Ocena wiedzy pielęgniarek i położnych na temat zasad korzystania z solarium

Glińska Probl Hig J i Epidemiol wsp. Ocena 2009, wiedzy 90(3): pielęgniarek 391-397 i położnych na temat zasad korzystania z solarium 391 Ocena wiedzy pielęgniarek i położnych na temat zasad korzystania z solarium Evaluation of nurses and midwifes knowledge on the rules of solarium use Jolanta Glińska 1/, Elżbieta Krajewska-Kułak 2/, Agnieszka Szyszko-Perłowska 2/, Jolanta Lewko 2/ 1/ Klinika Chirurgii Dziecięcej, Dziecięcego Szpitala Uniwersyteckiego w Białymstoku 2/ Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Wstęp. Jednym z najbardziej zakorzenionych nawyków ludzkości jest opalanie się, a słońce uważane jest za największe naturalne źródło energii i podstawę życia na Ziemi. Materiał i metody. Badania przeprowadzono wśród 120 pielęgniarek i położnych, w oparciu o autorski kwestionariusz ankiety, który składał się z trzydziestu sześciu pytań. Wyniki. 54,2% ankietowanych korzystało z solarium i to najczęściej (20%) raz w tygodniu. Pierwsza wizyta w solarium była samodzielną decyzją dla 93,8% osób, a 6,2% udało się tam za namową koleżanki/kolegi. W czasie wizyty w solarium respondenci korzystali głównie (73,8%) z łóżek samoopalających. W opinii 96,9% badanych pracownicy solarium są sumienni i informują respondentów o zasadach korzystania z solarium. 48,3% respondentów nie znało pojęcia fototyp skóry. W opinii 44,2% badanych pierwsza wizyta w solarium powinna wynosić nie więcej niż 5 minut. Prawie 3/4 respondentów wiedziało, że w solarium nie można opalać się codziennie, a zasady dotyczące przedłużania kolejnych wizyt w solarium znało 51,7% z nich. Połowa respondentów twierdziła, iż opalanie w solarium jest nie mniej groźne niż opalanie na słońcu. W większości za skutki uboczne nadmiernej ekspozycji na słonce lub korzystania z solarium wymieniali: nowotwory skóry i szybszy proces starzenia się. 79,2% ankietowanych było przeciwnych, aby dzieci i młodzież korzystały z solarium. O tym, iż proces opalania w solarium związany jest z naświetleniem skóry promieniowaniem zarówno UVA, jak i UVB, wiedziało 42,5% respondentów. 36,7% ankietowanych nie używało preparatów z filtrem UV. Tanoreksję, jako uzależnienie od opalania się w solarium zdefiniowało 18,3% respondentów. Wnioski. Prawie połowa badanych pielęgniarek i położnych korzystała z solarium, najczęściej raz w tygodniu. Ponad połowa respondentów nie wiedziała, ile podstawowych fototypów skóry wyróżnia współczesna medycyna. Zdaniem połowy respondentów opalanie w solarium jest nie mniej groźne niż opalanie na słońcu. Większość badanych pielęgniarek i położnych jest świadoma, że proces opalania w solarium związany jest z naświetleniem skóry promieniowaniem zarówno UVA, jak i UVB. Tylko niewielki odsetek osób znało właściwe godziny, w których należy unikać ekspozycji na promieniowanie UV. Większość respondentów posiadała zadawalającą wiedzę na temat szkodliwości opalania naturalnego lub w solarium. Introduction. Sun-tanning is one of the oldest habits of people, and sun has always been considered the biggest natural source of energy and the basis of life on Earth. Material and methods. The study was conducted among 120 nurses and midwifes according to own questionnaire consisting of 36 questions. Results. Almost 54.2% of the surveyed attended a solarium and 20% usually once a week. The first visit in solarium was an independent decision for 93.8% of the respondents, and for 6.2% it was the suggestion of a friend. During a solarium visit the majority of the respondents (73.8%) used sun-beds. In the opinion of 96.9% of the surveyed, the solarium workers were conscientious and provided full information about the safe use of the solarium. 48.3% of the responders did not know the term skin photo-type. In the opinion of 44.2% of the surveyed the first solarium use should not last longer than 5 minutes. Almost 3/4 of the respondents knew that daily solarium use is unhealthy, and the rules of prolonging the consecutive solarium visits knew 51.7% of them. Half of the respondents said that solarium-tanning is as dangerous as sun-tanning. As side effects of sun exposure or solarium use the respondents specified mostly skin cancer and accelerated ageing process. Almost 79.2% of the surveyed were against the solarium use by children or youths. The fact that the solarium-tanning process is the effect of both UVA and UVB radiation knew 42.5% of the respondents, and 36.7% of the surveyed did not use any UV-protection cosmetics. Tanorexia as an addiction to solarium-tanning was defined by 18.3% of the respondents. Conclusions. Almost half of the surveyed nurses and midwifes attended a solarium usually once a week. More than half of the respondents did not know the medical differentiation of the skin photo-types. Half of the respondents said that solarium-tanning was as dangerous as sun-tanning. The majority of the surveyed nurses and midwifes are aware of the fact that the solarium-tanning process is the effect of both UVA and UVB radiation. Only a small percentage of the respondents knew the correct hours of avoiding the UV exposure. The majority of the respondents had satisfactory knowledge on the health hazards of the solarium- or sun-tanning. Key words: solarium, nurses, midwifes Słowa kluczowe: solarium, pielęgniarki, położne Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 391-397 www.phie.pl Nadesłano: 14.09.2009 Zakwalifikowano do druku: 28.09.2009 Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-Kułak Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej Uniwersytet Medyczny w Białymstoku ul. M. Curie-Skłodowskiej 7a, 15-096 Białystok tel. (085) 748 55 28, e-mail: elzbieta.krajewska@wp.pl

