Przygotowanie suki do krycia Badania, szczepienia, odrobaczenie, żywienie. Jeśli planujemy powiększyć psia rodzinę, a nasza suka spełnia warunki stawiane sukom hodowlanym Związku Kynologicznego w Polsce, trzeba się przygotować do krycia. Należy zadbać o sukę i o jej zdrowie, co składa się w sumie z szeregu banalnych czynności, które w tym okresie są szczególnie ważne dla zapewnienia i efektywności krycia, i zdrowia suki i przyszłych szczeniąt. BADANIE Na miesiąc przed spodziewaną cieczką warto poddać sukę badaniu ginekologiczno - położniczemu (zwłaszcza młode suki przed pierwszym kryciem) aby skontrolować, czy przypadkiem u przeszłej matki nie występują wady anatomiczne w obrębie pochwy, utrudniające lub nawet uniemożliwiające krycie. Warto badać także starsze suki, jeśli poprzednie krycie było nieudane lub obserwujemy u suki patologiczny wypływ z dróg rodnych. Wśród przyczyn braku odruchu tolerancji suki wobec reproduktora za najważniejsze oprócz zaburzeń behawioralnych (zachowania) uchodzą zwężenia i zrosty w obrębie pochwy, zazwyczaj łatwe do stwierdzenia bez skomplikowanych narzędzi czy badań w każdym prawie gabinecie weterynaryjnym. SZCZEPIENIA Przed kryciem należy zajrzeć do książeczki szczepień jeśli suka ponad rok nie była szczepiona przeciwko parvowirozie, chorobie Rubartha czy nosówce (typowe szczepionki to Nobivac DHP, Nobivac DHPPi, Duramune Max 5) to warto ją doszczepić, by zapewnić odpowiednią szczeniętom ilość przeciwciał w siarze. Szczepienie należy wykonać najpóźniej 2-3 tygodnie przed kryciem. Ponieważ szczepionki dostępne są na polskim rynku zawierają zazwyczaj żywe atenuowane szczepy wirusa, producenci większości szczepionek zabraniają szczepienia suk ciężarnych. Szczepienie żywymi szczepionkami daje bardzo wysokie miano przeciwciał (a zatem lepszą odporność i suki, i jej szczeniąt) ale jednocześnie ma, niestety, negatywny wpływ na rozwój płodów. ZWALCZANIE PASOŻYTÓW WEWNĘTRZNYCH I ZEWNĘTRZNYCH Nie zapomnijmy, by przed kryciem pozbyć się pcheł i zabezpieczyć sukę przed tymi nieproszonymi lokatorami w okresie ciąży i odchowu młodych. Warto zabezpieczyć sukę jakimś preparatem długo działającym np. frontline, lub tańszy a nie mniej skuteczny polski Sabunol. Zapobieganie inwazji pcheł jest istotnym elementem uniknięcia inwazji pasożytów wewnętrznych, gdyż pchły stanowić mogą zagrożenia tasiemcem. Suka może zarazić szczenięta pasożytami wewnętrznymi laktogennie (szczenięta zakażają się pijąc mleko matki) - nicieniami, w tym także glistą psią. Zarazić się nią maluchy mogą zarówno w okresie ciąży, drogą śródmaciczną, jak i poprzez mleko. U psów istnieje zjawisko larwy drzemiącej. Suka zaraża się glistą psią przez zjedzenie jaj inwazyjnych, które potrafią przedostać się do narządów wewnętrznych (nerki, wątroba) lub tkanek mięśni przepony i międzyżebrowych i tam pozostają, oczekując na lepszy moment do zakażenia organizmu żywiciela. Larwy drzemiące zostają uaktywnione poprzez hormony ciążowe i po wędrówce naczyniami krwionośnymi wnikają przez łożysko do płodów (odbywa się to w ostatnim tygodniu ciąży). W efekcie nawet najstaranniejsze odrobaczenie
suki przed kryciem nie gwarantuje nam, że szczenięta będą absolutnie wolne od glist, ale warto ryzyko zarobaczenia płodów zasadniczo zmniejszyć. W celu uniknięcia inwazji śródmacicznej oraz zarażenia szczeniąt po urodzeniu (laktogennie) należy odrobaczyć zarówno sukę jak i psa reproduktora (!) przed kryciem. Sukę należy ponownie odrobaczyć na 14 dni przed porodem i dwukrotnie po porodzie. Możliwe jest zapobieganie inwazji śródmacicznej i laktogennej szczeniąt poprzez długotrwałe podawanie sukom fenbendazolu (np. Panacur) Preparat ten stosuje się codziennie w dawce 25-50 mg/kg wagi ciała suki od 40 dnia ciąży do porodu. ŻYWIENIE O prawidłowe żywienie suki należy zadbać jeszcze przed kryciem, bo przyszła matka musi być w idealnej kondycji. Okres ciąży to nie czas na odchudzanie czy tuczenie suki! Przekarmione suki wykazują zakłócenia w przebiegu rui (opóźniona ruja lub nawet jej brak), a co zatem idzie mogą pojawić się kłopoty, i to zarówno