenia ojęcia owinien być. Srzeczność olega na tym, że jeżeli dozór nad ruchem urządzeń lub instalacji energetycznych, rzy których będzie wykonywana raca, jest srawowany rzez oleceniodawcę, koordynu- ) jącym musi być* (obligatoryjnie) sam oleceniodawca. Natomiast w unkcie 4) Waszej odowiedzi naisano: Przeis 68, ust. 3 douszcza wyznaczenie rzez oleceniodawcę innej osoby niż on sam. W świetle rzytoczonych owyżej niejasności w interretacji rozorządzenia, urzejmie roszę o jednoznaczne zajęcie stanowiska. Jest to niezbędne dla orawnego zredagowania i wydania instrukcji zakładowej, o której mowa w unkcie 3) i 5) Waszego isma. Powtórna odowiedź wyjaśniająca z Deartamentu Polityki Przemysłowej Ministerstwa Gosodarki zawarta w iśmie, znak: PP-13/TT/W1317W/00 z dnia 2000-05-12 jest nastęującej treści: l) ad.l. Przez określenie obiekt energetyczny należy rozumieć budynek bądź omieszczenie, w którym znajdują się urządzenia energetyczne rzeznaczone do wytwarzania, rzetwarzania, rzesyłania i dystrybucji, wzajemnie na siebie oddziaływujące elektrycznie lub technologicznie w sensie nośników energii 2) ad.2. Przywołując hasłowo PN braliśmy od uwagę normy będące w ustanawianiu, a rzede wszystkim rojekt normy Pr EN-50110-1/96. 3) ad.3. W obecnie obowiązujących zasadach techniki rawodawczej nie stosuje się wyrazów musi być; 'Pod wyrazami owinien być kryje się obligatoryjny obowiązek ) równoznaczny z wyrazami musi być*. Przyisy Redakcji INPE ) * Według PN/N-02001 Wytyczne oracowywanie norm. Wytyczne ogólne oraz Reguł rac normalizacyjnych RPN- 006. Redakcji i sosobu rzedstawiania Polskich Norm, wydanych rzez Polski Komitet Normalizacyjny dla wyrażenia nakazu (wymagań) lub zakazu, zaleceń oraz douszczeń zostały ustalone w ostanowieniach rzeisów niżej odane słowa: Postanowienia będące nakazami (wymaganiami) lub zakazami należy wyrażać słowami: owinien - nie owinien; należy - nie należy czy też nie douszcza się. Postanowienia będące zaleceniami - słowami: zaleca się - nie zaleca się; jest zalecane - nie jest zalecane. Postanowienia będące douszczeniami należy wyrażać słowami: douszcza się - nie wymaga się; jest douszczalne - nie jest wymagane. Jak z owyższego wynika wyrażenie musi być nie jest używane także w dokumentach normalizacyjnych. (TM) 83
WSPÓŁCZYNNIKI POPRAWKOWE DO ZMIERZONYCH REZYSTANCJI UZIEMIEŃ Pan mgr inż. Kazimierz Chałubek z Piotrkowa Trybunalskiego załączył do listu tablice wsółczynników orawkowych do zmierzonej rezystancji uziemień z dwóch książek wydanych rzez COSiW SEP zawierające różne wartości. List zakończył się rośbą o odowiedź która z tablic jest rawidłowa, które wartości k z nich należy w raktyce omiarowej stosować? Oto te tablice: Tablica 9. Wsółczynniki orawkowe k zmierzonej wartości rezystancji uziemienia- - wg Jerzego Laskowskiego Poradnik Elektroenergetyka Przemysłowego. L. 1 2 3 Rodzaj uziomu Uziom głęboki ionowy od ow. ziemi onad 5 m Jak wyżej, lecz od ziemią 2,5-5 m Uziom oziomy ułożony w ziemi na głębokości ok. 1 m Wsółczynnik k w zależności od wilgotności gruntu suchy b. wilgotny (mokry) i tabl. 4 - wg Z. Konoackiego i Z. Gryżewskiego - Prace omiarowo-kontrolne rzy urządzeniach elektroenergetycznych o naięciu znamionowym do 1 kv 1,1 wilgotny 1,8 1,8 2,4 Rodzaj uziomu Wsółczynnik orawkowy k Grunt w czasie omiaru był: suchy wilgotny mokry Pionowy długi o głębokości onad 5 m onad owierzchnią ziemi 1,1 Pionowy o głębokości 2,5-5 m 1,6 2,0 Poziomy ułożony na głębokości ok. 1 m 2,2 3,0 Odowiedź Pierwsza część ytania nie srawia trudności w odowiedzi. W wydaniu IV Poradnika... J. Laskowskiego, orawionym i uzuełnionym tablica 9 zaoatrzona w l 8.7. na str. 231 zawiera treść i wartości k identyczne jak tabl. 4 - wg Z. Konoackiego i Z. Gryżewskiego. Trudniej natomiast odnieść się do drugiej części ytania. Można sądzić, że tablica 8.7. czy tabl. 4 autorzy zamieścili w celach dydaktycznych, aby okazać zależność wyników od wilgotności gruntu w czasie omiarów. Ich rzydatność dla osób wykonujących omiary rezystancji uziemień jest mała.natychmiast rodzi się wątliwość jak zakwalifikować grunt od 4 względem wilgotności. Jej wływ na zmianę rezystywności gleby r= 10 Wcm (glina) 84