392 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 391-397 Wstęp Jednym z najbardziej zakorzenionych nawyków ludzkości jest opalanie się, a słońce uważa się za największe naturalne źródło energii i podstawę życia na Ziemi. Jego działanie jest zarówno korzystne, jak i niekorzystne, co związane jest z promieniowaniem elektromagnetycznym, w zakresie 290-400 nm, jakie emituje Słońce [1]. Moda na opaleniznę przechodziła różne koleje losu. Po okresie olbrzymiej popularności w czasach starożytnych, traktowanie jej jeszcze 100 lat temu, jako wyrazu przynależności do niższych klas społecznych, przez pierwsze obserwacje dotyczące szkodliwości działania słońca pod koniec XIX wieku, poprzez ponowne spopularyzowanie opalenizny przez Coco Chanel w latach 20. XX wieku i zwrócenie od lat 70. uwagi na pozytywne aspekty działania promieniowania słonecznego, w tym właściwości przeciwkrzywicze i rolę w syntezie witaminy D 3 [2,3]. W ostatnim półwieczu opaleniźnie nadano znaczenie poszukiwanej wartości, symbolu zdrowia i dostatku. Według Gibki moda na piękne, opalone ciało ciągle trwa, jest oznaką młodości, radości życia, zdrowia, aktywnego trybu życia i nawet najostrzejsze kampanie przeciwko opalaniu nie zmieniły tego wizerunku [4]. Najważniejsze jest jednak uświadomienie sobie, iż piękny brąz opalonego ciała, powinien iść w parze z właściwą ochroną skóry i umiarem w dawkowaniu kąpieli słonecznych, co nabiera szczególnego wyrazu w momencie, gdy coraz więcej osób korzysta z możliwości opalania się przez cały rok w solariach. Świetlówkę UV zaprojektował w 1975 r. Friedrich Wolff, który wcześniej zaobserwował, iż promienie UVB syntetyzują witaminę D 3 i aktywują proces produkcji pigmentu. Stworzone przez niego lampy umieszczono pod szkłem akrylowym przepuszczającym promienie ultrafioletowe, ale celem Wolffa nie było wykorzystanie ich przy opalaniu, a w leczeniu za ich pomocą chorób skóry. Niestety, gdy okazało się, że sztuczne słońce nie tylko leczy, ale i pięknie opala, ruszyła marketingowa lawina, której już nikt nie zatrzymał [5]. W Polsce solaria funkcjonowały już na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych [6]. Wtedy też moc promieniowania UVA w lampach stosowanych w solariach została znacznie zwiększona w porównaniu do naturalnego promieniowania, jakiemu jesteśmy poddawani podczas przebywania na słońcu. W chwili obecnej w wielu solariach moc promieni UVA jest dwukrotnie wyższa niż przy naturalnym promieniowaniu słonecznym [7]. W Polsce szacuje się, iż jest około 8200 salonów solaryjnych, a w najnowszych wykorzystane są dwa rodzaje promieniowania ultrafioletowego: UVA i UVB. Niestety tylko połowa z nich świadczy usługi na bardzo wysokim poziomie, a 10% posiada urządzenia do pomiaru skóry. W ocenie Kryniewskiego, redaktora naczelnego serwisu zdrowe-opalanie.pl, 50% salonów można określić jako placówki dobre, prowadzone przez przeszkolone osoby, ale jedynie 30 w całym kraju dysponuje tzw. melanometrami, czyli urządzeniami, które badają chwilowy fototyp skóry (bo odcień zmienia się ciągle) i ustalają, zgodnie za zaleceniami WHO, plany opalania na dziewięć najbliższych wizyt, wyznaczając maksymalny czas przebywania pod lampą i odstępy czasu między kolejnymi sesjami. Urządzenia takie nie są konieczne do tego, aby świadczyć profesjonalne usługi opalania, gwarantują jednak możliwość uniknięcia częstych błędów w określaniu fototypu [5]. Cel pracy Ocena poziomu wiedzy pielęgniarek i położnych na temat zasad korzystania z solariów i skutków ubocznych z tym związanych. Materiał i metodyka Badania przeprowadzono wśród 120 pielęgniarek i położnych, w oparciu o standaryzowany autorski kwestionariusz ankiety, który składał się z trzydziestu sześciu pytań. Pierwsze osiem dotyczyło: płci respondentów, wieku, stażu pracy, typu ukończonej szkoły, miejsca zamieszkania i zatrudnienia, posiadanych specjalizacji oraz zajmowanego stanowiska. Druga cześć zawierała pytania zasadnicze dotyczące problemu badawczego, w tym: czy respondenci korzystają z solarium, jeżeli tak, to jak często, czy udanie się do solarium było samodzielną decyzją, czy wynikiem namowy koleżanki/kolegów, z jakiego typu sprzętu w solarium korzystali najczęściej, czy w trakcie wizyty w solarium personel dokonywał dezynfekcji łóżka do opalania, czy w pomieszczeniach w solarium były ręczniki jednorazowego użytku, kosmetyki do demakijażu, okulary ochronne, czy pracownicy solarium informowali o zasadach obsługi tuby lub łóżka oraz co to jest fototyp skóry, ile ich jest, czy ma on wpływ na długość pierwszej wizyty w solarium, ile powinna ona trwać, czy w solarium wolno opalać się codziennie, czy jest to bezpieczne, o ile powinno się przedłużać kolejne wizyty, ile dni powinna trwać maksymalnie sesja opalania w solarium ciągu roku, czy opalanie w solarium jest mniej groźne niż opalanie na słońcu, czy młodzież powinna korzystać z solarium, ile wynosi czas pracy lamy solarnianej, czy proces opalania w solarium związany jest z naświetlaniem skóry promieniowaniem UVA, UVB, UVA i UVB, jakie są negatywne skutki działania promieniowania słonecznego na skórę, co oznacza skrót SPF, czy respondenci korzystają z preparatów z filtrem UV oraz jaką ilość preparatu zawierającego filtry UV należy nałożyć na skórę, aby zapewnić dostateczną ochronę przeciwsłoneczną.

