Arkadiusz Marciniak Arkadiusz Klimowicz. Przewodnik archeologiczny dla inwestorów, inŝynierów budowlanych i wykonawców

Arkadiusz Marciniak Arkadiusz Klimowicz Przewodnik archeologiczny dla inwestorów, inŝynierów budowlanych i wykonawców 1

SPIS TREŚCI 1. Zarys pradziejów Polski 2. Rodzaje stanowisk archeologicznych 3. Proces archeologiczny i jego elementy składowe 4. Sytuacja prawna oraz struktura organizacyjna archeologii i zarządzania dziedzictwem archeologicznym 5. Case study: badania archeologiczne na wielkich inwestycjach 2

1. Zarys pradziejów Polski Pradzieje to zdecydowanie najdłuŝszy okres w dziejach człowieka, liczy sobie bowiem ponad trzy miliony lat. Na ziemiach polskich jest on jednak znacznie krótszy, gdyŝ pierwsi przodkowie człowieka pojawili się na tych terenach około 500 tysięcy lat temu. Od tego momentu na obszarze dzisiejszej Polski mieszkały róŝnorodne społeczności ludzkie, a jedynym świadectwem ich działalności są ślady materialne, np. pozostałości osad, cmentarzyska, narzędzia, broń, ozdoby stroju, czyli wszystko to, co zaliczamy do kategorii źródeł archeologicznych. Ich natura sprawia jednak, iŝ obraz przeszłości tworzony na ich podstawie przez archeologów jest niepełny, stanowią one bowiem tylko niewielki fragment Ŝywej kultury człowieka prehistorycznego, ponadto anonimowy, pozbawiony imion, nazw ludów, a takŝe moŝliwości odtworzenia języków, jakimi one mówiły. Koniecznością stało się więc stworzenie jednostki analitycznej, która pomoŝe archeologom klasyfikować zebrany materiał źródłowy. Tak powstało pojęcie kultury archeologicznej. Kategoria ta odnosi się do zespołu stale współwystępujących ze sobą zabytków archeologicznych, pochodzących z tego samego czasu i zlokalizowanych na jednym terenie. Obok kultur archeologicznych, zajmujących miejsce centralne, wyróŝnia się takŝe jednostki nadrzędne, takie jak kręgi kulturowe czy technokompleksy (mają one węŝszy zestaw wspólnych cech) oraz jednostki niŝszego rzędu określane mianem grup kulturowych. Pojęcie kultury archeologicznej stanowi podstawę do obserwacji zmian, które juŝ od samego początku wraz z ewolucją biologiczną człowieka następowały w jego kulturze, gospodarce, wierzeniach i zachowaniach społecznych. Niektóre z tych przeobraŝeń miały przełomowe znaczenie dla egzystencji ludzi, dlatego teŝ uznano je za wyznacznik nowej epoki w dziejach. I tak, ze względu na umiejętność wytwarzania przez ludzi narzędzi z określonych surowców wyróŝniono trzy epoki: kamienia, brązu oraz Ŝelaza. 3

1.1. Epoka kamienia Epokę kamienia dzielimy na trzy okresy: starszy, czyli paleolit, środkowy, inaczej mezolit, oraz młodszy zwany neolitem. 1.1.1. Paleolit Okres paleolitu obejmuje czasy od pojawienia się pierwszych przodków człowieka aŝ do końca epoki lodowej. Jego początek na ziemiach polskich przypada na około 500 400 tysięcy lat temu, koniec natomiast miał miejsce około 10 tysięcy lat temu wraz z nadejściem ocieplenia kończącego plejstocen. Podział tego etapu na dolny, środkowy i górny opiera się głównie na etapach biologicznej ewolucji człowieka, z którymi idzie w parze ewolucja kulturowa. Paleolit dolny odpowiada więc stadiom najwcześniejszym od australopiteków i Homo habilis do Homo erectus. Paleolit środkowy związany jest na obszarze Europy z pojawieniem się neandertalczyka, zaś na paleolit górny przypada rozwój Homo sapiens sapiens, czyli człowieka współczesnego. Dodatkowo dla północnej części Europy, która od około 20 tysięcy lat temu aŝ do schyłku plejstocenu była pokryta lądolodem, wyróŝnia się okres zwany paleolitem schyłkowym. Związany jest on z ponownym, stopniowym zasiedleniem przez grupy ludzkie strefy NiŜu Europejskiego po ustąpieniu lądolodu. Etap ten datuje się na około 12 10 tysięcy lat temu. Śladów zasiedlenia ziem polskich w dolnym paleolicie jest niewiele. Najstarsze, pochodzące z tego okresu narzędzia kamienne, wiązane z Homo erectus, zostały odkryte w Trzebnicy koło Wrocławia oraz w Rusku koło Strzegomia. Wykonano je około 500/400 tysięcy lat temu techniką odłupkową, polegającą na odbijaniu od bryły surowca kamiennego odłupków, z których następnie wytwarzano narzędzia. Kultura materialna paleolitu środkowego jest bardziej zróŝnicowana, gdyŝ neandertalczycy znacznie ulepszyli narzędzia, którymi się posługiwali. Podstawę ich przetrwania stanowiły polowania na duŝe ssaki takie, jak: niedźwiedzie jaskiniowe, konie, mamuty, bizony, nosoroŝce i renifery. Archeolodzy wyróŝniają na ziemiach polskich dwa kompleksy kulturowe, odmienne pod względem form narzędzi, ale takŝe sposobu ich produkcji. Pierwszy z nich, nazywany mustierskim (nazwa pochodzi od stanowiska Le Moustier we Francji), znamy zarówno ze stanowisk otwartych, 4

odkrytych, znajdujących się na lessach południowej Polski, interpretowanych najczęściej jako pracownie, w których wytwarzano narzędzia, jak równieŝ ze stanowisk jaskiniowych, będących najprawdopodobniej niewielkimi schroniskami łowieckimi. Narzędzia pochodzące z tego kompleksu wykonywano techniką odłupkową w taki sposób, iŝ z bryły surowca otrzymywano odłupki o wcześniej zaplanowanym kształcie. Drugi środkowopaleolityczny kompleks kulturowy określany jest jako mikocki (od francuskiego stanowiska La Micoque). Społeczności z nim związane zasiedlały tzw. obozowiska podstawowe, w których przebywały przez dłuŝszy czas, a takŝe krótkotrwałe schroniska łowieckie. Niekiedy odkrywa się zabezpieczenia wejść do jaskiń, słuŝące jako obrona przed drapieŝnikami. Przykładem jest jaskinia Raj, w której znaleziono, zbudowane z prawie trzystu poroŝy reniferów, swoiste zasieki chroniące wejście. W kompleksie mikockim uŝywano głównie narzędzi rdzeniowych, w tym charakterystycznych, obustronnie obrabianych noŝy, otrzymywanych z jednej bryły surowca poprzez odbijanie odłupków. Kres zasiedlenia ziem polskich przez społeczności neandertalskie nastąpił wraz z nadejściem kolejnego maksimum ostatniego zlodowacenia, kiedy to lądolód znów przekroczył Bałtyk i dotarł do basenu dolnej Wisły. Na początku paleolitu górnego, kiedy współwystępowały ze sobą grupy naleŝące do gatunku Homo sapiens neandertalensis i Homo sapiens sapiens, tereny ziem polskich, ze względu na panujące trudne warunki klimatyczne, stanowiły obszary peryferyjne, zasiedlane jedynie sporadycznie. Pomiędzy 40 a 35 tysięcy lat temu sezonowo przybywały zza Karpat grupy kultury szeleckiej (nazwa od groty Szeleta na Węgrzech), zaś z NiŜu Zachodnioeuropejskiego grupy kultury jerzmanowickiej, lepiej przystosowane do trudnych warunków klimatycznych. Wykonywały one narzędzia tzw. techniką wiórową (wióry to regularne, prostokątne odłupki, które odbijano od większej konkrecji krzemiennej). Obie te kultury zalicza się do tzw. kompleksów przejściowych, które mogły być zarówno dziełem neandertalczyków, stykających się zapewne z grupami Homo sapiens sapiens i przejmujących od nich pewne innowacje technologiczne, jak i pierwszych przedstawicieli człowieka współczesnego. W tym czasie (około 35 30 tysięcy lat temu) na ziemiach polskich występowały równieŝ grupy kultury oryniackiej (od stanowiska Aurignac, Francja), 5

