OSIĄGNIĘCIA I WYZWANIA MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA HUMANITARNEGO

OSIĄGNIĘCIA I WYZWANIA MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA HUMANITARNEGO pod redakcją Marcina Marcinko Małopolski Oddział Okręgowy Polskiego Czerwonego Krzyża Kraków 2011

Redakcja naukowa: dr Marcin Marcinko Recenzent: prof. dr hab. Andrzej Makowski Redakcja techniczna i korekta: Aleksandra Romanowska, Magdalena Sobesto-Wiejak Korekta językowa: Paulina Żeligowska Copyright by Małopolski Oddział Okręgowy Polskiego Czerwonego Krzyża, Kraków 2011 ISBN 978-83-9089922-6-X Małopolski Oddział Okręgowy Polski Czerwony Krzyż ul. Studencka 19 31-116 Kraków tel. 12 422 91 15 e-mail: krakow@pck.org.pl Za treść poglądów wyrażonych w poszczególnych artykułach niniejszej publikacji odpowiadają ich autorzy. Poglądy te nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Polskiego Czerwonego Krzyża. 2

Spis treści Marcin Marcinko Słowo wstępne 5 Artykuły członków Zespołu do spraw Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Marcin Marcinko Podstawowe zasady międzynarodowego prawa humanitarnego 9 Wiesław Szot Życie człowieka w kontekście funkcjonowania Konwencji Ottawskiej.. 24 Michał Żeligowski Problem użycia broni kasetowej: analiza de lege lata i postulaty de lege ferenda.. 50 Magdalena Makieła Jeńcy wojenni i ich prawa a polityka prezydenta Baracka Obamy wobec przetrzymywanych w Guantanamo Bay.. 64 Piotr Łubiński Sądownictwo międzynarodowe w kontekście rozwoju międzynarodowego prawa humanitarnego.. 77 Wybrane prace uczestników Konkursu Wiedzy o Międzynarodowym Prawie Humanitarnym Konfliktów Zbrojnych (lata 2006-2008) Mikołaj Sadowski Zbrodnie stalinowskie w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego.. 92 Karolina Stromczyńska Międzynarodowy Trybunał Karny do spraw Zbrodni popełnionych w byłej Jugosławii porażka czy zwycięstwo sprawiedliwości?... 98 Tomasz Grochowski Status misji wojskowej w Afganistanie oraz ocena jej legalności w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego 104 Katarzyna Kudzia Miny przeciwpiechotne broń powodująca nadmierne obrażenia i zbędne cierpienia. 110 Rafał Ryba Konsekwencje użycia amunicji kasetowej podczas konfliktu w Libanie w 2006 roku.. 115 3

Urszula Więckowska Bomba termobaryczna broń, która powinna zostać zakazana. 121 Magdalena Sobesto-Wiejak Konkurs Wiedzy o Międzynarodowym Prawie Humanitarnym Konfliktów Zbrojnych... 128 Załącznik nr 1 Regulamin pierwszej edycji Konkursu Wiedzy o Międzynarodowym Prawie Humanitarnym (2005).. 136 4

SŁOWO WSTĘPNE Po sześciu latach od wydania publikacji zatytułowanej Międzynarodowe prawo humanitarne we współczesnym świecie, do rąk Czytelników trafia kolejna książka poświęcona wspomnianej problematyce, tym razem nosząca tytuł Osiągnięcia i wyzwania międzynarodowego prawa humanitarnego. Podobnie jak poprzedni, niniejszy zbiór zawiera nagrodzone w Konkursie Wiedzy o Międzynarodowym Prawie Humanitarnym Konfliktów Zbrojnych prace nastoletnich uczestników tego konkursu, pochodzące z jego trzech edycji (lata 2006-2008). W publikacji znalazły się również artykuły członków Zespołu do spraw Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego, działającego przy Małopolskim Oddziale Okręgowym Polskiego Czerwonego Krzyża. W ten sposób udało się połączyć w jednym zbiorze ekspercką wiedzę przedstawicieli środowiska akademickiego z niesztampowymi, niejednokrotnie zabarwionymi emocjonalnie poglądami uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych województwa małopolskiego. To interesujące zestawienie powinno pokazać zdaniem pomysłodawców całego przedsięwzięcia jak różne formy przybrać może idea humanitaryzmu i w jak wielu wymiarach można ją interpretować. Oczywiście, ostateczna ocena tego pomysłu należeć będzie do Czytelników, wraz z autorami wierzę jednak, że zarówno dość niecodzienna forma, jak i zróżnicowana treść, przypadną Czytelnikom do gustu i zyskają ich akceptację. Dlaczego Osiągnięcia i wyzwania? Międzynarodowe prawo humanitarne jest dziedziną prawa międzynarodowego, która pozornie wydaje się być statyczna i niewrażliwa na zmiany zachodzące w świecie. Wiele osób słyszało o czterech konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny i może mieć ogólne pojęcie o zawartych w nich zasadach prawa humanitarnego, znalazłaby się też pewnie spora grupa osób dysponująca przynajmniej podstawową wiedzą na temat Trybunału Norymberskiego czy nawet Trybunału do spraw Zbrodni popełnionych w byłej Jugosławii albo Międzynarodowego Trybunału Karnego. Niewątpliwie, i konwencje, i trybunały, uznać można za osiągnięcia społeczności międzynarodowej w walce z okrucieństwem wojen i potrzebą wymierzenia sprawiedliwości za popełnione w ich trakcie zbrodnie. Nieco gorzej jest prawdopodobnie z wiedzą dotyczącą zakazu stosowania min przeciwpiechotnych czy broni kasetowej zagadnień, które wciąż wzbudzają kontrowersje, sama zaś realizacja tych zakazów napotyka na trudności, stanowiąc swoiste wyzwanie. Nie inaczej jest z wieloma innymi kwestiami, związanymi z prawem 5