wg I. S. Stiekolnikowa i in. Grozozaszczita romyszlennych soorużenij i zdanij - Akademia Nauk ZSSR - Moskwa 1951 r. str. 121, rys. 68 rzedstawia niżej zamieszczony wykres 4 r 10 OM CM 40 35 30 25 20 15 10 5 0 10 20 30 40 50 60 70 zawartość wilgoci % Kolejną wątliwość mogą rodzić zamieszczone w tablicach 8.7. czy 4. rodzaje uziomów i głębokość ich zakoania. Uzuełnienie tych tablic może stanowić rzytoczona niżej tablica wg I. S. Stiekolnikowa (str. 121, tabl. 9) Wartości k wg I.S. Stiekolnikowa Rodzaj uziomu wilgotnego k dla gruntu suchego oziomy ułożony na głębokości 0,5 do 0,8 m 1,8 ionowy rurowy o długości 2-3 m O roblemach związanych z orawnością omiarów rezystywności gruntu czy też omiarów rezystywności uziomów obszernie isze rof. Konstanty Wołkowiński w książce t. Uziemienia urządzeń elektroenergetycznych - wyd. III rozszerzone i całkowicie zmie- nione. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1967 r. Warszawa ss 472. Warto niektóre z niej fragmenty rzytoczyć: Wobec tego, że rezystywność gruntu zmienia się wskutek zmian czynników klimatycznych wynika zagadnienie doboru takich warunków omiarów, aby uzyskane 85
arametry gruntu były miarodajne rzy wymiarowaniu uziomów lub ustalenia odowiednich wskaźników orawkowych do wyników uzyskanych z omiarów w dowolnym okresie roku. Do obliczania rezystancji uziemienia uziomów należy rzyjmować największe wystęujące w ciągu roku, rezystywności gruntu. W warunkach klimatycznych Polski i rzy ułożeniu uziomów na głębokości nie mniejszej niż 0,6 m największe rezystancje uziemienia wystęują zwykle w okresie od września do aździernika. Grunt zamarza w okresie zimowym do tak niewielkiej głębokości, że nie owoduje to wzrostu rezystancji uziemienia nawet uziomów oziomych. Najmniejsze rezystancje uziemienia wystęują w Polsce w okresie od grudnia do marca. Bardzo ważnym sostrzeżeniem jest fakt, że krótkie okresy deszczowe wływają tylko nieznacznie na zmniejszenie rezystancji uziemienia. W celu uzyskania największych wartości rezystancji uziemienia wystarczy więc rzestrzegać zasady wykonywania omiarów rezystywności w okresie małego zaasu wody w gruncie, o uływie nie mniej niż dwóch dni o długotrwałym okresie oadów. Sezonowe zmiany rezystancji uziemienia zależą od tyu i rozmiarów uziomów oraz od warunków lokalnych (głębokości - wystęowania zwierciadła wody gruntowej, struktury gruntu, itd.). Z tego względu rzytaczane rzez wielu autorów różne wartości wsółczynników orawkowych rzez które należy mnożyć rezystywności zmierzone w danym miesiącu celem obliczenia maksymalnych - wieloletnich r, dotyczą określonych warunków klimatycznych i lokalnych, lub są wartościami maksymalnymi, uwzględniającymi najbardziej niekorzystne okoliczności.,,w Polsce nie rzerowadzano dotychczas systematycznych badań sezonowych zmian rezystancji uziemienia różnych uziomów. Wskazówki Ochrony Odgromowej sieci elektrycznych (wyd. 3 MGE, Warszawa 1960) zawierają wrawdzie wartości wskaźnika k z, lecz dane te uznaje się obecnie jako nie odowiadające rzeciętnym warunkom, nie dotyczą one zresztą rozowszechniającym się uziomom głębinowym. Do czasu ustalenia bardziej miarodajnych danych można korzystać z zaleceń zawartych w tabl. 8.5. uwzględniając rzy tym ogólne uwagi dotyczące wskaźników orawkowych. Tablica 8.5. Wskaźniki sezonowych zmian zastęczej rezystywności gruntu (wg K. Wołkowińskiego) Uziom Poziomy ułożony na głębokości 0,6 1 m Pionowy o 1 = 2,5 5 m Pionowy o 1>5 m Układ uziomowy mieszany (złożony z elementów oziomych i ionowych) Wartości wskaźnika k z jeżeli grunt w czasie omiarów był suchy a) wilgotny c) 2,2 1,6 mokry b) 3,0 2,0 1,1 Ustala się odowiednio do wływu rezystancji uziomów oziomych i ionowych na rezystancję uziemienia układu a) Można rzyjmować w okresie od