wiązane najczęściej z Homo sapiens sapiens. Wytwarzały one narzędzia w górnopaleolitycznej technologii wiórowej, jednak wyróŝniała je intensywna obróbka kości i rogu, z których produkowano ostrza oszczepów. Osadnictwo oryniackie było niewątpliwie powiązane z terenem zakarpackim, o czym świadczy obecność na Morawach i Słowacji surowców o proweniencji południowopolskiej. Kompleksem kulturowym, dominującym w całej Europie w okresie pomiędzy 30 a 20 tysięcy lat temu, a przypisywanym juŝ bez wątpienia człowiekowi współczesnemu, jest kompleks grawecki (od stanowiska La Gravette, Francja), którego centrum znajdowało się na Morawach i w Dolnej Austrii. Charakteryzował się on udoskonaleniem techniki wiórowej i systemów osadzania w oprawach kościanych lub drewnianych kamiennych zbrojników (czyli małych wiórów o ostrych brzegach, wykonanych w tzw. technice retuszowania). Zmienił się takŝe sposób polowania, oprócz oszczepów bowiem uŝywano do tego celu takŝe łuku. Znamienne dla tego kompleksu są równieŝ gliniane figurki przedstawiające kobietę o wyraźnie zaznaczonych cechach płciowych, nazywanych paleolitycznymi Wenus. Obecność przedstawicieli kompleksu graweckiego na naszych ziemiach zaznacza się głównie w południowej Polsce, zwłaszcza na Górnym Śląsku. Z czasem część grup kompleksu graweckiego znacznie lepiej przystosowała się do klimatu stepotundrowego niŝ miało to miejsce wcześniej. Zakładano obozowiska całoroczne, w których drewno, zarówno jako materiał budowlany, jak i opał, zostało zastąpione przez kość. Przyjęto równieŝ inne strategie myśliwskie, których istotą stało się dostosowanie trybu Ŝycia i sposobów zdobywania poŝywienia do zmieniających się pór roku. Jednak wraz z pogarszającymi się warunkami klimatycznymi społeczności graweckie wycofały się z ziem polskich, które pomiędzy 20 a 18 tysięcy lat temu pozostawały niezamieszkałe. W tym czasie w Europie nastąpił rozkład kompleksu graweckiego i zaczął się kształtować wyraźny podział kontynentu na część zachodnią, będącą domeną kultury magdaleńskiej (nazwa pochodzi od stanowiska La Madeleine we Francji), i wschodnią epigrawecką (tj. kontynuującą tradycje graweckie). W schyłkowym paleolicie, gdy lądolód wycofał się na teren obecnego Morza Bałtyckiego, moŝliwe było ponowne zasiedlenie ziem polskich. Z południowego zachodu na nowe obszary napływała ludność kultury magdaleńskiej, wyspecjalizowana w polowaniach na renifery. Bardzo charakterystyczne dla tych grup 6

są zdobione rytymi motywami geometrycznymi wyroby z kości i poroŝa, takie jak ostrza oszczepów, harpuny czy płytki kościane. W tym samym czasie na tereny południowej Polski docierały takŝe grupy epigraweckie, których podstawą egzystencji nadal były polowania na mamuty. Około 12 tysięcy lat temu grupy kultury hamburskiej jako pierwsze zasiedliły strefę NiŜu Środkowoeuropejskiego, wkraczając na tereny Polski Zachodniej (Dolny Śląsk, Wielkopolska). Ich ekspansja na ten obszar była niewątpliwie związana z polowaniami na renifery, które społeczności tej kultury prowadziły w sposób selektywny, zabijając głównie osobniki męskie, co łączyło się zapewne z kontrolą stad tych zwierząt. Wraz z ociepleniem klimatu nastąpiły istotne zmiany w systemie zasiedlenia NiŜu Polskiego. Rozwinęły się bowiem zbiorowiska leśne, początkowo brzozowe, później mieszane. Strefa leśna została zdominowana przez ludność tzw. kompleksu Federmesser oraz przez grupy o tradycji epigraweckiej. Z rejonu dzisiejszej Warszawy i Gór Świętokrzyskich znane są równieŝ ślady kultury Bromme-Lyngby, z charakterystycznymi grotami strzał nazwanymi ostrzami trzoneczkowatymi. Gdy klimat ponownie się ochłodził, tereny Polski znów zdominowali łowcy reniferów, których identyfikuje się głównie z kulturą świderską (od stanowiska Świdry Wielkie), a takŝe z napływającymi z zachodu grupami kultury ahrensburskiej (od stanowiska Ahrensburg, Niemcy), a od strony wschodniej, kultury desneńskiej. Jednak wraz z kolejnym ociepleniem klimatu, a co za tym idzie, coraz gęstszym zalesieniem, społeczności te emigrowały na północny wschód. 1.1.2. Mezolit Okres mezolitu ma charakter lokalny. Wydzielany jest na tych obszarach, gdzie las zastąpił tundrę po wycofaniu się lodowca. Na ziemiach polskich etap ten datowany jest pomiędzy 10 tysięcy a 5 tysięcy lat temu, czyli od początku holocenu, aŝ do okresu atlantyckiego. Wraz ze zmianą klimatu nastąpiła równieŝ zmiana w osadnictwie. Społeczności schyłkowopaleolityczne zostały zastąpione przez, przesuwające się z zachodniej części NiŜu Europejskiego, grupy myśliwych i rybaków, które cechowała inna strategia przetrwania. Skupieni w niewielkich grupach, prawdopodobnie rodzinnych, 7

eksploatowali stosunkowo niewielkie terytoria, ograniczone często do jednej doliny rzecznej. Korzystano głównie z surowców lokalnych, dostosowując do nich technologię produkcji, co w konsekwencji stało się przyczyną mikrolityzacji (czyli zmniejszenia rozmiarów) narzędzi kamiennych. Pierwszą na ziemiach polskich mezolityczną kulturą archeologiczną jest kultura komornicka (od stanowiska Komornica na Mazowszu). Charakterystyczne dla niej są niewielkie obozowiska usytuowane na terasach rzek oraz narzędzia wykonane w technologii wiórowo-odłupkowej. Inne kultury mezolityczne to charakterystyczna dla terenów północno-zachodniej Polski kultura chojnicko-pieńkowska (od stanowisk Chojnice i Pieńki), zajmująca obszary północno-wschodnie, kultura kundajska oraz kultura janisławicka, obecna na obszarze środkowo-wschodniej Polski. 1.1.3. Neolit Okres neolitu uznaje się powszechnie za moment przełomowy, który zrewolucjonizował dotychczasowy sposób Ŝycia. Wtedy bowiem na obszarze tzw. śyznego PółksięŜyca, który obejmuje tereny od pustyni Negev i doliny Jordanu w Izraelu, wzdłuŝ wybrzeŝa Morza Śródziemnego, przez góry Taurus, a na południu dzisiejszy Iran i Irak aŝ do Zatoki Perskiej udomowiono pierwsze rośliny (pszenica i jęczmień) oraz zwierzęta (pierwsze znane formy udomowionych owiec znane są z gór Zagros i datowane na około 9000 r. p.n.e., kozy hodowano na obszarze Lewantu. Z kolei świnie i bydło zostały udomowione na terenie Turcji: świnia około 7000 r. p.n.e., bydło 6000 r. p.n.e. Stanowiło to przejście z gospodarki przyswajającej do wytwórczej. Wiązała się z tym takŝe zmiana trybu Ŝycia z wędrownego na osiadły. WaŜną zdobyczą neolitu jest równieŝ umiejętność wytwarzania glinianych naczyń, słuŝących zarówno do gotowania, jak i przechowywania poŝywienia. Pomiędzy 6500 a 5500 r. p.n.e. rozpowszechniły się wzorce neolityczne, najpierw na obszar Anatolii, stamtąd do Europy na tereny Grecji i Półwyspu Bałkańskiego, a następnie na pozostałe obszary. Wprowadzenie rolnictwa na gęsto zalesione obszary Europy wymagało jednak sporego nakładu pracy związanego z wycinaniem lasu. Do tego celu uŝywano kamiennych toporów o gładzonej powierzchni. 8