humanitarnym. Osiągnięciem jest więc prawna regulacja statusu i ochrony jeńców wojennych, wyzwaniem natomiast jej praktyczne zastosowanie we współczesnych konfliktach zbrojnych, w szczególności zaś w ramach tzw. wojny z terroryzmem. Osiągnięcie stanowi uznawany przez wiele państw zakaz powodowania niepotrzebnego cierpienia w trakcie działań zbrojnych, wyzwaniem jego realizacja w kontekście konstruowania i testowania nowych rodzajów broni. Osiągnięciem są międzynarodowe i umiędzynarodowione trybunały karne, wyzwaniem zaś zapewnienie ich prawidłowego funkcjonowania i ferowania sprawiedliwych wyroków. Takie przykłady można by mnożyć, konkluzja jest jednak oczywista mimo wielu istotnych osiągnięć i uregulowań, międzynarodowe prawo humanitarne musi się rozwijać, by sprostać nowym wyzwaniom i odpowiadać na nowe potrzeby. Nietrudno zauważyć, że aż w pięciu z prezentowanych artykułów poruszono problematykę tzw. środków walki, czyli broni, których zastosowanie w konfliktach zbrojnych może być zakazane lub podlegać pewnym ograniczeniom. Nie jest to czysty przypadek. Początkowo bowiem wydanie tej publikacji planowano na rok 2010, w którym przypadła okrągła, trzydziesta rocznica podpisania Konwencji z 1980 roku o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki. Zbiór miał być pewną formą uczczenia tej rocznicy. Niestety, z powodów niezależnych od autorów i redakcji, nie udało się tego planu zrealizować. Postanowiliśmy jednak pozostać przy dokonanym już wyborze tekstów. Problematyka środków walki nie jest jednak jedyną obecną w tym zbiorze, choć w efekcie wspomnianej decyzji znalazły się w nim artykuły dotyczące tych samych lub zbliżonych kwestii (np. kwestia broni kasetowej), ale co interesujące ujętych w inny sposób i przedstawionych z różnych perspektyw. Niniejsza publikacja jest efektem pracy i zaangażowania wielu osób, którym chciałbym serdecznie podziękować. Przede wszystkim, podziękowania należą się autorom artykułów członkom Zespołu do spraw Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego oraz młodym uczestnikom-laureatom Konkursu Wiedzy o Międzynarodowym Prawie Humanitarnym Konfliktów Zbrojnych bez udziału których niniejszy zbiór w ogóle by nie powstał. Za wsparcie, pomoc organizacyjną i wiarę w sukces związany z wydaniem tej publikacji podziękowania kieruję do Przewodniczącego Zespołu do spraw Międzynarodowego Prawa Humanitarnego, pana prof. dr hab. Zbigniewa Kwiasowskiego z Katedry Bezpieczeństwa i Edukacji Obywatelskiej Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, a także do byłej Dyrektor Biura Małopolskiego Zarządu Okręgowego PCK w Krakowie, pani Józefy Pers oraz obecnej 6

Dyrektor Biura Małopolskiego Oddziału Okręgowego PCK, pani Małgorzaty Pyki. Za wnikliwą recenzję niniejszego zbioru chciałbym podziękować panu prof. dr hab. Andrzejowi Makowskiemu z Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni, który jako członek Komisji do spraw Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego przy Zarządzie Głównym Polskiego Czerwonego Krzyża wielokrotnie już angażował się w projekty i przedsięwzięcia realizowane przez Polski Czerwony Krzyż w zakresie upowszechniania wiedzy na temat prawa humanitarnego. Podziękowania kieruję również do pani Magdaleny Sobesto-Wiejak z Małopolskiego Oddziału Okręgowego PCK oraz wolontariuszek pani Aleksandry Romanowskiej i pani Pauliny Żeligowskiej za pomoc organizacyjną i techniczną oraz szczegółową korektę opublikowanych artykułów. Szczególne podziękowania chciałbym złożyć ś.p. Profesorowi Andrzejowi Pankowiczowi, wieloletniemu Przewodniczącemu Zespołu do spraw Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego przy Małopolskim Zarządzie Okręgowym PCK w Krakowie, który był pomysłodawcą Konkursu Wiedzy o Międzynarodowym Prawie Humanitarnym Konfliktów Zbrojnych i w dużej mierze przyczynił się do powstania niniejszej publikacji. Mam nadzieję, że Osiągnięcia i wyzwania międzynarodowego prawa humanitarnego spotkają się z przychylnym przyjęciem ze strony Czytelników i będą dla nich interesującą, pouczającą, a może nawet przydatną w nauce bądź pracy lekturą. Jeśli tak się stanie, cel, jaki postawili sobie wszyscy, którzy przyczynili się do powstania niniejszego zbioru, zostanie w pełni osiągnięty. Marcin Marcinko Kraków, 22 grudnia 2011 r. 7

Artykuły członków Zespołu do spraw Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego 8

dr Marcin Marcinko Zakład Prawa Międzynarodowego Publicznego Ośrodek Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka Uniwersytet Jagielloński PODSTAWOWE ZASADY MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA HUMANITARNEGO Zagadnienia wstępne Każda dziedzina prawa zarówno międzynarodowego, jak i krajowego oparta jest na systemie pewnych założeń ogólnych, zwanych zasadami, które stanowią punkt wyjścia dla rozwoju szczegółowych norm oraz fundamenty, na których budowana jest cała struktura danej dziedziny prawa. Zasady takie determinują również charakter i zakres norm stanowiących elementy składowe określonej dziedziny prawnej. W przypadku powszechnego prawa międzynarodowego zasady tego prawa są mocno osadzone w zwyczaju międzynarodowym i postanowieniach traktatowych, są więc ważnym punktem odniesienia przy ocenie praw i obowiązków podmiotów prawa międzynarodowego 1. Nie inaczej jest z międzynarodowym prawem humanitarnym (MPH), stanowiącym jedną z najważniejszych i najstarszych gałęzi prawa międzynarodowego. W prawie humanitarnym, określanym również mianem prawa wojny, prawa wojennego, czy prawa konfliktów zbrojnych 2, funkcjonują bowiem wykształcone na przestrzeni wieków, specyficzne i charakterystyczne dla niego zasady, uznawane przez podmioty i doktrynę prawa międzynarodowego oraz wielokrotnie przytaczane przez sądy międzynarodowe, w tym przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości 3. Do zasad tych bezsprzecznie należy zaliczyć: zasadę humanitaryzmu, zasadę konieczności wojskowej, zasadę rozróżniania i zasadę proporcjonalności. W literaturze 1 E. Mikos-Skuza, Wprowadzenie do międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych [w:] K. Lankosz (red.), Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, Dęblin 2006, s. 35. 2 Wyrażeniem międzynarodowe prawo humanitarne posłużyło się chociażby Zgromadzenie Ogólne ONZ w swojej rezolucji 2677/XXV z 1970 r., dotyczącej poszanowania praw człowieka w konfliktach zbrojnych. Natomiast prawo wojenne i prawo konfliktów zbrojnych to wyrażenia stosowane zwykle przez siły zbrojne i środowiska wojskowe. Warto jednak nadmienić, iż podczas XX Konferencji Czerwonego Krzyża, która odbyła się w Wiedniu w 1965 r., przyjęto określać system międzynarodowych norm prawnych stosowanych w konfliktach zbrojnych terminem międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, kładąc w ten sposób kres wątpliwościom, które ze wspomnianych wyrażeń jest bardziej właściwe. 3 Zob np. Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. United States of America), Judgement of 27 June 1986 Merits, ICJ Reports 1986, punkty 215 i 218 oraz Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion of 8 July 1996, ICJ Reports 1996, punkt 78. 9