w płodności, jak i w przebiegu samego porodu. Suki przekarmione, otłuszczone mają problemy z porodem. Często poród u suk przesadnie odkarmionych kończy się interwencją lekarską i cesarskim cięciem. Podobnie niewskazana jest przesada w drugą stronę suki niedożywione rodzą drobne, słabe szczenięta i mało liczne mioty. Zaniedbane suki mają skłonność do zaburzeń poporodowych, takich choćby jak rzucawka (tężyczka, eklampsja) czy obniżona mleczność. Na płodność suk i żywotność szczeniąt mają także wpływ niedobory jakościowe - brak określonych substancji czy pierwiastków w diecie suki. I tak znaczący wpływ na płodność i plenność suk ma zawartość białka w karmie (zawartość węglowodanów i tłuszczy odgrywa mniej istotną rolę). Pamiętajmy jednak, że spożywanie przez suki w czasie ciąży większej ilości tłuszczu bez dodatku węglowodanów znacznie zmniejsza szanse przeżycia szczeniąt. Niedobór białka powoduje powstanie u zwierząt niepłodności głównie w następstwie niedoborów jakościowych aminokwasów, których organizm suki nie może sam wytworzyć z otrzymywanej karmy. Niedobór fosforu powoduje występowanie cichej rui czyli słabo wyrażonej lub niewidocznej rui oraz ma wpływ na nieprawidłowy przebieg cyklu płciowego suki (przesunięcie lub zaburzenie cieczki). Obniżenie zawartości fosforu w dziennej dawce pokarmowej może powodować obniżenie się średnich wartości wskaźnika zapładnialności o 50%. (optymalny stosunek wapnia do fosforu w diecie suk powinien wynosić od 0,8-1,0). Ważna rolę w regulacji procesów rozrodczych pełnią także jod i mangan. Niedobór tych pierwiastków wpływa negatywnie na gospodarkę wapniem i na przemiany metaboliczne lipidów. Niedostatek tych pierwiastków może powodować zaburzenia reprodukcji i bywa nawet przyczyną zamierania zarodków. Witaminy, które maja największy wpływ na prawidłowy przebieg cyklu płciowego to witaminy rozpuszczalne w tłuszczach A, D i E. Witaminy A i E nazywane są witaminami nabłonków. Niedobór witaminy A i E może powodować brak rui, nieprawidłowy przebieg cyklu płciowego, obumieranie zarodków, poronienia, a później także zatrzymywanie łożyska albo poporodowy bezwład (atonię) macicy. Niedostatek witaminy D odpowiedzialnej za gospodarkę wapniową zarówno w organizmie matki jak i płodów, grozi demineralizacją kośćca matki i nieprawidłowym kształtowaniem się szkieletów płodów. Dojrzewaniu komórek jajowych i owulacji w okresie cieczki sprzyja niewielkie (tylko o 10%) zwiększenie dziennej dawki pokarmowej, a zwłaszcza jej części tłuszczowej. Jeśli dojdzie do krycia i zapłodnienia komórek jajowych, a w efekcie ciąży, należy ponownie zmniejszyć dawkę żywieniową i żywić ciężarna sukę zgodnie z jej normalnym
zapotrzebowaniem bytowym, tak jakby nie była ciężarna. Dawkę żywieniową zwiększamy z powrotem dopiero od trzeciego tygodnia ciąży. OKREŚLENIE TERMINU KRYCIA Wyznaczanie optymalnego terminu krycia przeprowadzone jest zwykle w następujących sytuacjach: * zaburzenia płodności suk (wcześniejsze puste krycia ) * nieprawidłowe cykle płciowe: * podwójna cieczka * wczesne bądź późne owulacje * słabo wyrażone symptomy cieczki ( cicha ruja ) * cykle nie owulacyjne (obniżenie poziomu hormonu lutenizujacego LH) * wykorzystanie nasienia konserwowanego * inseminacja nasieniem świeżym * kojarzeniem z psem o obniżonej płodności * brak objawu tolerancji samca * transport suk do krycia. CYKL PŁCIOWY SUKI Odstęp między cieczkami, czyli okres międzyrujowy trwa u psów od 22 do 47 tygodni. W ciągu roku występują zatem u suk jedna, dwie lub nawet trzy cieczki. Długość okresu międzyrujowego jest zależna zarówno od rasy jak i cech osobniczych. Okres międzyrujowy może być przedłużony nieznacznie! - poprzez przebytą ciążę. Wydłuża się on też u suk starszych i traci regularność. Cykl rujowy suki dzielimy na 4 okresy: 1) Okres przedrujowy (proestrus) charakteryzuje się obrzękiem i przekrwieniem sromu, krwista wydzieliną ze szpary sromowej. Okres przedrujowy trwa średnio 9 10 dni (wahania od 3 do 15 dni). W miarę upływu czasu wydzielina powoli jaśnieje i przybiera charakter rzadkiego i jasnoczerwonego śluzu. W tym okresie zwiększa się częstotliwość oddawania moczu przez sukę. W okresie przedrujowym psy interesują się suką, lecz suka nie przyjmuje samca. 