Najstarsza faza ekspansji ludności neolitycznej na ziemie polskie związana jest z tzw. kulturą ceramiki wstęgowej rytej, wywodzącej się z kręgu kultur naddunajskich, i przypada na około 5400 5300 r. p.n.e. Grupy pierwszych rolników zasiedliły najpierw obszary Ŝyznych gleb lessowych i czarnoziemnych w Małopolsce, na Śląsku, Kujawach oraz na ziemi chełmińskiej i pyrzyckiej. Charakterystyczne dla nich są stałe osady z długimi domami (ich długość osiągała nawet 35 50 m) o konstrukcji słupowej, wznoszonymi na planie prostokąta. Wewnątrz takiej budowli poza strefą mieszkalną znajdowały się równieŝ pomieszczenia dla zwierząt i magazyny na ziarno. Ludność tej kultury eksploatowała lokalne złoŝa gliny, z których wytwarzała proste naczynia o kulistych formach zdobione rytymi liniami. Rozwój tej kultury na ziemiach polskich trwał do 5000 4700 r. p.n.e., kiedy to na terenie Dolnego Śląska obserwuje się proces lokalnej transformacji kultury wstęgowej rytej w dominującą w środkowym neolicie kulturę wstęgową kłutą. Ludność tej kultury kontynuuje wcześniejsze wzorce. Poza zmianą stylu zdobienia naczyń (linie utworzone z drobnych nakłuć wykonanych grzebieniem lub radełkiem) w niewielki sposób przekształcono organizację osad. Dominowały pojedyncze domy wznoszone na planie trapezu z kilkoma jamami gospodarczymi wokół. Społeczności tej kultury zajmowały Dolny Śląsk, Wielkopolskę i Kujawy. Natomiast Małopolska znalazła się pod wpływem tzw. kompleksu lendzielskopolgarskiego, co interpretuje się jako napływ nowych grup ludności z Kotliny Karpackiej. W tym czasie na tym terenie występuje takŝe inna jednostka archeologiczna, która będzie się rozwijać aŝ do około 3800 r. p.n.e., a określana jest jako kultura malicka. Społeczności obu tych kultur współwystępowały ze sobą, tworząc swoistą mozaikę kulturową. Jednak w czasie od połowy V do początku IV tysiąclecia p.n.e. nastąpiły zmiany w osadnictwie tych grup. Pojedyncze zagrody zostały zastąpione przez kompleksy domów otoczone rowem. Upowszechniły się równieŝ wycinka i wypalanie lasów, dzięki czemu zwiększono powierzchnię pod uprawę zbóŝ. 1.1.4. Eneolit Okres eneolitu stanowi swoisty łącznik pomiędzy neolitem a wczesną epoką brązu, w tym czasie bowiem na terenach wschodnich Bałkanów i nad dolnym 9

Dunajem rozpoczęto obróbkę miedzi. Nastąpił teŝ wówczas szereg zmian, głównie w sferze ekonomicznej, które znacznie zdynamizowały dalszy rozwój społeczności. Zaczęto wszechstronnie eksploatować zwierzęta domowe, nie tylko jako źródło mięsa, ale takŝe dla pozyskania mleka, wełny i jako siłę pociągową. Dodatkowo, wynalezienie koła i skonstruowanie pierwszych wozów znacznie ułatwiło transport na dalekie odległości. Upowszechniło się równieŝ uŝywanie radła. Wszystko to sprawiło, Ŝe okres eneolitu określany jest często jako tzw. druga rewolucja neolityczna. Na terenach Polski początek eneolitu datuje się na 4100 r. p.n.e. Najbardziej rozpowszechnioną wówczas jednostką kulturową była kultura pucharów lejkowatych, która zdominowała cały NiŜ Środkowoeuropejski. Typowe dla niej jest zhierarchizowane osadnictwo. Obok duŝych osad obronnych zakładano mniejsze o charakterze rezydencjalnym, a takŝe małe osady związane z eksploatowaniem surowców. Takie zróŝnicowanie osadnictwa wskazuje na istnienie w omawianych społecznościach grup uprzywilejowanych. Dyferencjacja ta widoczna jest równieŝ w obrządku pogrzebowym, dość zróŝnicowanym lokalnie, gdzie występują pochówki wyposaŝone w dary grobowe, a takŝe grobowce megalityczne (na Kujawach). Na podłoŝu tej kultury w młodszym eneolicie wykształciła się kolejna jednostka archeologiczna określana jako kultura amfor kulistych. Jej powstanie wiąŝe się ze zwiększeniem roli pasterstwa w gospodarce i przejściem do nomadycznego trybu Ŝycia. Znaczenie hodowli bydła potwierdzają pochówki krów oraz wspólne groby ludzi i zwierząt. Charakterystyczne dla tej kultury są niewielkie cmentarzyska z grobami o konstrukcjach kamiennych (groby korytarzowe, skrzynkowe, z obstawą kamienną lub przykryte brukiem) lub, głównie w dorzeczu Odry, z grobami jamowymi, niekiedy z pochówkiem umieszczonym w drewnianej kłodzie. Interesującym elementem wyposaŝenia grobów są ozdoby wykonane z bursztynu. Kolejną kulturą, której społecznościom przypisuje się nomadyczny tryb Ŝycia, jest kultura ceramiki sznurowej, takŝe znana głównie ze stanowisk sepulkralnych. W obrządku pogrzebowym dominowały pochówki szkieletowe, składane w prostokątnych jamach, niekiedy otoczonych palisadą i przykrywanych niewielkimi nasypami ziemnymi (tzw. groby kurhanowe). Kultura ta z czasem ulegała znacznemu zróŝnicowaniu, co przyczyniło się do wykształcenia mniejszych jednostek o lokalnym 10