Glińska J i wsp. Ocena wiedzy pielęgniarek i położnych na temat zasad korzystania z solarium 393 W przedstawieniu wyników zastosowano analizę statystyczną opisową, a wyniki przedstawiono w skali procentowej. Wartość procentowa liczona była w stosunku do łącznej liczby odpowiedzi udzielonych przez ankietowanych na dane pytanie. Wyniki Badania zostały przeprowadzane wśród 120 pielęgniarek i położnych, w tym 93,3% kobiet i 6,7% mężczyzn, pochodzących w większości z miasta (82,5%). Prawie połowa respondentów (45%) były to osoby w wieku 20-30 lat. Liczną grupę (34,2%) stanowili badani w wieku od 31 do 40 lat, a także osoby w wieku 41-50 lat (18,3%). Najmniejszą grupę (2,5%) tworzyli ankietowani w wieku od 51 do 60 lat. Staż pracy respondentów wahał się od 1 roku do powyżej 30 lat, w tym od 1 do 5 lat 41,7% osób, od 6 do 10 lat 10,8%, od 11 do 15 lat 13,3%, od 16 do 20 lat 22,5%, od 21 do 30 lat 10% i powyżej 30 lat 1,7% badanych. Kształcenie zawodowe na poziomie licencjackim ukończyło 64,2% badanych. Osoby po ukończonym studium medycznym stanowiły 10,8%, a po liceum medycznym 13,3%. Z wyższym wykształceniem medycznym było 11,2% badanych. Ponad połowa respondentów (55%) pracowała w oddziałach zabiegowych, 20% zachowawczych, 14,2% w poradni, a 10,8% w innych miejscach. Większość z nich (80%) nie posiadała żadnej specjalizacji. Pozostałe osoby zdobyły specjalizacje z zakresu chirurgii, anestezjologii, medycyny zachowawczej, pediatrii, pielęgniarstwa środowiskowego, medycyny rodzinnej lub opieki długoterminowej. Ponad połowa respondentów (65%) zatrudniona była na stanowisku pielęgniarki odcinkowej, 23,3% pielęgniarki zabiegowej, a 5% pielęgniarki koordynującej. Pozostali (6,7%) sprawowali funkcje instrumentariuszki, pielęgniarki anestezjologicznej lub pielęgniarki epidemiologicznej Spośród wszystkich ankietowanych osób, 54,2% korzystało z solarium i to najczęściej (20%) raz w tygodniu. Dwa razy w miesiącu w solarium bywało 16,9% badanych, zaś 15,4% robiła to sporadycznie. Dwa razy w tygodniu z solarium korzystało 7,7% respondentów. Inni ankietowani bywali tam w różnych odstępach czasu: raz w miesiącu (12,3%), kilka razy w roku (6,2%), 2 razy w roku (4,6%), 3 razy w miesiącu (3,1%), raz w roku (3,1%), 3 razy w tygodniu, 12-15 razy w miesiącu, 4 razy w roku, 5 lub 10 razy w roku (odpowiednio po 1,5% wskazań). Jedynie 3,1% było w solarium raz w życiu. W przypadku 93,8% ankietowanych pierwsza wizyta w solarium była samodzielną decyzją, a 6,2% udało się tam za namową koleżanki/kolegi. W czasie wizyty w solarium respondenci korzystali z łóżek samoopalających (73,8%), z tub 9,2%, a w przypadku 16,9% badanych, rodzaj sprzętu nie miał znaczenia. W opinii 96,9% badanych pracownicy solarium są sumienni i informują respondentów o zasadach obsługi tuby lub łóżka. Zaledwie 3,1% ankietowanych nie uzyskało takiej pomocy. Większość respondentów (89,2%) podawała, iż personel obsługujący solarium dokonywał dezynfekcji łóżka do opalania. Według 4,6% badanych taka czynność nie była wykonywana, a pozostali (6,2%) tego nie widzieli. Zdecydowana większość ankietowanych (96,9%) podczas wizyty w solarium mogła skorzystać z ręczników jednorazowego użytku. Pozostali (3,1%) nie mieli takiej możliwości. Nieco ponad 3/4 respondentów spotkało się w solarium z kosmetykami do demakijażu, a pozostali (12,3%) niestety nie. Większość badanych (92,3%) mogła także użyć okularów ochronnych, a jedynie 7,7% nie miało takiej możliwości. Z przeprowadzonych badań wynika, że 48,3% respondentów nie znała pojęcia fototyp skóry. Ponad połowa (56,7%) nie potrafiła wymienić, ile jest podstawowych fototypów skóry, a pozostali podawali, że jest ich trzy (13,3%), pięć (10,8%), cztery (10%), sześć (5%) lub dwa (4,2%). Większość ankietowanych (61,7%) była zdania, iż fototyp skóry ma wpływ na długość pierwszej wizyty w solarium. Inni respondenci (5,8%) uważali, że nie ma to żadnego wpływu, zaś 1/3 nie posiadała wiedzy na powyższy temat. W opinii najliczniejszej grupy badanych (44,2%) pierwsza wizyta w solarium powinna wynosić nie więcej niż 5 minut. Wiedzy w tym zakresie nie miało 23,3% badanych. O tym, iż nie ma znaczenia, czy jest to pierwsza, czy też kolejna wizyta, było przekonanych 2,5% osób. Inni podawali, że mogą to być 2 minuty (24,2%), 10 minut (4,2%), 1 minuta lub 7 minut (po 0,8% wskazań). Prawie 3/4 respondentów wiedziało, że w solarium nie można opalać się codziennie. 