przedmiotu można też natknąć się na inne zasady dotyczące prawa humanitarnego, takie jak zasada równych praw i obowiązków stron walczących 4 i związana z nią zasada oddzielenia ius ad bellum od ius in bello 5, zasada wzajemności 6, czy zasada rycerskości 7, w przeciwieństwie jednak do czterech wcześniej wymienionych zasad, nie ma powszechnej zgody w zakresie zakwalifikowania ich jako podstawowych zasad MPH. Dlatego poniżej omówione zostaną wyłącznie wspomniane zasady: humanitaryzmu, konieczności wojskowej, rozróżniania i proporcjonalności, uznanie ich za podstawowe zasady MPH nie budzi bowiem żadnych wątpliwości. Należy ponadto wyraźnie podkreślić, iż podstawowe zasady międzynarodowego prawa humanitarnego to nie to samo, co siedem podstawowych zasad, którymi kieruje się w swojej działalności Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. Chodzi o zasady: humanitaryzmu, bezstronności, neutralności, niezależności, powszechności, jedności i dobrowolności. Co istotne, z wyjątkiem zasady humanitaryzmu, której treść jest niezmienna, są to zupełnie inne zasady, służące innym celom i odnoszące się do innej kategorii adresatów krótko mówiąc, stanowią one zbiór ogólnych zasad regulujących działalność i funkcjonowanie podmiotów wchodzących w skład ruchu czerwonokrzyskiego. Zasada humanitaryzmu Najważniejszą zasadą MPH jest bez wątpienia zasada humanitaryzmu, w świetle której najwyższą wartością jest ludzkie życie i zdrowie, kładzie ona zatem nacisk na zapobieganie ludzkim cierpieniom, na ich łagodzenie i na pomoc świadczoną potrzebującym 4 Zgodnie z tą zasadą, reguły i normy MPH stosuje się jednakowo do każdej ze stron walczących, bez względu na jej status prawny czy polityczny, przyczyny prowadzenia działań zbrojnych czy cel prowadzenia wojny. Oznacza to, że każda ze stron walczących ma taki sam zakres praw i obowiązków wynikających z MPH. 5 W świetle tej zasady, dla stosowania MPH nie ma znaczenia, w jaki sposób doszło do wybuchu wojny, jakie są przesłanki jej prowadzenia albo czy jest to wojna sprawiedliwa, czy też wojna agresywna. Przyjęcie założenia, że nielegalność wojny bądź pozycja agresora ma z punktu widzenia MPH skutkować ograniczeniem praw lub zwiększeniem obowiązków stron walczących może bowiem doprowadzić do sytuacji, że strony te nie będą widziały interesu w przestrzeganiu prawa humanitarnego, a szanse na jego implementację okażą się znikome. Dlatego ius ad bellum (prawo do wojny, prawo do użycia siły zbrojnej) należy wyraźnie oddzielić od ius in bello (prawa w wojnie, prawa stosowanego podczas konfliktów zbrojnych). Szerzej zob. E. Mikos- Skuza, op. cit., s. 33. 6 Zgodnie z tą zasadą, we własnym dobrze zrozumianym interesie państw leży niewątpliwie przyjęcie określonych zobowiązań prawnych w zakresie prowadzenia wojny i przestrzeganie ich, gdyż jedynie w ten sposób można oczekiwać, że przeciwnik przyjmie takie same zobowiązania i będzie ich przestrzegał. 7 Zasada rycerskości (principle of chivalry), wywodząca się ze średniowiecznych kodeksów rycerskich, została określona przez L. Oppenheima jako trzecia obok humanitaryzmu i konieczności wojskowej zasada podstawowa regulująca prawo konfliktów zbrojnych. Wprowadza ona pewną dozę uczciwości tak w przypadku ataku, jak i obrony oraz wzajemny szacunek między walczącymi (H. Lauterpacht (red.), Oppenheim s International Law, vol. II (Disputes, War and Neutrality) wyd. VII, London 1952, s. 226-227). Anthony P.V. Rogers, słusznie jednak zauważa, że zasadę rycerskości można uznać za stanowiącą element składowy zasady humanitaryzmu (zob. A.P.V. Rogers, Law on the battlefield, 2nd edition, Manchester 2004, s. 3). 10

w warunkach konfliktu zbrojnego. Prawdziwy humanitaryzm łączy się ściśle z bezstronnością, czyli udzielaniem pomocy wyłącznie według kryterium nagłości i pilności potrzeb, bez związku z jakimikolwiek innymi względami, np. natury politycznej, religijnej, rasowej, czy narodowościowej 8. O potrzebie humanitarnego prowadzenia działań wojennych pisał już Jan Jakub Rousseau w Umowie społecznej z 1762 roku. Według tego filozofa, wojna nie jest stosunkiem człowieka do człowieka, lecz stosunkiem między państwami, w którym jednostki stają się nieprzyjaciółmi jedynie przez przypadek; nie jako ludzie, nie jako obywatele, lecz jako żołnierze i nie jako członkowie państwa ojczystego, lecz jako jego obrońcy 9. Z tego względu, ponieważ celem wojny jest zniszczenie wrogiego państwa, zabijanie jego obrońców jest uzasadnione tylko dopóty, dopóki są oni uzbrojeni; gdy tylko jednak złożą broń i poddają się, nie są już wrogami ani przedstawicielami wroga, lecz ponownie stają się zwykłymi ludźmi i pozbawianie ich życia przestaje być uzasadnione 10. W prawie traktatowym zasada humanitaryzmu została dobitnie wyrażona w preambule IV Konwencji haskiej z 1907 r. pod postacią klauzuli odnoszącej się do sytuacji nie objętych przepisami prawa humanitarnego. Na cześć jej pomysłodawcy, Fiodora Martensa, delegata rosyjskiego na konferencje haskie z 1899 i 1907 roku, klauzulę tę nazywa się powszechnie klauzulą Martensa. Przewiduje ona, iż w wypadkach nie objętych przepisami obowiązującymi ( ) ludność cywilna i kombatanci pozostają pod ochroną i władzą zasad prawa międzynarodowego wynikających z istniejących zwyczajów, z zasad humanitaryzmu i z wymagań społecznego sumienia. Znaczenie tej klauzuli wyraża się w tym, że obejmuje ona wszystkie nie objęte konwencjami przypadki i nie pozwala na arbitralne decyzje. Tym samym ma ona zapobiegać wysuwaniu argumentów opierających sie na założeniu, że jeśli jakieś konkretne działanie nie jest zabronione prawem traktatowym, to jest legalne. Co istotne jednak, treść klauzuli nie oznacza, że zasady prawa międzynarodowego wynikające z istniejących zwyczajów oraz zasady humanitaryzmu i wymagania społecznego sumienia mają mieć zastosowanie tylko wówczas, gdy brak przepisu konwencji. Klauzula Martensa zobowiązuje bowiem do określonego podejścia do interpretacji wszystkich przepisów dotyczących prowadzenia konfliktów zbrojnych, gdyż zasady znajdują zastosowanie w równej mierze w sytuacjach uregulowanych, jak i nieuregulowanych przepisami umów 8 E. Mikos-Skuza, op. cit., s. 35. 9 J.J. Rousseau, Umowa społeczna, Łódź 1948, s. 17. 10 Ibidem. Warto wspomnieć, iż jeszcze w epoce renesansu o humanitaryzację wojen postulował Andrzej Frycz Modrzewski w swej książce O naprawie Rzeczypospolitej (De Republica emendanda), wydanej w latach 1551-1554. Modrzewski domagał się prowadzenia wojen w sposób humanitarny, a w szczególności właściwego traktowania ludności cywilnej na zajętych terytoriach. 11