zasięgu, takich jak kultura złocka czy rzucewska, znana głównie z wielofazowych osad. Całkiem odrębny rozwój wykazują tereny północno-wschodniej Polski, gdzie w okresie neolitu i eneolitu dominowały grupy o tradycjach sięgających mezolitu, charakteryzujące się zbieracko-łowiecko-rybackim trybem Ŝycia, przypisywane kulturze niemeńskiej oraz kulturze Narva. Ludność tych ugrupowań przejęła umiejętność wytwarzania glinianych naczyń oraz gładzonych narzędzi kamiennych, zachowując jednak dawny model gospodarki. 1.2. Epoka brązu Przejście od młodszej epoki kamienia do epoki brązu nie było związane z radykalnym przełomem w dziejach, tak jak stało się to u progu neolitu. Nadal bowiem rolnictwo i hodowla odgrywały zasadniczą rolę w zdobywaniu poŝywienia. Istotne przemiany dokonały się natomiast w kulturze materialnej, a takŝe w sferze wierzeń i stosunków społecznych. Na ziemiach polskich rytm i kształt owych zmian wyznaczały, podobnie zresztą jak i w poprzednich okresach, oddziaływania z południa z ośrodków zakarpackich będących z kolei pod wpływem wielkich centrów cywilizacyjnych na Bałkanach i w Anatolii. W kulturze materialnej zasadniczy przełom wiązał się z wprowadzeniem metalurgii brązu stopu miedzi i cyny. Na teren Polski wyroby z tego metalu przedostawały się w drodze wymiany i początkowo nie odgrywały istotniejszej roli. Nadal więc, zwłaszcza w pierwszych okresach epoki brązu, wytwarzano narzędzia kamienne. Dopiero opanowanie umiejętności wytopu brązu (z importowanych surowców) doprowadziło do szerszego wykorzystania nowego metalu przy produkcji narzędzi, broni i ozdób. Ogólny rozkwit gospodarki i kultury w omawianej epoce sprzyjał powstawaniu nowych form organizacji społecznej (związki rodów, plemion), a takŝe prowadził do róŝnicowania się społeczeństwa, czego wyrazem są groby szczególnie bogato wyposaŝone w przedmioty importowane, wykonane m.in. ze złota. W dziejach epoki brązu i wczesnej epoki Ŝelaza na ziemiach polskich wyróŝnić moŝna kilka zasadniczych etapów rozwojowych, których odpowiednikami są 11

poszczególne kultury archeologiczne. We wczesnej epoce brązu w zachodniej części naszego kraju dominują zespoły ukształtowane pod wpływem kultury unietyckiej (nazwa pochodzi od stanowiska Unetice koło Pragi) charakteryzującej się oryginalnym przemysłem brązowniczym. Natomiast we wschodniej części ziem polskich rozwijała się kultura mierzanowicka, powstała na bazie tradycji późnoneolitycznych. W ciągu XVI stulecia p.n.e. następują powaŝne zmiany kulturowe, związane zapewne z przesunięciami ludnościowymi. Powstaje wówczas wielki krąg kultur mogiłowych (groby z nasypami kurhanowymi) obejmujący swym wpływem takŝe zachodnią połać naszego kraju (kultura przedłuŝycka). W tym czasie w dorzeczu Wisły rozwija się kultura trzciniecka wyrosła na dawnym, miejscowym podłoŝu. Kolejne, wielkie przemiany przynosi wiek XIII p.n.e., kiedy to na znacznym obszarze Europy formuje się zespół kultur pól popielnicowych, stosujących powszechnie zwyczaj palenia zmarłych i grzebania szczątków na płaskich, rozległych cmentarzach. Na ziemiach polskich tworzy się wówczas kultura łuŝycka, dzieląca się na dwa zasadnicze odłamy: zachodni wyrosły z tradycji zespołów tzw. przedłuŝyckich i wschodni ukształtowany na bazie kultury trzcinieckiej. W obrębie kaŝdego z tych odłamów wyróŝnić moŝna dodatkowo szereg lokalnych grup i podgrup, które łączy przede wszystkim dominująca rola ciałopalnego obrządku pogrzebowego i powszechny zwyczaj składania szczątków zmarłych w płaskich grobach popielnicowych i jamowych (kości złoŝone bezpośrednio w ziemi, być moŝe pierwotnie w jakimś organicznym pojemniku), wyposaŝonych często w naczynia przystawne i przedmioty metalowe (przewaŝnie ozdoby i części stroju). Groby szkieletowe, reprezentujące starsze tradycje epoki brązu, występują tylko na niektórych terenach zajmowanych przez ludność kultury łuŝyckiej (Górny Śląsk, zachodnia Małopolska) i zawsze na cmentarzyskach o mieszanym obrządku grzebalnym, a więc w towarzystwie pochówków ciałopalnych. 1.3. Epoka Ŝelaza Epoką Ŝelaza nazwano etap pradziejów rozpoczynający się od połowy VIII w. p.n.e. (około roku 750 p.n.e.). Od tego momentu ogólnie rozumiana kultura 12

materialna, społeczeństw zasiedlających obszar współczesnej Polski, zostaje stopniowo wzbogacona o metal twardszy od znanego dotychczas brązu. Wbrew temu, co mogłoby się wydawać, proces wprowadzania przedmiotów Ŝelaznych nie miał znamion rewolucji i nie przyniósł od razu daleko idących zmian w aspekcie rozwoju cywilizacyjnego. Na szczególną uwagę zasługują oddziaływania i impulsy z róŝnych ośrodków zlokalizowanych w Europie, które odgrywają wówczas znaczącą rolę w upowszechnianiu się nowinek. Wzajemne kontakty tych centrów ze społecznościami mieszkającymi na obszarze pomiędzy Odrą i Bugiem zmuszają do rozpatrzenia epoki Ŝelaza w nieco szerszym kontekście wykraczającym poza arbitralne granice naszego kraju. Jednym z powodów jest przyjęty system periodyzacji, który uwzględnia zachodzące zmiany rejestrowane nie tylko przez archeologów, ale równieŝ odwołuje się do zjawisk i wydarzeń z dziejów całej Europy odnotowanych w źródłach pisanych. Najstarszy okres epoki Ŝelaza na ziemiach polskich (połowa VIII w. p.n.e. V w. p. n.e.) nazywany jest okresem halsztackim (od stanowiska Hallstatt w Austrii). Większość odkrytych stanowisk i zabytków z tego okresu wiąŝe się z dominującą nadal jednostką analityczną, jaką była kultura łuŝycka. Rejestrowane metodami archeologicznymi pozostałości ludzkiej egzystencji nie wykazują istotnych transformacji w wymiarze społeczno-kulturowym. Pojawienie się pierwszych narzędzi i ozdób z Ŝelaza w tym czasie jest wynikiem kontaktów z ośrodkami zlokalizowanymi głównie w strefie naddunajskiej. Na ich podstawie wyróŝniono dwa podokresy: Hallstatt C i Hallstatt D. W pierwszym z nich (Hallstatt C) nowy metal był trudno dostępny, dlatego podstawowym surowcem rodzimej produkcji narzędzi, broni i ozdób pozostawał brąz. Istotne znaczenie w rozpowszechnianiu Ŝelaza i w związanym z nim rozwoju społeczności zajmujących Górny i Środkowy Śląsk oraz Wielkopolskę miała wymiana handlowa. W ramach dalekosięŝnych kontaktów rozwinął się szlak bursztynowy łączący wybrzeŝe Bałtyku z terenami wschodnioalpejskimi oraz ziemiami połoŝonymi nad środkowym Dunajem. Poprzez Bramę Morawską w dorzecze Odry w wyniku wymiany szerokim strumieniem napływały wyroby brązowe i Ŝelazne (miecze, siekierki, brązowe naczynia, klamry do pasa, a w miejsce szpil zapinki, tzw. fibule). Wraz z nimi pojawiły się silne oddziaływania z kręgu wschodniohalsztackiego. 13