18,3% badanych nie miało pojęcia, czy jest to wskazane, a 8,3% było przekonanych, iż nie jest to przeciwwskazane. Zasady dotyczące przedłużania kolejnych wizyt w solarium znało 51,7% badanych, ale 23,3% respondentów nie miało w tej kwestii zdania. W opinii 0,8% osób czas, o jaki należy wydłużać kolejne seanse, nie ma żadnego znaczenia, a pozostali uważali, że może on wynosić od 5 do 10 min. Zdania badanych były podzielone, jeśli chodzi o maksymalny czas sesji opalania w solarium w skali roku. W opinii 18,3% respondentów powinien on wynosić 10 dni. Inni twierdzili, że jest to 5 dni (10,8%), 10 dni (18,3%), od 10 do 20 dni (16,7%) lub od kilkunastu do kilkudziesięciu dni (3,3%). Duża grupa (24,2%) uważała, że nie ma takich wytycznych, a niewiele więcej (26,7%) nie wiedziało, ile dni w ciągu roku można korzystać z solarium. Połowa respondentów twierdziła, iż opalanie w solarium jest nie mniej groźne niż opalanie na słońcu, ale jednocześnie 1/4 ankietowanych uważało, że jest

394 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 391-397 przeciwnie. Pozostali (25%) nie udzielili odpowiedzi na to pytanie. W opinii 3/4 ankietowanych korzystanie z solarium nie jest bezpieczne, ale 25% twierdziło przeciwnie. W odpowiedzi na prośbę o wymienienie szkodliwych skutków korzystania z solarium 11,1% badanych nie podało żadnej odpowiedzi. Aż 55,5% wymieniło szybszy proces starzenia, 42,2% nowotwory skóry, 20% stwierdziło ogólnie, iż szkodzi to skórze, 13,3% podało stwierdzenie szkodliwości wynikające z działania promieniowania, 8,9% wskazało na wysuszenie skóry, po 6,7% na fotoalergię i wywoływanie chorób skóry, a po 1,1% na rozwój zakażeń skóry i niszczenie naskórka. Respondenci rozpatrując korzyści wynikające z korzystania z solarium wymieniali skuteczność w zwalczaniu depresji (40%), zmniejszaniu objawów trądziku (10%) lub ożywianie skóry (20%). Nie potrafiło tych korzyści podać 10% badanych. Część osób odpowiedziało, iż owszem, opalanie się jest bezpieczne, ale pod warunkiem przestrzegania pewnych zasad i stosowania środków ochronnych (po 30% wskazań). Większość ankietowanych (79,2%) była przeciwna, aby dzieci i młodzież korzystały z solarium. Pozostała 1/5 badanego personelu pielęgniarskiego uważało, iż nie ma ku temu żadnych przeciwwskazań. Powodów, dla których młodzież nie powinna korzystać z solarium, podawanych przez personel pielęgniarski było wiele. Najczęściej (63,7%) wymieniano szybszy proces starzenia się skóry. W mniejszym odsetku ankietowani twierdzili, iż generalnie solarium szkodzi skórze, nie padając konkretnego przykładu (18,9%), powoduje nowotwory skóry (17,9%), jej wysuszenie (8,4%), hamuje funkcje obronne skóry (3,2%), może wywoływać choroby skóry i zmniejszać jej elastyczność (po 2,1%). O fakcie możliwości wystąpienia uzależnienia od solarium, przekonanych było 3,1% badanych. Tyleż samo sugerowało, iż bezpieczniejsze jest opalanie naturalne. Inni twierdzili, iż opalanie w solarium jest niebezpieczne, ze względu na delikatność skóry (16,9%), szkodliwe działanie promieniowania (10,6%), w wyniku braku umiaru w dawkowaniu seansów (6,3%) lub ograniczali zakaz korzystania z solarium tylko do osób młodych, sugerując, iż młoda skóra bardziej wrażliwa na promienie UV (4,2%). Problemy z wymienieniem szkodliwych aspektów korzystania z solarium miało 18,9% badanych. Osoby, które odpowiedziały, że dzieci i młodzież mogą korzystać z solarium zapytano, co przemawia za takim zachowaniem i jakie z tego korzyści wynikają. Ponad 3/4 grupy podawało zmniejszenie zmian trądzikowych, prawie polowa (48%) poprawę kolorytu skóry, a 20% twierdziło iż to poprawia ogólny wygląd. Tylko niewielki odsetek ankietowanych (18,3%) wiedział, iż czas pracy lampy w solarium wynosi z reguły od 500 do 800 godzin. Pozostali podawali, iż jest to 100 godz. (11,7%), 50 godz. (2,6%) lub 1000 godz. (0,8%). Nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie aż 66,7% badanych. O tym, iż proces opalania w solarium związany jest z naświetleniem skóry promieniowaniem zarówno