2) Okres rujowy (oestrus) zwan także okresem rui właściwej. Wśród charakterystycznych cech oestrus widać, że srom wiotczeje i wydzielina pochwowa staje się jaśniejsza (przybiera kolor różowawy lub nawet słomkowy) i mniej obfita. Czas trwania rui właściwej (tzn. okres tolerancji) wynosi ok. 5 9 dni. W okresie oestrus dochodzi do owulacji najczęściej w ciągu 4 dni od rozpoczęcia estrus. Owulacja jest poprzedzona wyrzutem (gwałtownym wzrostem poziomu) LH, hormonu luteinizującego (wyrzut LH jest wykorzystywany do ustalenia optymalnego dnia krycia i
terminu porodu). Owulacja trwa najczęściej 1 2 dni, licząc od początku rui właściwej (czyli wyrzutu LH). Dojrzewanie oocytów po owulacji do stadium gotowości do zapłodnienia trwa następne 48-72 godziny, zaś dojrzały oocyt jest zdolny do zapłodnienia przez kolejne 2-3 dni. Tak więc gotowe zapłodnienia oocyty będą w jajowodzie od 4 dnia cyklu rujowego liczonego od wzrostu poziomu LH. 3) Okres porujowy (dioestrus) rozpoczyna się z dniem ustania objawów akceptacji samca. Charakterystyczne dlań jest ustanie obrzęku sromu, a także zanik wypływu z dróg rodnych typowego proestrus i oestrus. Okres ten trwa 56-58 dni u samic ciężarnych, zaś u suk nie ciężarnych trwa dłużej 60-100 dni. 4) Okres międzyrujowy (anoestrus) wynosi od 4 do 10-12 miesięcy. KRYCIE Moment akceptacji samca przez sukę (odruch tolerancji) a także zmiany zachodzące w wyglądzie sromu i charakter wypływu z dróg rodnych mogą być - i w praktyce hodowlanej wciąż jeszcze są najczęściej podstawą do określenia terminu krycia lub sztucznego unasiennienia. Owulacja u suk odbywa się w różnym czasie w stosunku do początku proestrus, gdyż u suk komórka jajowa nie jest od razu gotowa do zapłodnienia. Do zapłodnienia może dojść pomiędzy drugim a piątym dniem po owulacji po zakończeniu dojrzewania oocytu. W okresie oestrus rui właściwej zmniejsza się obrzęk sromu. a wydzielina z dróg rodnych staje się jaśniejsza i mniej obfita. Suka zazwyczaj wtedy zaczyna dopuszczać do siebie samca i jest generalnie zainteresowana psami. Jeśli nie korzystamy z innych metod określania terminu owulacji krycie suki można rozpocząć 4 dni po zauważeniu tych objawów. Należy jednak pamiętać, iż niektóre suki w okresie rui wykazują szczególną tolerancję lub awersję do określonych reproduktorów. Są suki, które w fazie rui właściwej w ogóle nie pozwalają się pokryć lub nie wykazują typowych zmian w obrębie zewnętrznych narządów płciowych (np. obrzęku warg sromowych czy wypływu charakterystycznej wydzieliny). Wielu właścicieli suk wyznacza termin krycia obliczając dni od początku proestrus. Nie jest to właściwe, bo owulacja występuje w różnym czasie od początku proestrus. U dużej części suk owulacja ma miejsce koło 12 dnia od rozpoczęcia proestrus, ale część suk owuluje już 5 dnia, a część nawet 30 dni od rozpoczęcia proestrus. Tak więc krycie suki pomiędzy 11 a 14 dniem może nie dawać rezultatu. Nieco skuteczniejszą metodą określenia optymalnego dnia krycia jest waginoskopia lub wziernikowanie. W nabłonku pochwy zachodzą zmiany w zależności od wahań stężeń hormonów we krwi. W trakcie rui dochodzi do przerostu ściany pochwy. Ocena stopnia przerostu ściany pochwy oraz rozplemu wyściełającego ją nabłonka jest pomocna przy wyznaczaniu okresu płodnego u suki. Od 3 do 5 dnia cyklu płciowego w obrębie pochwy u suk dochodzi do charakterystycznego ukształtowania się błony śluzowej, zmieniającej kolor i kształt w miarę przechodzenia przez sukę poszczególnych faz cyklu rujowego. Określenie terminu owulacji metodami laboratoryjnymi jest bardzo istotnym uzupełnieniem obserwacji suki i badania klinicznego, ponieważ u części suk nie występują wyraźne zmiany zachowania się w czasie rui. Akceptacja samca może trwać przez całą cieczkę lub suka może nie wykazywać wcale akceptacji. Dlatego warto jest ustalając moment owulacji skorzystać równolegle z co najmniej dwóch metod ustalania optymalnego dnia krycia.