Społeczności (kultury łuŝyckiej na Śląsku i w Wielkopolsce) przejęły te wpływy do tego stopnia, iŝ wyodrębniła się tam lokalna odmiana stylu halsztackiego. Jego cechą charakterystyczną była malowana ceramika naczyniowa z wątkami geometrycznymi oraz ceramika z czarną błyszczącą powierzchnią zdobioną guzami lub rysunkami figuralnymi. Następnie w Halsztacie D na obszarze wschodniej Wielkopolski wytwarzano naczynia zdobione za pomocą białej inkrustacji. Innym wyróŝnikiem przejmowania wzorców z południa są bogato wyposaŝone groby, najprawdopodobniej starszyzny plemiennej lub rodowej. W przypadku Śląska (stanowiska w Kietrzu, Wrocławiu-KsięŜu-Małym, Domasławiu) i Wielkopolski (Gorszewice) rozwarstwienie społeczne miało zapewne związek z pośredniczeniem w wymianie handlowej, która sprzyjała bogaceniu się np. przywódców i tworzeniu swego rodzaju arystokracji. Osoby zajmujące znaczącą pozycję społeczną i majątkową po śmierci chowano do specjalnie wykonanych w ziemi komór grobowych. Spośród innych obiektów sepulkralnych na cmentarzyskach datowanych na Hallstatt C i D pochówki elity wyróŝnia obrządek szkieletowy oraz dary grobowe składające się z luksusowych przedmiotów brązowych i Ŝelaznych. Omawiany okres charakteryzuje się równieŝ wznoszeniem grodów otaczanych wałami ze skrzyń drewnianych wypełnianych ziemią. Te osiedla obronne, budowane ogromnym nakładem sił i środków w miejscach z natury obronnych (wyspy, cyple, bagna, wzgórza), świadczą o rosnącym zagroŝeniu i presji militarnej ludów zasiedlających stepy wschodnioeuropejskie. Gęsta sieć grodów i zwarta zabudowa wewnętrzna wskazują, iŝ pełnić mogły one równieŝ funkcję ośrodków plemiennych lub terytorialnych, zapewniając jednocześnie schronienie w razie niebezpieczeństwa. Z czasem grody stają się mniejsze, stanowiąc najprawdopodobniej formę osadnictwa wspólnot, które eksploatowały konkretne obszary lub wyznaczały trasy komunikacyjne. Najbardziej znanym przykładem tego typu stanowiska jest Biskupin z doskonale zachowanymi konstrukcjami drewnianymi. Społeczności kultury łuŝyckiej zajmowały się uprawą ziemi (zbóŝ: prosa, pszenicy, jęczmienia, oraz roślin strączkowych: grochu, bobu, soczewicy), chowem zwierząt (bydła rogatego, świń, owiec i kóz oraz koni). W ich Ŝyciu duŝe znaczenie miało równieŝ zbieranie dziko rosnących roślin oraz łowiectwo, które uzupełniały dietę w zaleŝności od pór roku. 14

Gwałtowne załamanie rozwoju ośrodków w dorzeczu Odry, w połowie VI w. p.n.e., wiąŝe się bezpośrednio z najazdem Scytów na tereny podkarpackie. Ekspansja koczowniczych plemion znad stepów czarnomorskich spowodowała najprawdopodobniej przerwanie kontaktów handlowych z ośrodkami znajdującymi się na południu. W wyniku tych wydarzeń w Halsztacie D dochodzi do istotnych zmian w rozwoju społeczności zasiedlających ziemie Polski. Od II poł. VI w. p.n.e. na terenie dzisiejszego Pomorza Nadwiślańskiego na gruncie odizolowanych grup związanych wcześniej z kulturą łuŝycką przy wpływie z zewnątrz wykształciła się kultura pomorska zwana równieŝ kulturą grobów skrzynkowych lub urn twarzowych. Dwie ostatnie nazwy oddają najlepiej specyfikę ciałopalnego obrządku pogrzebowego. Skremowane bowiem szczątki zmarłych członków społeczności umieszczano w popielnicach kształtem zbliŝonych do gruszek, zdobionych w górnej części stylizowaną ludzką twarzą. We wcześniejszych fazach na urnach bardzo realistycznie odzwierciedlano rysy z portretowym wręcz modelowaniem ust, oczu, nosa, uszu, niekiedy równieŝ zmarszczek lub zarostu. Dodatkowo popielnice ornamentowano inkrustacją z białej masy, przedstawiając w ten sposób miecze, oszczepy, tarcze, pasy, zapinki. PrzewaŜnie odnotowywano pochówki zbiorowe liczące nawet do kilkudziesięciu popielnic, które umieszczano w kamiennych skrzyniach. Groby były bogato wyposaŝone w brązowe i Ŝelazne ozdoby, narzędzia oraz przybory toaletowe. Ludność mieszkała w otwartych osadach, w których domy wznoszono w konstrukcji słupowej. Na szerszą niŝ kiedykolwiek skalę uprawiano Ŝyto, oprócz niego jęczmień i pszenicę. Utrzymywano się teŝ z chowu zwierząt (bydła rogatego, owiec i kóz) oraz łowiectwa. Na podstawie źródeł archeologicznych datowanych na okres między VI a V w. p.n.e. zauwaŝalne jest powiększenie zasięgu występowania zabytków kultury pomorskiej wraz z charakterystycznym dla niej obrządkiem pogrzebowym (urny twarzowe, groby skrzynkowe). Nie wyjaśniono do tej pory, czy nastąpiła wówczas rzeczywista ekspansja ludności, czy raczej był to efekt szerzenia się nowych zwyczajów pogrzebowych oraz idei religijnych, niosących ze sobą zmiany w gospodarce i stylistyce. Faktem jest natomiast, Ŝe zasięg występowania materiału źródłowego, wiązanego z kulturą pomorską, rozszerzył się na obszar zajęty dotychczas przez kulturę łuŝycką. 15

1.3.1. Okres przedrzymski, tzw. lateński (V w. p.n.e. I w. n.e.) Podstawą wyróŝnienia okresu przedrzymskiego, nazywanego równieŝ lateńskim (od stanowiska La Téne w Szwajcarii), były istotne zmiany, które miały miejsce w Europie Zachodniej i Środkowej, w czterech ostatnich stuleciach przed Chrystusem. W tym czasie na obszarze rozciągającym się od Francji po wschodnie Czechy dochodzi do znaczących transformacji w stosunkach gospodarczopolitycznych. Upowszechnia się wówczas szereg innowacji technicznych. Wśród nich wyróŝnić moŝna wykorzystanie radła zaopatrzonego w Ŝelazne radlice, koła garncarskiego do produkcji naczyń glinianych. Poza tym odnotowuje się znacznie bardziej rozwiniętą niŝ do tej pory obróbkę brązu, złota i Ŝelaza. Wykształca się równieŝ nowy styl zdobniczy zwany wczesnolateńskim. Cechują go motywy roślinne, zoomorficzne i antropomorficzne. Inicjatorów i twórców wszystkich wymienionych nowinek identyfikuje się z ludami celtyckimi, które poprzez swoją ekspansję doprowadziły do rozwoju rzemiosła i gospodarki (przede wszystkim rolnej) zajętych ziem. W periodyzacji okresu przedrzymskiego dla obszaru Polski wyróŝnia się trzy podokresy: wczesnolateński obejmujący przedział czasowy ok. 400 250 r. p.n.e.; środkowolateński między 250 r. p.n.e. a 150/100 r. p.n.e. oraz późnolateński od 150/100 r. p.n.e. do początków n.e. W międzyrzeczu Odry i Bugu odnotowano pojedyncze stanowiska, które wiąŝe się z enklawami celtyckim. Na Dolnym Śląsku są to przewaŝnie cmentarzyska (około 20 pochówków) składające się z płaskich grobów szkieletowych, które zawierały zestawy broni: miecze, groty włóczni, tarcze, części pasów, zapinki, bransolety, oraz naczynia gliniane. Do rzadkości naleŝą osady celtyckie, których pozostałości odkryto na Górnym Śląsku oraz w Małopolsce. Luźne znaleziska pochodzące niewątpliwie z kręgu lateńskiego rejestrowane są natomiast na Kujawach. Ich obecność oraz jednostkowe pochówki szkieletowe świadczyć mogą o dalekosięŝnych szlakach wymiany handlowej oraz wpływach (celtyckich) na okoliczną ludność. Do istotnych zmian kulturowych na ziemiach polskich, spowodowanych między innymi rozwojem kręgu lateńskiego na zachodzie i południu, dochodzi dopiero na przełomie III i II w. p.n.e. Na podstawie halsztackich tradycji kulturowych (kultury pomorskiej) przy udziale oddziaływań świata celtyckiego i najprawdopodobniej 16

