Ogólny zarys koncepcji rachunku ABC w kopalni węgla kamiennego Mogłoby się wydawać, iż kopalnia węgla kamiennego, która wydobywa teoretycznie jeden surowiec jakim jest węgiel nie potrzebuje tak zaawansowanego narzędzia jakim jest rachunek ABC. Ponadto kopalnia z reguły posiada stałych odbiorców jakimi są elektrownie zawodowe przez co ogranicza to wpływ kopalni na negocjację ceny oraz ilości sprzedawanego węgla. Zatem szansą na poprawienie wyników finansowych jest koncentracja na poszukiwaniu możliwości optymalizacji kosztów. Aby można było efektywnie sterować kosztami należy poznać charakter kosztów i powiązać ich wysokości z bezpośrednimi przyczynami ich powstania. Należy zaznaczyć, iż znaczna część kosztów kopalni to koszty pośrednie (roboty udostępniające i przygotowawcze), które podlegają rozliczeniu. Rachunek kosztów ABC daje możliwość rozliczenia ich nie tylko na produkty, ale także na inne obiekty kosztowe takie jak ściana, pole i poziom wydobywczy. Jest to o tyle istotne jeżeli wydobycie odbywa się w więcej niż jednym miejscu, a warunki geologiczne znacznie od siebie odbiegają np.: ze wzgl. na zagrożenie metanowe, lub wodne. Ponadto występuje znaczna część kosztów, które nie są związane z produkcją np.: system odwadniania poza poziomami wydobywczymi, rekultywacja terenu itd. Istnieje również grupa kosztów, która nie dotyczy jednostkowego kosztu wydobycia tylko partii. Takimi kosztami mogą być: przezbrojenia maszyny, przygotowanie maszyn, zamówienia materiałów, działania dotyczące grupy klientów. Na uwagę zasługuje również fakt, iż w trakcie wydobycia węgla wydobywane są również kopaliny towarzyszące (np.: kruszywa, metan). W związku z tym działania, które były podejmowane w celu wydobycia i składowania tej kopaliny nie powinny obciążać kosztów wydobycia węgla, ale również kopalinę towarzyszącą. Jak zostało wspomniane we wcześniejszych opracowaniach rachunek ABC może spełniać wiele funkcji, a ilość wyodrębnionych działań jest funkcją celu jaką chce się osiągnąć. Biorąc pod uwagę specyfikę działania kopalni węgla kamiennego rachunek ABC może być pomocny do ustalenia prawdziwych kosztów wydobycia z podziałem na przodek ścianowy, pole ścianowe, eksploatacyjne, partię pokładu, parcelę, oraz poziom wydobywczy, a także do zarządzania procesami w kopalni w celu ich optymalizacji. 2010 Matuła Marcin www.matulamarcin.pl Strona 1
Przy wyodrębnianiu działań niebezpieczeństwem jest ich liczba. Zbyt duża liczba może przekroczyć możliwości analityczne, natomiast zbyt mała ilość może uniemożliwić określenie zależności występujących w kopalni. Kopalnia oprócz działalności podziemnej prowadzi również działania na powierzchni m. in.: składowanie, procesy związane z utrzymaniem ruchu na powierzchni, a także obróbki w zakładzie przeróbczym. W dalszej części rozważań na temat rachunku ABC uwaga zostanie skupiona tylko na procesach wydobywczych. Standardowa struktura procesów w kopalni to prace: udostępniające (prace w skałach otaczających złoże wydrążenie wyrobisk w skale płonnej do pokładów węgla, które mają być eksploatowane), przygotowawcze (prace w złożu użytecznym służą przygotowaniu do wybierania kopaliny użytecznej określonym systemem wybierania), eksploatacja (wybieranie kopaliny użytecznej z zastosowaniem określonego systemu). Niestety taki podział dla rachunku kosztów ABC jest niewystarczający i wymaga większej szczegółowości. Wyodrębniając procesy powinniśmy zacząć od wyodrębnienia grup procesów: grupa procesów odwadnianie, grupa procesów przewietrzanie, grupa procesów odmetanowienie, grupa procesów elektrycznych, grupa procesów budowa obudów, grupa procesów zbrojenie ściany, grupa działań likwidacyjnych, grupa procesów transport materiałów, urządzeń i pracowników, grupa procesów urabianie skały płonnej, grupa procesów transport i załadunek skały płonnej, grupa procesów pozyskanie kopaliny towarzyszącej, grupa procesów transport i załadunek kopaliny towarzyszącej, grupa procesów urabiania calizny węglowej, grupa procesów transport i załadunek urobku. (Jak wcześniej zostało wspomniane pominięte zostają procesy, które odbywają się na powierzchni.) 2010 Matuła Marcin www.matulamarcin.pl Strona 2