UVA, jak i UVB, wiedziało 42,5% respondentów. Pozostali uważali, że w solarium działają tylko promienie UVA (11,7%) lub tylko UVB (4,2%). Z jakim promieniowaniem związany jest proces opalania w solarium nie wiedziało 1,7% ankietowanych. Za negatywny skutek działania promieniowania słonecznego na skórę 54,2% respondentów uznało nowotwory skóry, 23,3% szybszy proces starzenia się skóry, 18,3% oparzenia skóry, przebarwienia skóry (9,2%), choroby skóry (5%), zaczerwienienie skóry (4,2%), wysuszenie skóry (2,5%), udar słoneczny (1,7%), fotoalergie (0,8%), zmniejszenie elastyczności skóry (0,8%) lub sprzyjanie rozwojowi zakażeń (0,8%). Negatywnych skutków działania promieniowania słonecznego na skórę nie znało 9,9% badanych. Znaczenie skrótu SPF zadeklarowało 76,7% osób, jednak zaledwie jedna osoba podała, iż jest to Sun Protection Factor. Pozostałe twierdziły, iż jest oznacza to: filtr ochronny (67,8%), filtr przeciwsłoneczny (14,3%), składnik w kremie wychwytujący promienie (7,1%) lub wskaźnik ochrony przed promieniowaniem (7,1%). Z analizy badań wynika, że 36,7% ankietowanych nie używało preparatów z filtrem UV. Pozostali stosowali takie kosmetyki jedynie latem (75%), a reszta przez cały rok. Codziennie preparaty z filtrem UV używało 65,8% ankietowanych, 1/4 przed każdym opalaniem, a 9,2% trzy razy w miesiącu. Najbardziej preferowanymi przez respondentów kosmetykami były kremy (77,6%) i mleczka (11,8%), z reguły o SPF od 5 do 20. Stosowanie środków o SPF od 20 do 40 deklarowało 25,2% badanych, od 40 do 60-7,2%, a 10,2% nie wiedziało, jaki i czy w ogóle mają współczynnik SPF używane przez nich preparaty. Jaką ilość preparatu zawierającego filtry UV należy nakładać na skórę, aby zapewnić dostateczną ochronę przeciwsłoneczną, nie wiedziało 48,3% badanych. Respondenci najczęściej (25%) podawali, iż ma to być cienka warstwa. Inni uważali, iż może to być do 10 ml (10,8%), 10-20 ml (6,7%) lub 20-30 ml (0,8%). Ilość stosowanego preparatu w zależności od rodzaju skóry uzależniało 1,7% badanych, a 2,5% uważało, iż ma to być tyle, aby dokładnie pokryła całe ciało. Właściwe godziny, w których należy unikać opalania znało 36,7% badanych. Większość (56,7%) podawała przedział między 12.00 a 15.00, a inni (2,5%) sądzili, że opalania należy unikać jedynie o godzinie

Glińska J i wsp. Ocena wiedzy pielęgniarek i położnych na temat zasad korzystania z solarium 395 12.00. O braku takich wytycznych w powyższej kwestii przekonanych było 2,5% badanych, a tylko 1,7% nie wiedziało, w których godzinach nie należy się opalać. Tanoreksję, jako uzależnienie od opalania się w solarium zdefiniowało 18,3% respondentów. Jako uzależnienie od opalania się uznało 20,8% ankietowanych. Reszta (60,8%) nie potrafiła wyjaśnić tego pojęcia. Źródłami wiedzy na temat promieniowania słonecznego były dla ankietowanych: czasopisma (43,3%), Internet (18,3%), wyłącznie telewizja (10,8%), radio i telewizja (9,2%), książki (2,55), szkoła/uczelnia (2,5%), personel w solarium (1,7%), programy naukowe (0,8%). Żadnych źródeł nie wymieniło 12,5% badanych, a 2,5% podało, iż są nimi własne doświadczenia życiowe. Dyskusja Każdy rodzaj skóry inaczej reaguje na promienie słoneczne. Osoby z jasną karnacją, o rudych włosach mają skórę bardziej wrażliwą i łatwiej dochodzi u nich do odczynu rumieniowego. Wrażliwość skóry na światło słoneczne zmniejsza się także po 50 r.ż., a wahania wrażliwości obserwuje się również u kobiet przed miesiączką i w pierwszym jej dniu [8]. W 1988 r. Fitzpatrick, w zależności od reakcji na promieniowanie słoneczne, zaproponował podział typów skóry na sześć podstawowych typów. Klasyfikację opracował na podstawie obserwacji zachowania się skóry po 30 minutowej ekspozycji na promieniowanie słoneczne w południe. Ludzie z fototypem I i II uznał za szczególnie wrażliwych na promieniowanie słoneczne. Osoby o ciemniej karnacji przypisane zostały do fototypu V-ego, a dla rasy czarnej zarezerwowany został fototyp VI [9]. Gibka, biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania, jakim jest Europa, opisała cztery typy urody. Są to: typ I (celtycki) dotyczący 2% mieszkańców, typ II (europejski jasny) 12% mieszkańców, typ III (europejski ciemny) 78% mieszkańców oraz typ IV (śródziemnomorski) dotyczący 8% mieszkańców [4]. Kadłubowska-Siedlarz do wyżej wymienionych czterech typów skóry dodała jeszcze dwa typy. W fototypie V opisała rasę żółtą, Indian i Arabów, a w fototypie VI rasę czarną [10]. W obecnym badaniu prawie połowa respondentów nie znała pojęcia fototyp skóry, a ponad połowa nie potrafiła wymienić ile jest podstawowych fototypów skóry. Jednakże większość ankietowanych była zdania, iż fototyp skóry ma wpływ na długość pierwszej wizyty w solarium. Lampy kwarcowe emitujące pełen zakres promieniowania ultrafioletowego były jedynym dostępnym źródłem promieni UV po II wojnie światowej [11]. Za ich pomocą można było uzyskać opaleniznę, lecz nie znalazły one takiego zastosowania. W latach 70-tych wynalezione zostały palniki o linijnej emisji długich promieni ultrafioletowych, a z biegiem czasu zaczęto produkować coraz silniejsze palniki emitujące prawie wyłącznie promienie UVA [11]. Uzyskanie opalenizny w obrębie skóry, bez wywołania odczynu rumieniowego, doprowadziło do wynalezienia nowych lamp, które ten efekt zapewniły. W opinii Wolskiej większość pierwotnie stosowanych w solariach lamp emitowała dość istotną ilość promieni UV, w związku z czym przy ocenie skutków działania solariów należy mieć na uwadze, że w użyciu nadal są różnorodne źródła światła różniące się dosyć istotnie emisją UVB (0,3 4,6%), UVA, mocą oraz stopniem zużycia palników [11]. Obecnie w solariach lampy są źródłem głównie promieni UVA, ale produkują także niewielkie ilości promieni UVB [12]. O tym, iż proces opalania w solarium związany jest z naświetleniem skóry promieniowaniem zarówno UVA, jak i UVB, wiedziało jedynie 42,5% badanych, a tylko niewielki odsetek z nich miał świadomość, iż czas pracy lampy w solarium wynosi z reguły 500-800 godzin. Rada do Walki z Rakiem i Australijska Komisja Dermatologiczna ostrzega, że korzystanie z solariów nie jest bezpieczne [4]. Promienie UVA niszczą włókna kolagenowe i elastynę, gdyż jako promienie o dłuższej fali docierają aż do skóry właściwej. Skutkiem tego działania jest rozwój: zmarszczek, przebarwień pigmentacyjnych, cienkiego naskórka, braku sprężystości i elastyczności skóry właściwej 4]. Niepożądane efekty opalania się w solariach można podzielić na ostre (świąd, nudności, uszkodzenie narządu wzroku, odczyny rumieniowe) oraz odległe (zmiany skórne, przedwczesne starzenie się skóry, płytkie i głębokie zmarszczki, nierówną powierzchnię skóry, przerost gruczołów łojowych, prosaki posłoneczne, zmiany barwnikowe, pogrubienie naskórka, zmiany przednowotworowe, niebarwnikowe nowotwory skóry, czerniak złośliwy [11]. W przypadku promieniowania słonecznego, bezpośrednią reakcją na działanie światła słonecznego na skórę jest nasilony odczyn rumieniowo-zapalny, zwany oparzeniem słonecznym [13]. Można również zaobserwować wystąpienie objawów ogólnoustrojowych, takich jak: udar cieplny i słoneczny [14]. Do odległych skutków promieniowania słonecznego zalicza się: szybszy proces starzenia się skóry, stymulację rozwoju nowotworów skóry, fotodermatozy, fotoalergie, elastoza posłoneczna, teleangiektazje [9,15]. Nadwrażliwość na światło słoneczne związane z powstawaniem zmian wypryskowych to fotoalergia. Mogą też występować odczyny fototoksyczne [16]. Veier d i wsp. objęli

396 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 391-397 badaniem 106 379 kobiet, w wieku 30-50 lat, z Norwegii i Szwecji [17]. Autorzy w 187 przypadkach rozpoznali czerniaka. Istotnymi czynnikami ryzyka była waga kobiet, liczba znamion powyżej 7, rudy kolor włosów, intensywne opalanie się w ciągu roku i uczęszczanie do solarium częściej niż 1 raz w miesiącu [17]. Ciconte i Bekhor opisali dwa przypadki liszaja pasmowatego (lichen sytriatus), które wystąpiły u jednej z nich po 8 tyg., a u drugiej po 3 miesiącach seansów w solarium, dwa razy w tygodniu [18]. W obecnych badaniach respondenci wykazali się dość wysoką wiedzą na temat skutków ubocznych działania promieniowania słonecznego i korzystania z solarium. W większości za skutki uboczne nadmiernej ekspozycji na słonce wymieniali: nowotwory skóry, szybszy proces starzenia się, oparzenia, czy przebarwienia. Za negatywne skutki korzystania z solarium badani uważali przede