ośrodków ze wschodnich Niemiec ukształtowała się wówczas kultura przeworska (stanowisko Gać w okolicach miasta Przeworsk). Reprezentujące ją społeczności zachowywały pewną ciągłość zwłaszcza w aspekcie uŝytkowania tych samych cmentarzysk (co kultura pomorska) oraz nawiązań w wytwarzaniu ceramiki. PrzewaŜały groby ciałopalne jamowe charakteryzujące się tym, iŝ przepalone kości i wyposaŝenie wraz z resztkami stosu wsypywano do jamy grobowej. Zabytki stanowiące wyposaŝenie miały ślady przepalenia, a większe przedmioty metalowe (zwłaszcza broń) noszą ślady celowego niszczenia (łamania i gięcia), co naleŝy wiązać bezpośrednio z wpływem kręgu lateńskiego. Nieco później nastąpiła zauwaŝalna zmiana w obrządku pogrzebowym społeczności kultury przeworskiej. Skremowane szczątki zmarłych umieszczano wówczas w popielnicach, przy jednoczesnym wzbogaceniu asortymentu wyposaŝenia grobowego, w skład którego wchodziły między innymi ceramika naczyniowa oraz liczne przedmioty metalowe, zwłaszcza broń. W krótkim czasie kultura przeworska zajęła większą część ziem polskich z wyjątkiem terytoriów północnych. Na Pomorzu Nadwiślańskim równocześnie do omówionej wyŝej (kultury przeworskiej) wykształciła się kultura oksywska. Z czasem objęła ona równieŝ Pomorze Środkowe i Zachodnie. Obie te kultury, ze względu na występujące między nimi podobieństwa i genezę, definiowane są jako krąg kultur jamowych. Określenie to akcentuje wspólne cechy obrządku pogrzebowego dwóch wyróŝnionych jednostek. Cmentarzyska wiązane z kulturą oksywską składały się głównie z grobów jamowych oraz w większym stopniu niŝ w kulturze przeworskiej pochówków popielnicowych. Niektóre obiekty sepulkralne charakteryzują się obecnością stel wykonanych z głazów, noszących ślady obróbki, lub bruków kamiennych, którymi obsypywano miejsce pochówku. WyposaŜenie grobów w postaci części stroju, ozdób, broni i narzędzi najprawdopodobniej wraz ze zmarłym poddawano rytualnemu spaleniu. Rzadziej, niŝ to miało miejsce na cmentarzyskach kultury przeworskiej, do grobów składano naczynia gliniane. Rozwój grup ludności zasiedlających Pomorze Nadwiślańskie niewątpliwie związany był z oddziaływaniami z południa i biegnącym przez te tereny szlakiem bursztynowym. Najprawdopodobniej wzbogacony inwentarz zabytków z cmentarzysk zlokalizowanych wzdłuŝ Wisły wskazuje na zróŝnicowanie społeczne pochowanych tam członków społeczności. Ponadto ludność kultury 17

oksywskiej rozwinęła rodzimą produkcję metalurgiczną opartą na miejscowych rudach Ŝelaza. Wytwarzany we własnym zakresie i odrębny stylistycznie, bogaty asortyment przedmiotów metalowych składał się przede wszystkim z mieczy jednosiecznych oraz (często ornamentowanych) grotów oszczepów z zadziorami lub falistymi krawędziami. Na sąsiadującym Pomorzu Zachodnim uwidacznia się nieco inny asortyment kultury materialnej, dający podstawy do wyróŝnienia na tym obszarze kultury jastorfskiej. Podobnie jak w przypadku większości ziem polskich, obowiązywał tam ciałopalny obrządek pogrzebowy. Jednak cechą charakterystyczną jest brak broni i narzędzi w wyposaŝeniu grobów. DuŜo jest natomiast ozdób z Ŝelaza i brązu (naszyjników, szpil, zapinek, łańcuszków, klamer do pasów). 1.3.2. Okres rzymski (początek I w. n. e. druga połowa IV w. n.e.) Początek I w. n.e. wyznacza w periodyzacji ziem polskich okres rzymski, którego schyłek przypada na drugą połowę IV w. W trakcie prawie czterech stuleci obszar międzyrzecza Odry i Bugu stanowi strefę oddziaływań Cesarstwa Rzymskiego, rozpościerającego się na zachód od Renu i na południe od Dunaju. Pod jego wpływem tradycja związana z kręgiem kultur jamowych (cyklem przeworskooksywskim) ulega znaczącym przeobraŝeniom. We wczesnych fazach okresu rzymskiego (tj. na początku I w.) na obszarze zajmowanym przez kulturę przeworską nie dochodzi do istotnych zmian w zakresie zwyczajów pogrzebowych czy form zabytków. Od drugiej połowy II w. następuje jednak wyraźne zagęszczenie sieci osadniczej i dochodzi do ekspansji w kierunku południowo-wschodnim (obszar dzisiejszej wschodniej Słowacji i Węgier). Przesunięcie zasięgu występowania ludności kultury przeworskiej niewątpliwie związane było z rozwojem nowej jednostki, to znaczy kultury wielbarskiej (stanowisko Malbork-Wielbark). Genezę jej powstania, w połowie I w., naleŝy wiązać po części ze społecznościami tradycji oksywskiej oraz oddziaływaniami Cesarstwa Rzymskiego przy udziale grup ludności pochodzących ze Skandynawii (identyfikowanych jako Goci). Kultura wielbarska w początkowych fazach zajmowała obszar zbliŝony w duŝym stopniu do terytorium kultury oksywskiej (całe środkowe Pomorze, Pojezierze Kaszubskie i Krajeńskie, z czasem północna Wielkopolska). 18

Granice jej występowania wytyczają przede wszystkim cmentarzyska reprezentujące unikatowe cechy odrębnej jednostki kulturowej. Istotne róŝnice przejawiają się w stosowaniu birytualnego obrządku pogrzebowego, dopuszczającego ciałopalenie oraz inhumację. W efekcie na stanowiskach sepulkralnych obok grobów popielnicowych odnotowuje się równieŝ pochówki szkieletowe. Na cmentarzyskach wczesnej fazy rozwoju kultury wielbarskiej znajdują się pochówki pod kurhanami, jak równieŝ stele oraz inne konstrukcje kamienne w postaci bruków bądź kręgów (Odry, Węsiory). WyposaŜenie grobowe w znaczący sposób róŝni się od kultury przeworskiej. Dotyczy to przede wszystkim braku przedmiotów Ŝelaznych w obiektach sepulkralnych, a zwłaszcza broni i narzędzi. Dominuje w nich za to urozmaicony inwentarz zabytków wykonanych z metali kolorowych (brązu, srebra i złota). Wpływ na to miała rozwinięta specjalizacja wytwórczości ozdób o unikatowej stylistyce, w skład której wchodziły między innymi: bransolety zakończone stylizowanymi głowami węŝy, róŝnego rodzaju wisiorki, zawieszki i paciorki. W drugiej połowie II w. następuje ekspansja ludności kultury wielbarskiej w kierunku południowo-wschodnim. Ostatecznie społeczności związane z tą jednostką docierają do północnego wybrzeŝa Morza Czarnego. W okresie rzymskim na ziemiach polskich zauwaŝalny jest ogólny rozkwit rolnictwa. Następuje wówczas najprawdopodobniej zmiana systemu upraw na przemienno-odłogowy przy wykorzystaniu ulepszonych narzędzi takich, jak: radła, rozwinięte formy sierpów i półkosków oraz Ŝaren rotacyjnych. Dietę złoŝoną z poŝywienia pochodzącego przewaŝnie z płodów rolnych (Ŝyta, prosa, jęczmienia, owsa, pszenicy), uzupełniało mięso zwierząt hodowlanych (bydła rogatego, świń, w małym stopniu owiec i kóz). Wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia następował rozwój wyspecjalizowanych gałęzi produkcji. Na uwagę zasługuje ośrodek produkcji Ŝelaza, mieszczący się w północno-wschodniej części Gór Świętokrzyskich, który zapewniał wysokiej jakości surowiec do produkcji narzędzi. Na prosperitę społeczności kultury przeworskiej niebagatelny wpływ miała równieŝ umiejętność produkowania ceramiki na kole garncarskim rozwinięta w III w. 19