międzynarodowych 11. Należy też zaznaczyć, że klauzula Martensa nabrała charakteru normy zwyczajowej i jako część prawa zwyczajowego została włączona do art. 1 ust. 2 przyjętego w 1977 roku Protokołu Dodatkowego I (PD I) do Konwencji genewskich z 1949 roku o ochronie ofiar wojny, dotyczącego międzynarodowych konfliktów zbrojnych 12. Zasada humanitaryzmu znalazła ponadto odzwierciedlenie w artykule 3 wspólnym dla czterech Konwencji genewskich z 1949 r., zwanym konwencją w miniaturze. Normy zawarte w tym artykule, choć odnoszą się do niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych, są uważane za prawo zwyczajowe i wprowadzają minimalny standard, poniżej którego strony wojujące nigdy nie powinny schodzić bez względu na to, czy chodzi o konflikt wewnętrzny, czy międzynarodowy. Zgodnie z brzmieniem artykułu 3, osoby nie biorące bezpośrednio udziału w działaniach wojennych powinny być we wszystkich okolicznościach traktowane w sposób humanitarny (przy pełnym przestrzeganiu zasady niedyskryminacji). Tym samym zakazane są wszelkie zamachy na życie i nietykalność cielesną, z torturami włącznie, zabronione jest też branie zakładników oraz arbitralne egzekucje. Strony wojujące powinny również zapewnić chorym i rannym należytą opiekę. Zasada humanitaryzmu jest zasadą uniwersalną i obiektywną w tym sensie, iż podobnie jak całe prawo humanitarne znajduje ona zastosowanie do stron walczących niezależnie od przyczyn konfliktu zbrojnego i niezależnie od słuszności sprawy, w imię której występuje każda ze stron konfliktu. Jej zastosowanie nie zależy np. od legalności użycia siły. Okoliczność, że wojna jest nielegalna, nie stoi bowiem na przeszkodzie, by działania wojenne były poddane określonym regułom prawnym zwłaszcza gdy wymagają tego względy humanitarne. Zgodnie z poglądem wyrażonym w 1880 roku przez prawnika W. E. Halla: Prawo międzynarodowe nie ma innej możliwości ( ) jak uznać, że wojna, bez względu na jej przyczyny, to szczególny stosunek stron, i skupić się wyłącznie na regulowaniu skutków owego stosunku. Skoro pozycja prawna walczących stron jest równa, równe muszą być należne im prawa 13. Z zasadą humanitaryzmu wiąże się w pewnym zakresie generalny zakaz powodowania niepotrzebnego cierpienia, który po raz pierwszy został sformułowany w deklaracji petersburskiej z 1868 roku o zakazie używania małokalibrowych pocisków 11 R. Bierzanek, Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982, s. 45. 12 Dz.U. z 1992 r., nr 41, poz. 175. Treść klauzuli Martensa znalazła się także w preambule Protokołu Dodatkowego II z 1977 r. (PD II), dotyczącego niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Dz.U. z 1992 r., nr 41, poz. 175), jak również w preambule Konwencji z 1980 r. o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki (Dz.U. z 1984 r., Nr 23, poz. 104). 13 Cyt. za: J. Keegan, Historia wojen, Warszawa 1998, s. 373. 12

eksplodujących 14. Zgodnie z treścią deklaracji, jedynym uprawnionym celem, jaki państwa winny sobie postawić w czasie wojny, jest osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela. W tym celu wystarczy możliwie największą liczbę ludzi uczynić niezdolnymi do walki, a poza ten cel prowadziłoby używanie broni, która by niepotrzebnie zwiększała cierpienia ludzi już niezdolnych do walki albo sprowadzała z konieczności ich śmierć, a więc używanie podobnej broni byłoby sprzeczne z prawami ludzkości. Zakaz ten został potwierdzony w art. 22 Regulaminu haskiego będącego załącznikiem do IV Konwencji haskiej z 1907 roku dotyczącej praw i zwyczajów wojny lądowej 15. Zgodnie z jego treścią, strony wojujące nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi. Zakaz powtarza również art. 35 Protokołu Dodatkowego I z 1977 roku, stanowiąc, iż: 1) W każdym konflikcie zbrojnym prawo stron konfliktu do doboru metod i środków prowadzenia wojny nie jest nieograniczone. 2) Zabronione jest stosowanie broni, pocisków i materiałów, a także metod prowadzenia wojny, które mogą powodować niepotrzebne cierpienia. Zakaz dotyczący niepotrzebnego cierpienia, choć ogranicza swobodę stron walczących w doborze metod i środków walki, nie służy utrudnianiu realizacji dozwolonych celów wojskowych. Z historycznego punktu widzenia, brak jest dowodów na to, by przekroczenie granic wyznaczonych przez powyższą zasadę w jakikolwiek sposób zwiększyło skuteczność militarną. Co więcej, im bardziej bezwzględny przeciwnik, tym bardziej zaciekły opór wobec niego, dużo trudniej też wypracować wówczas bardziej humanitarne stosunki między stronami walczącymi 16. Zasada konieczności wojskowej Zasada konieczności wojskowej, w połączeniu z zasadą humanitaryzmu, jest ideą przewodnią międzynarodowego prawa humanitarnego, którego wszystkie normy szczegółowe powstawały jako wynik swoistego kompromisu pomiędzy wymogami natury militarnej z jednej strony, a postulatami humanitaryzmu z drugiej 17. Już w 1863 roku w kodeksie Liebera 18 zdefiniowano konieczność wojskową jako użycie takich środków, które są 14 Tekst deklaracji zob. K. Lankosz (oprac.), Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Wybór dokumentów, Bielsko-Biała 2007, s. 11. 15 Dz.U. z 1927 r., Nr 21, poz. 161. 16 Por. H. McCoubrey, International Humanitarian Law: Modern Developments in the Limitation of Warfare, Aldershot 1998, s. 212. 17 A. Górbiel, Konieczność wojskowa w prawie międzynarodowym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Prace Prawnicze, zeszyt 44, 1970, s. 48. 18 Chodzi o opracowane w 1863 r. przez profesora Francisa Liebera i zatwierdzone następnie przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Abrahama Lincolna instrukcje dla dowództwa armii Stanów Zjednoczonych w polu (Instructions for the Government of the Armies of the United States in the Field), zwane też kodeksem Liebera. 13