Bardzo ważnym elementem oprócz określenia grup procesów jest również identyfikacja maszyn i urządzeń oraz przypisanie im symboli. Przykładowy zestaw maszyn i urządzeń wraz z oznaczeniami skrótów znajduje się poniżej: Kombajn 1 (K1) Kombajn 2 (K2) Kombajn 3 (K3) Podajnik zgrzebłowy (PZ1) Podajnik zgrzebłowy (PZ2) Podajnik zgrzebłowy (PZ3) Przenośnik taśmowy odstawy chodnikowej (PT1) Przenośnik taśmowy odstawy chodnikowej (PT2) Ciągniki spalinowe z wagonikami (C1) Ciągniki spalinowe z wagonikami (C2) Ciągniki spalinowe z wagonikami (C3) Urządzenie wyciągowe (U1) Urządzenie wyciągowe (U2) Pompa odwodniająca (P1) Pompa odwodniająca (P2) Wentylator (W1) Wentylator (W2) Przenośnik taśmowy odstawy chodnikowej (PT3) W górnictwie występuje również wiele działań wspomagających, których nie można pominąć np.: organizacja i nadzór nad kombajnami, podajnikami i przenośnikami taśmowymi, przemieszczanie kombajnów, działania wspomagające pracę kombajnów, organizacja i nadzór nad transportem, przemieszczanie przenośników taśmowych, działania wspomagające pracę transportu. Bezsporną kwestią jest fakt, iż inaczej urabia się skałę płonną, kopalinę towarzyszącą i kopalinę właściwą jaką jest węgiel. Dlatego urabianie ich należało odrębnie wyróżnić. Jednak jeżeli postęp robót w skale płonnej będzie można podzielić w zależności od jej urabialności to procesy te również należy rozdzielić np.: urabianie w skale płonnej A i urabianie w skale płonnej B. Innym czynnikiem determinującym postęp robót oraz działania związane z wydobyciem jest kierunek urabiania tzn. urabianie z górki, w poziomie i pod górę. Biorąc pod uwagę powyższe, dla procesu urabiania skały płonnej A można wyróżnić następujące przykładowe działania z powiązaniem maszyn: 2010 Matuła Marcin www.matulamarcin.pl Strona 3
grupa działań urabianie skały płonnej A (K1) grupa działań urabianie skały płonnej A (K2) grupa działań transport skały płonnej A (PZ1 + PT1) grupa działań transport skały płonnej A (PZ2 + PT2) grupa działań organizacja i nadzór nad kombajnami, podajnikami i przenośnikami taśmowymi, grupa działań przemieszczanie kombajnów, grupa działań wspomagających pracę kombajnów, grupa działań organizacja i nadzór nad transportem, grupa działań przemieszczanie przenośników taśmowych, grupa działań wspomagające pracę transportu. Należy tutaj zwrócić uwagę, iż powyższe zestawienie obejmuje tylko grupy działań. Aby móc w pełni zarządzać procesami należy przejść na bardziej szczegółowy poziom jakim są działania (działanie nie ulegają rozdzieleniu na bardziej szczegółowe czynniki). Przykładem wyodrębnionych działań z grupy działań mogą być działania w ramach zbrojenie ściany: wykonanie chodnika nazywanego rozcinką lub przecinką, zamontowanie przenośnika odstawy, ustawienie sekcji obudowy zmechanizowanej i połączenie jej z zasilaniem hydraulicznym, montaż maszyny urabiającej (kombajn, strug). Zastosowanie rachunku ABC zostanie przedstawiony na przykładzie urabiania węgla kombajnem (K1). Wśród urabiania węgla można wyróżnić następujące działania: urabianie węgla, przestój planowany (na planowane przeglądy i remonty maszyny), przemieszczanie kombajnu. Tabela 1 przedstawia dane dotyczącej praktycznej dostępności zasobu K1 oraz rozliczenie tego zasobu na działania. Natomiast tabela 2 przedstawia rzeczywiste wykorzystanie zasobu K1 i rozliczenie go nośnikami zasobów na działania. Różnica sumy kosztów działań z tabeli 1 i tabeli 2 stanowi koszt niewykorzystanych zdolności wydobywczych. W analizowanym przypadku jest to 101 266 zł (4 000 000 3 898 734). 2010 Matuła Marcin www.matulamarcin.pl Strona 4
Tabela 1. Zestawienie danych dotyczącej praktycznej dostępności zasobu K1. KOMBAJN (K1) Nośnik Urabianie węgla Postój planowany Przemieszczanie Ilość nośnika Koszty działania koszty na jednostkę Amortyzacja [h] 7 000 300 600 7 900 2 000 000 253 Energia elektryczna [MWh] 4 000 20 4 020 1 500 000 373 Bezpośrednie koszty osobowe Materiały Usługi obce 280 000 20 000 100 000-400 000-0 20 000 0-20 000-0 80 000 0-80 000 - RAZEM - - - - 4 000 000 - Źródło: Opracowanie własne. Tabela 2. Rzeczywista wydajność K1. KOMBAJN (K1) Nośnik Urabianie węgla Postój planowany Przemieszczanie Ilość nośnika Koszty na jednostkę Koszty działania Amortyzacja [h] 6 600 300 600 7 500 253 1 898 734 Energia elektryczna [MWh] 4 000 20 4 020 373 1 500 000 Bezpośrednie koszty osobowe Materiały Usługi obce 280 000 20 000 100 000 0-400 000 0 20 000 0 - - 20 000 0 80 000 0 - - 80 000 RAZEM - - - - - - 3 898 734 Źródło: Opracowanie własne. Ostatnim krokiem w rachunku kosztów ABC jest przyporządkowanie kosztów działań do obiektów kosztowych na rzecz, których było wykonywane określone działanie. Jak można zauważyć na powyższym przykładzie rachunek ABC stwarza podstawy do oceny działań kopalni czego nie można osiągnąć stosując tradycyjne podejście. Formułując poszczególne procesy i działania można dokonać analizy działań z punktu widzenia ich konieczności oraz czy czynności się nie dublują. Pozwala on również określić czy zużywane są optymalne ilości zasobów. 2010 Matuła Marcin www.matulamarcin.pl Strona 5