1.3.3. Okres wędrówek ludów U schyłku IV w. na ziemie polskie dociera echo wydarzeń z południowego wschodu, które w krótkim czasie przyniosły znaczące zmiany w układzie kulturowospołecznym całej Europy. Około 375 r. zaczęły się najazdy koczowniczego ludu Hunów. Spowodowały one przesunięcia się licznych plemion w kierunku Cesarstwa Rzymskiego, co ostatecznie przyczyniło się do jego upadku. Niepokoje i niespotykane dotychczas ruchy ludności doprowadziły do bardzo silnego wyludnienia obszaru dzisiejszej Polski. W okresie wędrówek ludów dochodzi do upadku kultury przeworskiej i wielbarskiej w połowie V w. Znaczące rozrzedzenie osadnictwa widoczne jest w materiale archeologicznym, a na większości obszaru między Odrą i Bugiem brak śladów przemawiających za jakimkolwiek zasiedleniem. Głęboki kryzys kulturowy, osadniczy i gospodarczy podkreślają zespoły pojedynczych znalezisk, skarbów oraz jednostkowe pochówki. 1.4. Okres wczesnosłowiański i wczesne średniowiecze Wielkie przemieszczenia mas ludzkich w okresie wędrówek ludów spowodowały znaczne wyludnienie obszarów duŝej części środkowej i północnej Europy. Niezamieszkałe tereny na północ od łuku Karpat zostają jednak w niedługim czasie zaludnione przez pręŝnie rozwijające się plemiona słowiańskie. Południowa część ziem polskich objęta zostaje ekspansją słowiańską w połowie V w. Ich kulturę materialną w początkowej fazie cechuje silny prymitywizm. Jest on widoczny zarówno w formach i technologii produkcji naczyń ceramicznych (ręcznie lepione, proste formy), jak równieŝ w budownictwie i gospodarce. WiąŜe się to z brakiem stabilizacji plemiennej i osadniczej. Silnie zróŝnicowany lokalnie ciałopalny obrządek pogrzebowy obowiązuje na wskazanym obszarze do wieku X. Rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa wymusiło na ludności przejście do obrządku szkieletowego i wiązało się bezpośrednio z początkami państwowości polskiej. Najwcześniejsze stanowiska wiązane z kulturą słowiańską zlokalizowane były w pobliŝu cieków wodnych. Małe osady składały się z nielicznych obiektów mieszkalnych i gospodarczych. Te pierwsze reprezentowane są głównie przez czworokątne ziemianki lub półziemianki czasami ze 20

śladami drewnianego szalowania ścian. W jednym z naroŝników ulokowane było palenisko lub piec z konstrukcją kamienną. Ludność utrzymywała się głównie z rolnictwa (proso, pszenica) oraz chowu zwierząt (bydło rogate, świnie), jednocześnie stosunkowo duŝą rolę odgrywały w diecie ryby, zwierzyna łowna oraz dziko rosnące rośliny. Osadnictwo plemion wczesnosłowiańskich rozprzestrzeniało się stopniowo, obejmując tereny Pomorza Zachodniego do schyłku VI w. Od połowy VII w. widoczny jest wzrost gęstości zaludnienia a w VIII w. następuje rozwój osadnictwa grodowego. 21

2. Rodzaje stanowisk archeologicznych 2.1. Wprowadzenie Materiał źródłowy, którym dysponuje archeolog, dzieli się na dwa podstawowe rodzaje: (a) źródła ruchome i (b) nieruchome. Pierwszą kategorię reprezentują wszelkiego rodzaju wytwory, przedmioty ludzkiej pracy, odgrywające waŝną rolę w procedurze badawczej (por. fot. 1). Na podstawie pozyskanych zabytków prowadzone są wieloaspektowe analizy. Ich celem jest między innymi określenie surowca, z którego zostały zrobione, sposobu i formy wykonania, a następnie funkcji, jakie mogły pełnić w przeszłości. Materiały ruchome mogą występować w zwartych zespołach, mających konkretny kontekst archeologiczny (np. osada), lub oddzielnie, w formie znalezisk luźnych. Fot. 1. Przykład źródła ruchomego; naczynie z grobu ciałopalnego z epoki brązu (fot. J. Nowacka) Z punktu widzenia procesu poznawczego najbardziej poŝądane są źródła występujące w określonym obiekcie (np. palenisku, ziemiance, grobie). Takie okoliczności dają moŝliwość zinterpretowania relacji pomiędzy samym przedmiotem a jego kontekstem. Materiały pozyskane w trakcie badań wykopaliskowych stanowią fundament tworzonych jednostek analitycznych dla poszczególnych epok i okresów 22

(tzw. kultur, por. rozdz. 1). Jednak o wiele bardziej istotne dla nauki są (b) źródła nieruchome, to znaczy róŝnego rodzaju konstrukcje naziemne lub wziemne prezentujące swoistą całość, których naruszenie prowadzi do bezpowrotnej utraty informacji (zob. fot. 2). Na podstawie (współ-)występowania zarówno ruchomych, jak i nieruchomych śladów działalności ludzkiej w przeszłości archeolog wyznacza zasięg stanowiska, które powszechnie definiuje się jako zwarty przestrzennie obszar ze znajdującymi się na nim źródłami archeologicznymi. Poszczególne okresy pradziejów charakteryzują się oryginalnymi z punktu widzenia formy i funkcji pozostałościami egzystencji człowieka. Kategoria stanowiska archeologicznego stanowi zatem w pewnym sensie jednostkę taksonomiczną dla periodyzacji dziejów. Jako taka podlega ona podziałom na typy i rodzaje. Ich klasyfikacja odnosi się do wielu aspektów w zaleŝności od potrzeb i celów. Biorąc pod uwagę długotrwały rozwój archeologii jako nauki, zastosowanie róŝnych kryteriów zaowocowało stworzeniem swoistej typologii stanowisk. 2.2. Rodzaje stanowisk archeologicznych a) W ramach systematyki ze względu na połoŝenie zespołów zawierających zabytki wyróŝnia się: stanowiska o własnej formie terenu, do których naleŝą zauwaŝalne, górujące nad otaczającą powierzchnią zaburzone układy i nawarstwienia ziemi lub formy architektoniczne, stanowiska płaskie bez Ŝadnych widocznych na powierzchni cech topograficznych bądź konstrukcyjnych wskazujących na ich istnienie pod ziemią. b) Pod względem złoŝoności stanowiska dzieli się na: Proste, zawierające pozostałości pojedynczego punktu osadniczego, wskazującego na krótkotrwałe, jednostkowe osadnictwo w konkretnym miejscu (wszelkiego rodzaju obozowiska sezonowe). ZłoŜone, w zasięgu których odkrywane są pozostałości większej liczby struktur zabytkowych. Wśród nich wyróŝnia się: 23