niezbędne, by zapewnić osiągnięcie celów wojny i które są legalne w świetle współczesnych praw i zwyczajów wojennych 19. Konieczność wojskowa pojawia się też w deklaracji petersburskiej z 1868 roku, która stanowi, iż jedynym uprawnionym celem, jaki państwa winny sobie stawiać w czasie wojny, jest osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela, a w tym celu wystarczy możliwie największą liczbę ludzi uczynić niezdolnymi do walki. Należy zaznaczyć, że o konieczności wojskowej mówi się najczęściej w znaczeniu materialnym jako o środkach niezbędnych w prowadzeniu działań zbrojnych, a nie kolidujących z normami MPH. W tym sensie, zasada konieczności wojskowej dopuszcza przemoc, stanowiącą istotę działań wojennych, czyli zabijanie i ranienie żołnierzy przeciwnika oraz niszczenie i zabór jego mienia, o ile jest ona stosowana w granicach rzeczywiście niezbędnych dla osiągnięcia bezpośredniego celu wojny zmuszenia przeciwnika do kapitulacji. Przekroczenie tych granic nie da się natomiast z prawnego punktu widzenia uzasadnić, dlatego stanowi ono zbrodnię wojenną. W znaczeniu formalnoprawnym natomiast mówi się o klauzuli konieczności wojskowej, czyli o wyraźnym zastrzeżeniu wprowadzonym do tekstu konwencji międzynarodowej dotyczącej MPH, iż w razie zaistnienia szczególnych okoliczności natury militarnej, stronie wojującej wolno w drodze wyjątku uchylić się od przestrzegania jakiegoś ogólnie obowiązującego przepisu 20. Konkretne unormowania, które wyraźnie przewidują możliwość odstępstw usprawiedliwionych koniecznością wojskową, odnoszą się głównie do ochrony i poszanowania mienia i dotyczą m.in. własności państwa nieprzyjacielskiego 21, rekwirowania szpitali cywilnych przez państwo okupacyjne 22, obiektów i sprzętu obrony cywilnej 23 czy ochrony dóbr kultury 24. W niektórych przepisach prawa humanitarnego obowiązki państw wojujących ujęte zostały w sposób relatywny przy zastosowaniu formuł jeśli jest to możliwe, w miarę możności, umożliwiając tym samym uwzględnienie pewnych sytuacji wyjątkowych, w których dopuszczalne jest odstąpienie od przepisu prawnego 25. Należy jednak pamiętać, że przepisów traktujących o konieczności wojskowej, jako wyjątku od zasad, nie wolno w drodze analogii rozciągać na inne sytuacje. Tym samym, jeżeli przepis umowy jest sformułowany Kodeks ten stanowił pierwszą próbę skodyfikowania istniejących praw i zwyczajów wojennych, ale obowiązywał jedynie żołnierzy Unii walczących w amerykańskiej wojnie secesyjnej. 19 Zob. A.P.V. Rogers, op. cit., s. 4. 20 A. Górbiel, op. cit., s. 48-49. 21 Zob. art. 23 lit. g Regulaminu haskiego z 1907 r. 22 Zob. art. 57 IV Konwencji genewskiej (KG IV) z 1949 r. o ochronie osób cywilnych podczas wojny (Dz.U. z 1956 r., Nr 38, poz. 171). 23 Zob. art. 67 PD I. 24 Zob. art. 4 ust. 2 i art. 11 ust. 2 Konwencji haskiej z 1954 r. o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (Dz.U. z 1957 r., Nr 46, poz. 212). 25 R. Bierzanek, op. cit., s. 60. 14

kategorycznie i nie zamieszczono przy nim klauzuli konieczności wojskowej, musi on być przestrzegany we wszystkich okolicznościach 26. Przykładowo, przepisy zabraniające użycia broni zatrutej i trucizny lub zabijania w sposób zdradziecki nieprzyjaciela nie tracą mocy obowiązującej nawet wówczas, gdyby ich pogwałcenie miało uchronić przed poważnym niebezpieczeństwem lub zapewnić osiągnięcie celu wojny 27. Żadna z dotychczas zawartych konwencji międzynarodowych nie zawiera co prawda legalnej definicji konieczności wojskowej, jednak pośrednio, na podstawie szeregu postanowień traktatowych i zwyczajowych, praktyki państw oraz orzecznictwa międzynarodowego, można określić warunki dopuszczalności powoływania się na konieczność wojskową w sytuacji prowadzenia działań zbrojnych. Strony walczące powinny zatem podejmować działania: a) rzeczywiście i bezpośrednio niezbędne pomiędzy działaniami zbrojnymi a legalnym celem wojny musi zachodzić ścisły, bezpośredni związek; nie wystarcza więc supozycja, że mogą się one pośrednio przyczynić do osiągnięcia tego celu, że w dalszej konsekwencji okazać się one mogą przydatne czy korzystne militarnie potrzebne jest przekonanie, że muszą one zostać podjęte, że nie sposób militarnie obezwładnić przeciwnika inaczej, np. zadając mu straty mniej dotkliwe 28 ; b) proporcjonalne w doborze środków co do zasady, niszczenie nieprzyjacielskiej własności w toku działań wojennych nie jest i nie może być zabronione, jednak dokonywanie spustoszeń ponad rzeczywistą potrzebę i bez bezpośredniego związku z konkretnymi akcjami bojowymi przestaje już być legalną metodą prowadzenia walki; innymi słowy, nawet posługiwanie się dozwolonymi sposobami walki staje się zbrodnią wojenną, jeżeli czyni się z nich użytek w sposób niewątpliwie przekraczający rzeczywistą potrzebę 29 ; c) nie naruszające norm prawa humanitarnego nawet naglącą koniecznością wojskową nie można w żadnym wypadku usprawiedliwiać metod czy środków, których stosowanie zostało zabronione pozytywną normą prawa humanitarnego; wynika to chociażby z faktu, iż względy natury militarnej w wystarczającym stopniu zostały już wzięte pod uwagę przy formowaniu poszczególnych norm tego prawa 30. Biorąc pod uwagę przedstawione wyżej przesłanki, koniecznością wojskową będzie więc dopuszczalność podejmowania w czasie wojny działań rzeczywiście i bezpośrednio 26 E. Mikos-Skuza, op. cit., s. 36. 27 R. Bierzanek, op. cit., s. 59. 28 A. Górbiel, op. cit., s. 51-52. W celu podkreślenia wymogu owej rzeczywistej i bezpośredniej niezbędności, w konwencjach międzynarodowych zazwyczaj określa się konieczność wojskową jako kategoryczną, bezwzględną, naglącą, albo nieuniknioną. 29 Ibidem, s. 55. 30 Ibidem, s. 56. 15