wszystkim: szybszy proces starzenia, nowotwory skóry, ogólny negatywny wpływ na kondycje skóry i wywoływanie fotoalergii Byli jednak i tacy, którzy nie znali negatywnych skutków działania promieniowania słonecznego na skórę oraz korzystania z solarium (odpowiednio po 9,9% i 11,1%). Międzynarodowa Agencja do spraw Badań nad Rakiem (IARC International Agency for Research on Cancer), doradca Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), twierdziła do niedawna, iż kwarcówki są prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzi. Obecnie uznała, że korzystanie z nich jest definitywnie rakotwórcze dla ludzi. Specjaliści z IARC doszli do tego wniosku po zapoznaniu się z badaniami, które wykazały, iż ryzyko czerniaka wzrosło o 75%. u osób, które zaczęły regularnie korzystać z solarium przed 30. rokiem życia. Badania te wykazały także, iż w ciągu ostatnich 30 lat liczba zachorowań na raka wzrosła ponad czterokrotnie: z 3,4 przypadków na 100 tys. ludzi w 1977 r. do 14,7 na 100 tys. osób w 2006 r.. Obecnie szacuje się, iż 10% Europy i Ameryki Północnej masowo korzysta z solariów, w związku z tym władze Anglii rozważają wprowadzenie zakazu korzystania z solarium przez osoby poniżej 18. roku życia. Podobny zakaz został przyjęty już w Szkocji [19]. Nasi respondenci w większości (79,2%) byli przeciwni, aby dzieci i młodzież korzystały z solarium. Pozostała 1/5 badanego personelu pielęgniarskiego uważała, iż nie ma ku temu żadnych przeciwwskazań, argumentując ten osą faktem, iż solarium może przyczynić się do zmniejszenia zmian trądzikowych, poprawy kolorytu skóry i ogólnego wyglądu młodego człowieka. W opinii Kaplana opalenizna jest wynikiem uszkodzenia skóry przez promieniowanie ultrafioletowe i nie ma czegoś takiego jak bezpieczna opalenizna [3]. Pewnym zabezpieczeniem w przypadku ekspozycji na promieniowanie słoneczne może być więc stosowanie kosmetyków o wysokim współczynniku ochrony SPF, nakładanie ich co 3-4 godziny, a także po każdej kąpieli i spoceniu się, unikanie bezpośredniego nasłonecznienia latem, między godziną 10.00 a 15.00, stosowanie ochronnego okrycia głowy, noszenie przewiewnych ubrań z długimi rękawami oraz noszenie dobrych okularów przeciwsłonecznych [10]. W obecnym badaniu znaczenie skrótu SPF zadeklarowało większość osób, jednak zaledwie jedna osoba podała, prawidłowe określenie tego skrótu. Właściwe godziny, w których należy unikać opalania znało jedynie 36,7% badanych. Tyleż samo nie używało preparatów ochronnych przed działaniem promieni słonecznych, a ci co je stosowali w 10,2% nie wiedzieli, czy i jeżeli tak, to jaki współczynnik SPF mają używane przez nich preparaty. Ilości preparatu ochronnego, jaką należy stosować na skórę nie wiedziało 48,3% badanych. Nadmierne opalanie się w solarium powoduje uzależnienie zwane tanoreksją Śpiewak opisał to w następujący sposób: tanoreksja (uzależnienie od solarium) jest nową nazwą, która zdobyła pewną popularność w mediach. Jest to zlepek angielskiego słowa tan opalenizna oraz słowa anoreksja zaburzenia odżywiania na tle patologicznego postrzegania własnej osoby, występującego zwykle u dziewcząt i młodych kobiet. Prawdopodobnie nazwa ta została rozpowszechniona przez BBC w programie na temat nastolatki, która odczuwała przymus korzystania z solarium. Jak każda nowość, tanoreksja wzbudziła spore zainteresowanie wśród telewidzów i czytelników popularnych czasopism [20]. Tanorektycy mają uczucie, że są ciągle bladzi, co w ich rozumieniu oznacza niski poziom atrakcyjności pomimo, iż ich ciało jest wyróżniająco opalone. Mają częstą potrzebę przebywania na słońcu lub w solarium [20]. Tanoreksja nie jest jeszcze sklasyfikowana w DSM-IV ani w ICD-10, ale opisywana jest jako rodzaj zaburzenia w zachowaniu związanym z nadmierną ekspozycją na promieniowanie ultrafioletowe. Zaburzenie te ma cechy uzależnienia psychicznego i behawioralnego. Niepokojące mogą być już nawet wizyty raz w tygodniu, przy czym zwiększany jest czas opalania [20]. Do czynników ryzyka prowadzących do tanoreksji zalicza się: czynniki kulturowe, czynniki społeczno-psychologiczne, wzorce, tanning behaviours, postawę i przekonania [20]. W obecnych badaniach ponad 60% osób nie potrafiło wyjaśnić tego pojęcia.