Stanowiska jednostkowe charakteryzujące się poziomym (horyzontalnym) rozmieszczeniem obiektów nieruchomych, świadczącym o działaniach ludzi w ramach jednej, poszerzającej się najczęściej w miarę czasu przestrzeni. Doświadczenie wskazuje, iŝ odkrywane na tego typu stanowiskach zabytki (ruchome i nieruchome) niekoniecznie pochodzą z jednego okresu. Stanowiska wielowarstwowe cechuje złoŝona sekwencja nakładających się kolejno na siebie i przecinających się wzajemnie układów warstw z zalegającymi w nich pozostałościami dawnej ludzkiej aktywności. c) Kryterium zasięgu występowania identyfikuje zgoła odmienne rodzaje stanowisk archeologicznych, do których naleŝą: Stanowiska otwarte niemające jasno określonych granic ani pierwotnie w przeszłości, ani w momencie badań. Stanowiska zamknięte to takie, co do których nie ma wątpliwości, iŝ zasięg działań ludzi w konkretnym czasie był ograniczony jakąś formą bariery naturalnej (np. przez ukształtowanie terenu, wyspę, jaskinię) lub intencjonalnie przez ludzi (za pomocą fortyfikacji, płotów, rowów, fos). W praktyce badawczej wykorzystuje się wszystkie z omówionych wyŝej kategorii stanowisk w zaleŝności od potrzeb i zaistniałych okoliczności. Jak moŝna się domyślać, poszczególne typy nie wykluczają się bezpośrednio. Czasami połączenie dwóch lub trzech kategorii uzupełnia w istotny sposób charakterystykę opisową zwartych śladów działań człowieka (np. stanowisko zamknięte, wielowarstwowe o własnej formie terenu). d) Najpowszechniej stosowana systematyka źródeł nieruchomych określa funkcje odkrywanych przez archeologa zabytków. Jej zaletą jest odwołanie się do dwóch podstawowych rodzajów obiektów: (i.) osadowych i (ii.) grobowych (w ramach których następują kolejne podziały). WyróŜnienie tych kategorii podkreśla zasadność identyfikacji pierwotnych celów, jakimi kierowali się ludzie. W przeciwieństwie do kryteriów określających (a) obszar występowania stanowiska, (b) precyzujących jego cechy pod względem złoŝoności stratygraficznej bądź (c) granice, aspekt funkcjonalny w istotny sposób zwraca uwagę na oryginalne znaczenia 24

eksplorowanych struktur. MoŜna zaryzykować twierdzenie, iŝ zdefiniowanie funkcji obiektu lub na jego podstawie całego stanowiska wymowniej informuje o aspektach ludzkiego Ŝycia w przeszłości. Dotyczy to zarówno przejawów związanych z Ŝyciem (np. domy, ziemianki), jak i ze śmiercią, a raczej z materialnymi pozostałościami obrządku pogrzebowego (np. cmentarzyska). 2.2.1. Osady Stanowiska osadnicze, to miejsca, gdzie mieszkali ludzie w przeszłości. NaleŜą do nich małe powierzchniowo obszary z pojedynczym obiektem o cechach mieszkalnych oraz obejmujące wiele hektarów tereny, na których zarejestrowano setki podobnego typu pozostałości. Stanowiskami osadniczymi są między innymi: jaskinie, nawisy skalne uŝytkowane niegdyś przez człowieka, a takŝe ślady obozowisk, osad stałych i sezonowych. Źródła nieruchome stanowiące pozostałości po obiektach typu osadniczego pozwalają na odtworzenie form budownictwa, ale równieŝ dostarczają informacji na temat wielu aspektów Ŝycia w konkretnym czasie i miejscu. a) Dla najstarszych okresów dziejów człowieka, zawierających się w przedziale czasowym od paleolitu do mezolitu włącznie, powszechnie odnotowywaną kategorią obiektów są pracownie obróbki kamienia nazywane krzemienicami. Zazwyczaj są to miejsca odnalezienia duŝej ilości drobnego materiału krzemiennego pochodzącego z produkcji narzędzi (tj. łupania bryły surowca). Zajmują one powierzchnię sięgającą nawet 100 150 m 2 i reprezentują najczęściej jedyne ślady zasiedlania danego terenu przez grupy łowców-zbieraczy. W Polsce pozostałościami dawnych siedzib są jednak najczęściej wszelkiego rodzaju jamy, doły i dołki widoczne po usunięciu wierzchnich warstw gleby. Przybierają one formę wypełnionych próchniczą ziemią wkopów o róŝnych kształtach (owalnych, kwadratowych, prostokątnych i nieregularnych). W otoczeniu innych nawarstwień na stanowisku identyfikacja takich obiektów przebiega na podstawie róŝnicy w konsystencji i kolorze piasku lub poziomu ich zbielicowania. Ze względu na ich funkcję, określoną dzięki zarejestrowanym w nich zabytkom, jak i najbliŝszemu kontekstowi, wyróŝnić moŝna kilka rodzajów: 25

b) Ziemianki, to nazwa określająca dość ogólnie cechy obiektu, który wkopany w ziemię na duŝą głębokość i nakryty spadzistym bądź płaskim dachem (np. z drewna i darni) pełnił funkcję współczesnego domu. W praktyce przyjęło się równieŝ stosowanie kategorii półziemianki, jej specyfikę stanowi płytszy od poprzednio omówionego otwór, tylko nieznacznie obniŝony poniŝej poziomu gruntu. Ze względu na duŝą powszechność wykonywania ziemianek i półziemianek oraz częste rejestrowanie tego typu obiektów w osadach z róŝnych okresów (od mezolitu po późne średniowiecze) nie moŝna im przypisać konkretnej chronologii i uznawać ich za dystynktywne źródło datowania. c) W najbliŝszym sąsiedztwie ziemianek występują często dołki posłupowe będące pozostałością po wbitych w ziemię, ściętych pniach drzew stanowiących niegdyś naziemne konstrukcje dachu, ogrodzenia, palisady bądź lekkiego szałasu (ryc. 1). Skomplikowane układy rzędów lub nawet regularne kształty gęsto rozmieszczonych dołków posłupowych wskazują na odrębny rodzaj konstrukcji mieszkalnej bądź uŝytkowej w osadzie. Są to zapewne pozostałości po budynkach, których wzniesienie polegało na pionowym umieszczeniu ustabilizowanych w ziemi pni stanowiących szkielet. Następnie po wypełnieniu pustych przestrzeni pomiędzy słupami za pomocą plecionki (np. z krzewów i traw uszczelnionych gliną) oraz ułoŝeniu dachu pomieszczenie nadawało się do zamieszkania. Domy takiej konstrukcji o wydłuŝonym trapezowatym kształcie wiązane są przez archeologów z początkiem neolitu na ziemiach polskich (tzw. długie domy). NaleŜy zaznaczyć jednak, iŝ pojedyncze dołki posłupowe, podobnie jak ziemianki, ze względu na uniwersalny charakter i pospolite występowanie na stanowiskach nie stwarzają wystarczających przesłanek do ich wydatowania. Ryc. 1. Przedstawienie sposobu, w jaki powstawały dołki posłupowe; (A) schemat naziemnych konstrukcji słupowych, (B) profil dołka posłupowego stanowiącego rezultat umieszczenia w ziemi pnia drzewa (opracowanie A. Klimowicz) 26