niezbędnych dla militarnego obezwładnienia przeciwnika, polegających na zastosowaniu środków, które pozostają we właściwej proporcji do tego celu i nie są zabronione prawem międzynarodowym 31. Z jednej zatem strony zasada konieczności wojskowej jest wyrazem realistycznego podejścia do sytuacji konfliktu zbrojnego, ale z drugiej nie oznacza ona prawa do pełnej dowolności w ocenie dopuszczalności podejmowanych działań 32. Na zakończenie warto dodać, iż ocena konieczności wojskowej może być często dość dowolna na skutek nieścisłości i elastyczności tego pojęcia. Należy jednak przyjąć, że głos decydujący w tej sprawie powinni mieć sami kombatanci, często bowiem nie będzie czasu, by sprawa mogła być rozważana przez rząd, sztab główny lub przez wyższych oficerów armii. W konsekwencji decyzja będzie musiała być podjęta przez niższych rangą oficerów, a nawet przez szeregowych. Nie ulega wątpliwości, że w takiej sytuacji mogą przeważyć poglądy subiektywne 33. Zasada rozróżniania Wzmianka o zasadzie rozróżniania pojawia się już w deklaracji petersburskiej z 1868 roku. Dokument ten stanowi, iż jedynym uprawnionym celem, jaki państwa winny sobie stawiać w czasie wojny, jest osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela. Tym samym ataki należy kierować wyłącznie przeciwko celom wojskowym, a obiekty cywilne należy przed atakami oszczędzać. Biorąc zatem pod uwagę, iż operacje zbrojne powinny być przeprowadzane przeciw sile militarnej nieprzyjaciela, strony wojujące muszą wprowadzić wyraźne rozróżnienie między członkami sił zbrojnych a osobami cywilnymi (między kombatantami i nie-kombatantami) oraz między obiektami, które mogą stać się legalnym celem ataków a obiektami podlegającymi ochronie przed atakami 34. Zasada rozróżniania nie budzi też wątpliwości na gruncie zwyczajowego MPH, co więcej, znalazła swój wyraz w prawie traktatowym, konkretnie w art. 48 PD I i art. 13 PD II: Strony konfliktu powinny zawsze dokonywać rozróżnienia między ludnością cywilną a kombatantami oraz między dobrami o charakterze cywilnym a celami wojskowymi i w związku z tym kierować swoje operacje jedynie przeciwko celom wojskowym. Zasada rozróżniania wprowadza dychotomiczny podział na kombatantów i niekombatantów oraz na cele wojskowe i obiekty cywilne. W prawie humanitarnym nie ma więc żadnych kategorii pośrednich. Jeśli chodzi o kombatantów, czyli członków sił zbrojnych 31 Ibidem, s. 50. 32 E. Mikos-Skuza, op. cit., s. 36. 33 R. Bierzanek, op. cit., s. 58. 34 Zob. A.P.V. Rogers, op.cit., s. 8 i n. 16

strony konfliktu (za wyjątkiem personelu medycznego i duchownego), mają oni prawo do bezpośredniego uczestnictwa w działaniach zbrojnych, są też legalnym celem ataków. Jedynie kombatanci mogą uzyskać status jeńca wojennego i związane z nim przywileje, status jeńca jest bowiem niczym innym jak jedną z konsekwencji statusu kombatanta 35. Co prawda art. 4 III Konwencji genewskiej z 1949 roku o traktowaniu jeńców wojennych 36 nie podaje definicji kombatanta, określa jedynie warunki, od spełnienia których zależy przyznanie statusu jeńca wojennego, pośrednio jednak warunki te wskazują, kto może legalnie brać bezpośredni udział w działaniach zbrojnych. Do grupy tej należy szeroko rozumiana kategoria członków sił zbrojnych (zarówno regularnych, jak i nieregularnych), a także ludność cywilna, która chwyciła za broń w obliczu nadciągającego nieprzyjaciela (tzw. levée en masse). Z kolei niekombatanci (osoby cywilne) nie mogą brać bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych, MPH zapewnia im również ochronę przed atakami. Zgodnie z art. 50 PD I, osobą cywilną jest każda osoba nie należąca do żadnej z kategorii określonych w artykule 4 A 1), 2), 3) i 6) Trzeciej Konwencji i w artykule 43 niniejszego protokołu 37, zastosowanie interpretacji językowej pozwala więc stwierdzić, że osobą cywilną jest każdy, kto nie jest kombatantem. Podział na osoby cywilne i kombatantów jest jednoznaczny, a obie kategorie wzajemnie się uzupełniają, co ma istotne znaczenie dla kompletności i skuteczności prawa humanitarnego. W efekcie podział ten umożliwia wykluczanie okoliczności, w których pewne osoby mogą walczyć, ale nie mogą być atakowane lub też mogą być celem ataków, lecz nie mogą się bronić. Tego typu przywileje lub, odpowiednio, niedogodności, stosowane w konfliktach zbrojnych, mogłyby bowiem podważyć całą strukturę międzynarodowego prawa humanitarnego 38. W kwestii podziału na cele wojskowe i obiekty cywilne, celami wojskowymi są dobra, które z powodu swej natury, swego rozmieszczenia, swego przeznaczenia lub wykorzystania wnoszą istotny wkład do działalności wojskowej i których całkowite lub częściowe zniszczenie, zajęcie lub zneutralizowanie daje określoną korzyść w danej sytuacji. Dobrami cywilnymi zaś są wszystkie dobra, które nie są celami wojskowymi. Należy jednak zaznaczyć, że ochrona wynikająca z zasady rozróżniania nie ma charakteru absolutnego. Osoby cywilne mogą zatem utracić przysługującą im ochronę, jeżeli 35 S.E. Nahlik, Status prawny kombatanta, Sprawy Międzynarodowe, nr 12, 1988, s. 114. 36 Dz.U. z 1956 r., Nr 38, poz. 171. 37 Pojęcie ludności cywilnej obejmuje natomiast wszystkie osoby cywilne. 38 M. Sassòli, Targeting: The Scope and Utility of the Concept of Military Objectives for the Protection of Civilians in Contemporary Armed Conflicts [w:] D. Wippman, M. Evangelista (red.) New Wars, New Laws?: Applying the Laws of War in 21st Century Conflicts, New York 2005, s. 201. Zob. też H. Duffy, The War on Terror and the Framework of International Law, Cambridge 2005, s. 228-229. Szerzej na temat zasady rozróżniania zob. E. Rosenblad, International Humanitarian Law of Armed Conflict. Some Aspects of the Principle of Distinction and Related Problems, Geneva 1979 (zob. zwłaszcza część II, rozdział II, s. 53-75). 17

uczestniczą bezpośrednio w działaniach zbrojnych, przez czas trwania takiego uczestnictwa. Podobnie, dobra cywilne nie mogą korzystać z ochrony przed atakami, jeśli są bezpośrednio wykorzystywane w działaniach zbrojnych, przez czas trwania takiego wykorzystania. Protokół Dodatkowy I w art. 51 ust. 4 wprowadza ponadto pojęcie tzw. ataków bez rozróżnienia (indiscriminate attacks), wyraźnie zabraniając ich dokonywania. Zgodnie z treścią powyższego artykułu, określenie bez rozróżnienia oznacza: a) ataki, które nie są skierowane przeciwko określonemu celowi wojskowemu, b) ataki, w których stosuje się metody i środki walki, jakie nie mogą być ograniczone do określonego celu wojskowego, albo c) ataki, w których stosuje się metody i środki walki, których skutki nie mogą być ograniczone i w następstwie tego w każdym z tych wypadków mogą godzić bez rozróżnienia w cele wojskowe i w osoby cywilne lub w dobra o charakterze cywilnym. Innymi słowy, wszelkie nieproporcjonalne ataki, a także inne akty przemocy, nawet jeśli w zamierzeniu skierowane były przeciw celom wojskowym, jednak w rzeczywistości powodowały ofiary wśród ludności cywilnej i pociągały za sobą zniszczenia dóbr o charakterze cywilnym, są bezwzględnie zakazane 39. Artykuł 51 ustęp 5 Protokołu Dodatkowego I podaje również przykłady ataków, które są traktowane jako ataki bez rozróżnienia. Są nimi: (a) ataki w postaci bombardowania, niezależnie od zastosowanych metod i środków, które jako jeden cel wojskowy traktują pewną liczbę celów wojskowych wyraźnie zarysowanych i odróżniających się, położonych w mieście, na wsi lub w innej strefie obejmującej podobne skupienie osób cywilnych lub dóbr o charakterze cywilnym; (b) ataki, co do których można przypuszczać, że wywołają również straty w życiu ludzkim wśród ludności cywilnej, ranienia osób cywilnych, szkody w dobrach o charakterze cywilnym lub połączenie tych strat i szkód, jeśli byłyby one nadmierne w porównaniu z oczekiwaną konkretną i bezpośrednią korzyścią wojskową. Należy przy tym zaznaczyć, że międzynarodowe prawo humanitarne wymaga ścisłego zagwarantowania bezpieczeństwa podczas przeprowadzania ataków na obiekty wojskowe, w tym wcześniejszego efektywnego ostrzeżenia póki jest to możliwe o atakach, które mogłyby dotknąć ludność cywilną. Należy też zaprzestać ataku, jeśli stanie się jasne, że cel 39 H.-P. Gasser, Acts of terror, terrorism and international humanitarian law, International Review of the Red Cross, vol. 84 (No. 847), 2002, s. 555. 18