Glińska J i wsp. Ocena wiedzy pielęgniarek i położnych na temat zasad korzystania z solarium 397 W chwili obecnej jednym z największych wyzwań stojących przed personelem solarium. jest sporządzanie profesjonalnego planu opalania, pozwalającego między innymi w określeniu chwilowego fototypu klienta. Salonów solariowych jest mnóstwo, ale sporządzanie planu opalania nie należy do standardów w wielu z nich. Podobnie, wiedza na temat szkodliwego działania promieni słonecznych jest ogromna i ogólnie dostępna, ale stale wzrasta liczba osób korzystających z solarium. W związku z tym, wskazane jest prowadzenie dalszych badań dotyczących skutków korzystania z solariów oraz stanu wiedzy na powyższy temat. Istotne jest także podjęcie na szeroką skalę działań informacyjnych wśród społeczeństwa na zagadnienia skutków naświetlania promieniami UV, a także mobilizujących właścicieli solariów do podnoszenia jakości świadczonych usług i zatrudniania wykwalifikowanego personelu. Wnioski 1. Prawie połowa badanych pielęgniarek i położnych korzystała z solarium, w tym 1/5 raz w tygodniu. 2. Ponad połowa respondentów nie wiedziała, ile podstawowych fototypów skóry wyróżnia współczesna medycyna. 3. Zdaniem połowy ankietowanych opalanie w solarium jest nie mniej groźne niż opalanie na słońcu. 4. Większość badanych pielęgniarek i położnych jest świadoma, że proces opalania w solarium związany jest z naświetleniem skóry promieniowaniem zarówno UVA, jak i UVB. 5. Tylko niewielki odsetek osób znało właściwe godziny, w których należy unikać ekspozycji na promieniowanie UV. 6. Większość respondentów posiadała zadawalającą wiedzę na temat szkodliwości opalania naturalnego lub w solarium. Piśmiennictwo / References 1. Jasiel-Walikowska E, Placek W. Bezpośrednie i odległe efekty biologiczne działania promieniowania słonecznego na zdrową skórę. Derm Estet 1999, 3: 120-128. 2. Browder JF, Beers B. Starzenie się skóry pod wpływem słońca Med Dypl 1994, 2: 42-50. 3. Cader A, Kędziora J, Nawarzyc T. Analiza oddziaływania promieniowania UV na skórę człowieka środowiskowe uwarunkowania działania kancerogennego. Prz Wojsk Med 2001, 4: 426-430. 4. Gibka J. Bezpieczne opalanie w solarium. Pol J Cosmetol 2003, 6(4): 259-264. 5. Folta M. Straszenie solarium. http://portalwiedzy.onet.pl /4868, 25297,1569679,1,czasopisma.html (19.09.2009). 6. http://mediweb.pl/beauty/wyswietl_vad.php?id=907 (19.09.2009). 7. http://wellness.pkt.pl/a,solarium.html (19.09.2009). 8. Koźmińska-Kubarska A. Pielęgnowanie zdrowia i urody. PZWL, Warszawa 1989: 21-25, 73-81. 9. Wojas-Pelc A, Jaworek AK, Rajzer L. Choroby skóry związane z działaniem promieniowania słonecznego przegląd wybranych zagadnień. Fam Med Primary Care Rev 2007, 1: 131-135. 10. Kadłubowska-Siedlarz G. Zabiegi dla zdrowia i urody. [w:] Słońce nasz wróg czy sprzymierzeniec w walce o urodę. Bauer-Weltbild Media, Warszawa 2002: 100-108. 11. Wolska H. Solaria za czy przeciw? Derm Estet 2001, 5: 224-230. 12. Callan A. Zdrowa skóra. [w]: Dlaczego słońce nie jest najlepszym przyjacielem kobiet? Słońce a skóra. Med Prakt, Kraków 1999: 139-152. 13. Serafin M, Rosińska-Borkowska D. Wpływ promieniowania słonecznego na skórę dzieci i sposoby ochrony przed jego szkodliwym działaniem. Nowa Pediat 2002, 1: 26-30. 14. Matusiak Ł, Baran E. Oparzenia słoneczne problem wciąż aktualny. Med Dypl 2007, 7: 12-18. 15. Słoma-Kuczyńska J, Bilski B. Profilaktyka pierwszorzędowa w pracowników narażonych na promieniowanie nadfioletowe pochodzenia słonecznego oraz ryzyko związane z tym czynnikiem. Med Pr 2004, 3: 283-287. 16. Dylewska-Grzelakowska J. Kosmetyka stosowana. WSIP, Warszawa 1999: 8-18, 186-197. 17. Veier d MB, Weiderprass E, Thörn M, Jansson J, Lund E, Armstrong B, Adami HO. A prospective study of pigmentation, Sun exposure, and risk of cutaneous malignant melanoma in women. J Natl Cancer Inst 2003, 20: 1530-1538. 18. Ciconte A, Bekhor P. Lichen striatus following solarium exposure. Australas J Dermatol 2007, 2: 99-101. 19. http://www.rp.pl/artykul/328897,341645_rakotworcze_ solarium.html (19.09.2009). 20. Kiełtyka K. Tanoreksja nowe zagrożenie zdrowotne. Derm Estet 2008, 3: 174-182.