BADANIE CYTOLOGICZNE POCHWY Badanie wymazu z pochwy pozwala na dokładne i skuteczne określenie terminu krycia. Badanie cytologiczne umożliwia śledzenie zmian w obrębie pochwy właściwej suk, a w szczególności jej błon śluzowych, do których to zmian dochodzi pod wpływem zmieniającego się stężenia estrogenów. Optymalny okres krycia ustalony na podstawie wymazu pochwowego warto potwierdzić badaniem waginoskopowym lub badaniem stężenia hormonów. TESTY HORMONALNE Stężenie progesteronu w surowicy (osoczu) krwi jest czułą i precyzyjną metodą wyznaczania terminu krycia. a. Testy półilościowe ELISA (np. Target, Ovucheck, ICG, BVT dostępne w lecznicach weterynaryjnych). Dostępne testy ELISA specyficzne dla suk pozwalają na określenie stężenia progesteronu w zakresach O1ng/ml, 1-2,5ng/ml, 2.5-8ng/ml i powyżej 8ng/ml, odczyt uzyskujemy na podstawie barwy, jeśli w pierwszym badaniu uzyskamy wynik 0-1ng/ml a w drugim 1-2.5ng/ml znaczy to, że w czasie między jednym a drugim badanie miał miejsce wyrzut LH (jest to zerowy dzień cyklu). b. Poziomy progesteronu metoda RIA w laboratorium medycznym. Dynamikę zmian stężenia progesteronu można także przeprowadzić w oparciu o badania wykonywane w laboratorium medycznym. Badanie takie jest obarczone błędem, ale jest to niewielki błąd powtarzalny w każdym badaniu. Istotne jest stwierdzenie dnia podwyższenia progesteronu, ponieważ świadczy to o wylewie LH. Wskazane jest przed rozpoczęciem badania stężenia progesteronu przeprowadzić badanie cytologiczne w celu określenia fazy cyklu. Optymalny okres zapłodnienia przy kryciu naturalnym przypada na 2-5 dni po ustaleniu momentu rozpoczęcia wzrostu stężenia progesteronu. Optymalny okres unasiennienia nasieniem rozmrożonym to 4-7 dzień cyklu płciowego, czyli nieco później! Wartości bezwzględne poziomu progesteronu wahają się dość znacznie u różnych osobników, co utrudnia interpretację wyników. Dlatego powinno badać się dynamikę wzrostu stężenia, a nie ograniczać się do jednokrotnego określenia stężenia progesteronu. Stężenie hormonu luteinizującego LH w osoczu (surowicy) krwi: Maksymalne stężenie LH (dzień 0 cyklu) średnio 20 ng/ml. Wylew LH trwa od 24 do 72 godzin. Krótki czas trwania wylewu dyktuje konieczność codziennych pomiarów. Szczyt LH ma miejsce ok. 2 dni przed rozpoczęciem owulacji, a zatem pozwala z bardzo dużym prawdopodobieństwem obliczyć właściwy dzień krycia. OPORNOŚĆ ŚLUZU POCHWOWEGO Oporność śluzu pochwowego jest osobniczo różna i dlatego nie sposób powiedzieć, przy jakiej bezwzględnej wartości oporności śluzu należy kryć sukę. W czasie okresu przedrujowego dochodzi do wzrostu oporności śluzu pochwowego. Tuż przed owulacją obserwujemy szczyt oporności śluzu. Optymalnym terminem krycia suki ustalonym za pomocą tzw. aparatu Dramińskiego, jest początek gwałtownego spadku wartości oporności, który występuje tuż po szczycie. Na krzywej mierzonych wartości widać też często występujący tak zwany fałszywy szczyt, który pojawia się przed prawdziwym szczytem. Łatwo go rozpoznać ponieważ
występuje przy znacznie niższych wartościach. W czasie prawdziwego szczytu oporność wynosi z reguły powyżej 550 jednostek, zaś w czasie fałszywego szczytu ok. 300 jednostek. Pozostałe metody określania najlepszego terminu krycia - poprzez badanie poziomu glukozy we krwi czy w śluzie pochwowym albo przez określenie PH śluzu pochwowego - są bardzo mało miarodajne i w praktyce hodowlanej po prostu nieprzydatne. Lek. wet. Katarzyna Mierzwa