nie jest obiektem militarnym lub że wywoła to straty w życiu ludzkim oraz szkody w dobrach cywilnych nadmierne w stosunku do konkretnej i bezpośredniej korzyści wojskowej 40. Zasada proporcjonalności Zasada proporcjonalności jest próbą zbalansowania pozostających ze sobą często w konflikcie interesów wojskowych i humanitarnych (lub inaczej konieczności wojskowej i zasady humanitaryzmu) i jest jednocześnie mocno powiązana z ograniczaniem przypadkowych szkód powstałych w wyniku operacji militarnych 41. Innymi słowy, zasada proporcjonalności ma zapewnić równowagę między dwoma różnymi interesami z jednej strony koniecznością uwzględnienia potrzeb wojskowych, a z drugiej strony koniecznością uwzględnienia wymogów humanitaryzmu wtedy, gdy prawa czy obowiązki nie zostały sformułowane w sposób bezwarunkowy 42. Określając wzajemny związek między zasadą humanitaryzmu i zasadą konieczności wojskowej, zasada proporcjonalności wskazuje na potrzebę umiarkowania w doborze metod i środków szkodzenia nieprzyjacielowi 43. Jest wiele czynników, które powinny być brane pod uwagę w celu zapewnienia wspomnianej równowagi i postępowania zgodnego z zasadą proporcjonalności. Wśród nich można wymienić: znaczenie militarne celu, gęstość zaludnienia w okolicy celu, prawdopodobieństwo spowodowania przypadkowych zniszczeń podczas ataku (włączając w to możliwość uwolnienia substancji niebezpiecznych), rodzaje dostępnej broni mogącej posłużyć do przeprowadzenia ataku na dany cel oraz celność tej broni, fakt świadomego narażania przez obrońców ludności cywilnej i obiektów cywilnych na atak (przykładowo, używanie żywych tarcz ), sposób przeprowadzenia ataku oraz czas jego przeprowadzenia (np. w celu ograniczenia ofiar wśród cywilnych pracowników fabryki produkującej sprzęt wojenny, atak można przeprowadzić w nocy, kiedy pracowników w tej fabryce nie ma) 44. Pomimo jednak niewątpliwe dużego znaczenia, w traktatowym prawie humanitarnym zasada proporcjonalności znalazła wyraz dość wąski, mianowicie w dwóch artykułach Protokołu Dodatkowego I i nie są to nawet artykuły poświęcone wyłącznie tej zasadzie. Pierwszy z nich art. 51 ust. 5(b) zabrania dokonywania ataków, co do których można przypuszczać, że spowodują niezamierzone straty wśród ludności cywilnej, ranienie osób cywilnych, szkody w dobrach o charakterze cywilnym lub takie straty i szkody łącznie 40 Zob. B. Wierzbicki, Zagadnienia współpracy państw w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości, Białystok 1986, s. 104-105. 41 A.P.V. Rogers, op. cit., s. 17. 42 MPH odpowiadamy na twoje pytania, http://www.pck.org.pl/pliki/faq/mph_odpowiadamy_na _twoje_pytania.pdf, 14.12.2006. 43 E. Mikos-Skuza, op.cit., s. 36. 44 A.P.V. Rogers, op. cit., s. 23. 19

nadmierne w porównaniu z oczekiwaną konkretną i bezpośrednią korzyścią wojskową. Artykuł 57 ustęp 2(b) nakazuje zaś stronom wojującym odstąpić od ataku lub go przerwać, gdy okaże się, że jego cel nie ma charakteru wojskowego lub korzysta ze szczególnej ochrony albo że można oczekiwać, iż wywoła on nie zamierzone straty w życiu ludzkim wśród ludności cywilnej, ranienia osób cywilnych lub szkody w dobrach o charakterze cywilnym albo takie straty i szkody łącznie, których rozmiary byłyby nadmierne w stosunku do oczekiwanej konkretnej i bezpośredniej korzyści wojskowej. Zasada proporcjonalności jest ponadto uważana za część zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego. Zwyczaj międzynarodowy zakazuje wszczynania ataku, co do którego można przypuszczać, że wywoła również straty w życiu ludzkim wśród ludności cywilnej, ranienia osób cywilnych, szkody w dobrach o charakterze cywilnym lub połączenie tych strat i szkód, jeśli byłyby one nadmierne w porównaniu z oczekiwaną konkretną i bezpośrednią korzyścią wojskową 45. Najlepiej zatem, by atakujący używał tzw. broni precyzyjnej (takiej jak pociski sterowane lub nakierowywane na cel przy pomocy lasera), która pozwoli uderzyć wyłącznie w cel militarny. Jeśli jednak strona atakująca nie posiada takiej broni, zobowiązana jest do rozważenia możliwości przeprowadzenia ataku za pomocą innych metod i środków walki, które pozwolą osiągnąć ten sam rezultat przy możliwie maksymalnym ograniczeniu niezamierzonych zniszczeń i strat w życiu ludzkim 46. Uwagi końcowe Normy międzynarodowego prawa humanitarnego, stanowiąc część prawa międzynarodowego publicznego, niewątpliwe muszą być zgodne z ogólnymi zasadami tego prawa, takimi jak zasada suwerenności państw czy zasada mocy wiążącej zobowiązań międzynarodowych (pacta sunt servanda). Z drugiej strony, międzynarodowe prawo humanitarne, jako wyodrębniony system norm prawnych, opiera się na omówionych wyżej, charakterystycznych dla niego i leżących u jego podstaw zasadach prawnych. Zasady te mają charakter fundamentalnych norm zwyczajowych, tworzą szkielet prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, są brane pod uwagę przy interpretacji wszystkich innych reguł tego prawa i w związku z tym są uwzględniane przy dokonywaniu oceny prawnej działań stron 45 Zob. zasada 14 [w:] J.-M. Henckaerts, Studium poświęcone zwyczajowemu międzynarodowemu prawu humanitarnemu: wkład w zrozumienie i poszanowanie zasad prawa dotyczących konfliktu zbrojnego (tłum. M. Sajkowski), Ośrodek Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego przy Zarządzie Głównym PCK, Warszawa 2006, s. 31. 46 A.P.V. Rogers, op. cit., s. 19. Przykładowo, gdy cel militarny znajduje się w skupisku obiektów cywilnych, atakujący zamiast użyć bombowców i narazić te obiekty na zniszczenia oraz spowodować niepotrzebne straty w życiu ludzkim mógłby wykorzystać komandosów w celu przeprowadzenia akcji sabotażowej. 20