czerwca do września (włącznie) z wyjątkiem trzydniowych okresów o długotrwałych obfitych oadach. b) Można rzyjmować, że stan taki wystęuje oza okresem scharakteryzowanym w a) c) Wartości tej kolumny można stosować, jeżeli warunki nie dadzą się zakwalifikować do rzyadku a) ani b). Uwaga: Podział gruntów w zależności od wilgotności odano w. 1.3. W. 1.3. rof. K. Wołkowiński recyzyjnie oisuje odział gruntu, wykorzystując własności wodne gruntu, jego strukturę, kailarność, ojemność wodną it. Z konieczności ograniczymy się do odziału rzyjętego w gruntoznawstwie. Grunty sykie w zależności od wilgotności względnej dzieli się na trzy gruy: suche (w w 0,40), wilgotne (0,40 <w w 0,80) 86
i mokre (0,80 <w 1,00). w Jak wynika z owyższych rozwiązań i rzytoczonych informacji nie można udzielić jednoznacznej odowiedzi czy odane w tablicach 8.7 lub 4 są miarodajne dla orawnych obliczeń rezystancji uziomów, czy też rezystywności gruntu. Pochodzenie ich jest zasłonięte tajemnicą znaną tylko autorom obydwu omawianych książek. (T. M.) PN-IEC 60364 - WĄTPLIWOŚCI I PYTANIA CZYTELNIKÓW Ustanowienie Polskiej Normy PN-IEC 60364, uznanie jej rozorządzeniem MSW za obligatoryjną i komentujący ją w zakresie ochrony rzeciworażeniowej artykuł mgr. inż. A. Boczkowskiego (Biul. INPE Nr 33 str. 28 i Nr 34 str. 3) nie usunęły niektórych wcześniejszych wątliwości, rzyniosły kolejne i sowodowały szereg ytań do Redakcji INPE z rośbą o odowiedź. W tym numerze ograniczamy się do odowiedzi na ytania owtarzające się i naszym zdaniem najważniejsze: 1) Wykaz arkuszy obligatoryjnych PN-IEC 60364, a sis literatury w artykule A. Boczkowskiego. Wykaz arkuszy PN-IEC 60364 wymienionych w sisie literatury w artykule A. Boczkowskiego (Biul. INPE Nr 34, str. 60) zawiera nie tylko arkusze obligatoryjne (Biul. INPE Nr 33, str. 28), a także będące w oracowaniu, nie ustanowione i fakultatywne. O normach nowoustanowionych informujemy w kolejnych numerach Biuletynu INPE. 2) Wyłączenie. 11.4 z obowiązkowego stosowania PN-IEC - 60364-1:2000. Wyłączenie to oznacza, że nie ma obowiązku stosowania normy w obiektach sieci elektroenergetycznych.w numerze 33 Biuletynu INPE na str. 68 wyjaśnialiśmy roblem rzeisów ochrony rzeciworażeniowej w sieciach elektroenergetycznych w świetle PN-/E 05009, konkludując że norma ta nie dotyczy budowli elektroenergetycznych i systemów rzesyłu oraz dystrybucji energii elektrycznej, a jedynie instalacji elektrycznych w budynkach. (Por. także: A. Lisowski A jednak nie ma obowiązku stosowania PN 5009 w elektroenergetyce - Wiad. Elektrotechniczne. 2000 r. Nr 7 str. 358 oraz E. Musiał Ograne zagadnienia ochrony rzeciworażeniowej w instalacjach elektrycznych do 1 kv - Biul. INPE nr 36, str. 67). 3) Można czy należy stosować wyłączniki różnicoworądowe. Niefortunne należy odkreślało w listach kilku Czytelników. Wyjaśnia w wyżej wymienionym artykule tę srawę dr inż. E. Musiał. 4) Czy 8 arkuszy PN-IEC 60364 określających Wymagania dotyczące secjalnych instalacji lub lokalizacji wyczeruje zakres normalizacji tą normą. A. Boczkowski w wykazie literatury do wyżej wymienionego artykułu wymienia arkusze: 7-701, 7-702, 7-704, 7-705 i 7-708 zastęujące arkusze PN - 91/E - 05009 o identycznej numeracji i 7-703, 7-706 oraz 7-707 nowo oracowane.. Nie ma w artykule też mowy o rozszerzeniu normy o dalsze arkusze z 7 gruy. Ochronę rzeciworażeniową w innych obiektach o szczególnym zagrożeniu elektrycy będa musieli rozwiązywać zgodnie z aktualną wiedzą techniczną. W artykule E. Musiała można znaleźć wykaz niemieckich norm, które mogą być w tym omocne. 5) Jeszcze o ołączeniach wyrównawczych rzy rurach wodociągowych z tworzyw sztucznych Pan inż. Krzysztof Sałasiński z Oddziału Łódzkiego SEP nadesłał artykuł olemizujący ze stanowiskiem dr. inż. E. Musiałaz Politechniki Gdańskiej i dr. inż. W. Jabłońskiego z Politechniki Wrocławskiej w srawie tych ołączeń. (Biul. INPE Nr 33 str. 41 i 47). Artykuł olemiczny oublikujemy w nastęnym numerze. 87