konfliktów zbrojnych 47. Co istotne, podstawowe zasady międzynarodowego prawa humanitarnego często mogą być jedynym kryterium pozwalającym na ocenę legalności stosowanych przez strony walczące metod i środków prowadzenia działań zbrojnych. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że zasady te z natury rzeczy mają charakter bardzo ogólny, a tym samym istnieje szerokie pole do różnych interpretacji dokonywanych przez państwa wojujące 48. Dlatego w procesie stosowania prawa humanitarnego, gdy istnieje potrzeba wykładni tych zasad, niezwykle pomocny może być dorobek orzeczniczy sądów międzynarodowych i krajowych, poglądy i wyjaśnienia doktryny prawa międzynarodowego, wreszcie praktyka państw i doświadczenie historycznoprawne, by właściwie zrozumieć te zasady oraz zastosować je w sposób najbardziej odpowiedni do zaistniałej sytuacji, w zgodzie z ideą humanitaryzmu, która dała początek prawu humanitarnemu. Literatura: 1. Bierzanek R., Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982. 2. Duffy H., The War on Terror and the Framework of International Law, Cambridge 2005. 3. Gasser H.-P., Acts of terror, terrorism and international humanitarian law, International Review of the Red Cross, vol. 84 (No. 847), 2002. 4. Górbiel A., Konieczność wojskowa w prawie międzynarodowym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Prace Prawnicze, zeszyt 44, 1970. 5. Henckaerts J.-M., Studium poświęcone zwyczajowemu międzynarodowemu prawu humanitarnemu: wkład w zrozumienie i poszanowanie zasad prawa dotyczących konfliktu zbrojnego, Warszawa 2006. 6. Keegan J., Historia wojen, Warszawa 1998. 7. Lankosz K. (oprac.), Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Wybór dokumentów, Bielsko-Biała 2007. 8. Lankosz K. (red.), Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, Dęblin 2006. 9. Lauterpacht H. (red.), Oppenheim s International Law, vol. II (Disputes, War and Neutrality) wyd. VII, London 1952. 10. McCoubrey H., International Humanitarian Law: Modern Developments in the Limitation of Warfare, Aldershot 1998. 11. MPH odpowiadamy na twoje pytania, http://www.pck.org.pl/pliki/faq/mph_odpowiadamy_na _twoje_pytania.pdf, 14.12.2006. 12. Nahlik S.E., Status prawny kombatanta, Sprawy Międzynarodowe, nr 12, 1988. 13. Rogers A.P.V., Law on the battlefield, 2nd edition, Manchester 2004. 14. Rosenblad E., International Humanitarian Law of Armed Conflict. Some Aspects of the Principle of Distinction and Related Problems, Geneva 1979. 15. Rousseau J.J., Umowa społeczna, Łódź 1948. 16. Wierzbicki B., Zagadnienia współpracy państw w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości, Białystok 1986. 17. Wippman D., Evangelista M. (red.) New Wars, New Laws?: Applying the Laws of War in 21st Century Conflicts, New York 2005. 47 E. Mikos-Skuza, op. cit., s. 37. 48 Zob. R. Bierzanek, op. cit., s. 206. 21

Podstawowe zasady międzynarodowego prawa humanitarnego Abstrakt Podobnie jak w przypadku każdej dziedziny prawa, tak i w międzynarodowym prawie humanitarnym wyróżnić można pewne zasady ogólne, stanowiące punkt wyjścia dla bardziej szczegółowych uregulowań, a także gwarantujące spójność i systemowy charakter tego prawa. Ukształtowane w procesie rozwoju zwyczajowego prawa wojny, a następnie potwierdzone w traktatach międzynarodowych i wielokrotnie przytaczane w orzeczeniach sądów międzynarodowych i krajowych, zasady te są fundamentem, na którym opiera się cała struktura prawa humanitarnego. Obecnie powszechnie uznaje się, że są nimi: zasada humanitaryzmu, zasada konieczności wojskowej, zasada rozróżniania oraz zasada proporcjonalności. Zasada humanitaryzmu najwyżej ceni życie i zdrowie ludzkie, dlatego kładzie nacisk na zapobieganie ludzkim cierpieniom i niesienie pomocy wszystkim, którzy tego potrzebują. Zasada konieczności wojskowej dopuszcza działania służące militarnemu obezwładnieniu przeciwnika, muszą to być jednak działania nie zabronione prawem międzynarodowym i rzeczywiście niezbędne, by osiągnąć ten cel, a nadto pozostające we właściwej do niego proporcji. Zasada rozróżniania wymaga od stron konfliktu, by zawsze dokonywały rozróżnienia między ludnością cywilną a kombatantami oraz między dobrami o charakterze cywilnym a celami wojskowymi i kierowały swoje operacje zbrojne jedynie przeciwko celom wojskowym. Wreszcie, zasada proporcjonalności ma zagwarantować równowagę między koniecznością uwzględnienia potrzeb wojskowych a koniecznością uwzględnienia wymogów humanitaryzmu, jeśli brak jest wyraźnych reguł w tym zakresie. Jako zasady uniwersalne i obiektywne, obowiązują one wszystkie strony konfliktu zbrojnego, niezależnie od jego przyczyn i celów. Często mogą być też jedynym kryterium oceny legalności działań zbrojnych prowadzonych przez strony walczące. 22

Basic Principles of the International Humanitarian Law Abstract In the international humanitarian law, just like in any other sphere of law, certain general rules, which provide the basis for more detailed regulations and guarantee coherence and comprehensive character of the law, can be distinguished. Developed in the course of evolution of the customary laws of war, subsequently corroborated in international treaties and repeatedly cited in the decrees and judgments of international and domestic courts, the aforesaid rules constitute the foundation on which the entire structure of humanitarian law is built. Nowadays, the following norms are identified and universally acknowledged as the underlying principles of the international humanitarian law: the principle of humanity, the principle of military necessity, the principle of distinction and the principle of proportionality. The principle of humanity values most human life and health, therefore it emphasizes the need to spare civilian population, prevent excessive and unnecessary suffering and give help and assistance to everyone in need. According to the principle of military necessity, it is legitimate to weaken the military forces of the enemy; however, such actions must be limited to those permitted by the international law and truly necessary but applied in proportion to the said goal. The principle of distinction requires that parties to the conflict at all times distinguish between the civilian population and combatants and between civilian objects and military objectives and accordingly direct their operations only against military objectives. Finally, the principle of proportionality seeks to strike a balance between two diverging interests, one dictated by considerations of military need and the other by requirements of humanity when the rights or prohibitions in this respect are not absolute. As universal and objective rules, they are binding upon all parties to the armed conflict, irrespective of the reason and goals of any such conflict. Often, they may serve as the only criterion for assessment of legitimacy of warfare conducted by the warring parties. 23