Praktyka przewozu oraz utylizacji odpadów medycznych Zbigniew Częścik - Przedsiębiorstwo Rozwoju Inicjatyw Ekologicznych EKO-EUROPA Zasady gospodarki odpadami medycznymi Wszystkie działania dotyczące gospodarki odpadami, w tym odpadami medycznymi, muszą być zgodne z obowiązującym w naszym kraju prawem, a więc podstawowym aktem, jakim jest ustawia o odpadach z dnia 27-04-2001 roku (Dz. U. nr 62, poz. 628 z późn. zm.) [3]. Ustawa ta ma pełną transpozycję z prawem unijnym co oznacza, Ŝe wszystkie przepisy prawne w niej zawarte mają jednolity charakter we wszystkich krajach naleŝących do Unii. Ustawa określa zasady postępowania z odpadami w sposób zapewniający ochronę Ŝycia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównowaŝonego rozwoju a w szczególności zasady zapobiegania powstania odpadów lub ograniczenia ilości i ich negatywnego oddziaływania na środowisko, a takŝe odzysku lub unieszkodliwienia odpadów. Ponadto ustawa o odpadach była nowelizowana w 2005 r., co spowodowało, Ŝe zostały wprowadzone bardzo istotne zmiany dotyczące postępowania z odpadami niebezpiecznymi. W związku z powyŝszą regulacją prawną, która dotyczy tematu mojej pracy przedstawiam najwaŝniejsze pojęcia będące podstawą koncepcji. Szczególne miejsce wśród pojęć ustawowych przypisać naleŝy definicji odpadów, które oznaczają kaŝdą substancję lub przedmiot naleŝący do jednej z kategorii określonych w załączniku nr 1 do ustawy, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do ich pozbycia jest zobowiązany. Kolejną niezmiernie istotną definicją jest pojecie odpadów niebezpiecznych. Odpadami niebezpiecznymi są odpady wymienione w załączniku nr 2 (lista A) do ustawy oraz posiadające co najmniej jedną z właściwości wymienionych w załączniku nr 4 do ustawy. Za niebezpieczne uznaje się ponadto odpady, które zostały wyszczególnione na liście B załącznika nr 2 do ustawy, zawierające którykolwiek ze składników wymienionych w załączniku nr 3 do ustawy oraz posiadającą co najmniej jedną z właściwości wymienionych w załączniku nr 4 do ustawy. Wśród pojęć określających kategorię odpadów znajduje się definicja odpadów medycznych są to odpady, które powstają w wyniku prowadzenia działalności medycznej (usługi zdrowotne oraz badania i doświadczenia naukowe).
Niezmiernie waŝnym z punktu widzenia podmiotów biorących udział w zakresie zagospodarowania odpadów, jest definicja posiadacza odpadów, za którego uwaŝa się kaŝdego, kto odpady posiada, lub mówiąc inaczej włada odpadami. Oznacza to, Ŝe posiadaczem odpadów moŝe być zarówno wytwórca odpadów, jednostka organizacyjna, osoba fizyczna lub osoba prawna. Z kolei definicja wytwórcy odpadów uległa pewnej modyfikacji. Ustawodawca uznał za wytwórcę kaŝdego, kto swoją działalnością, lub bytowaniem powoduje powstanie odpadów. Zgodnie z bieŝącą ustawą o odpadach wytwórcą odpadów jest ponadto kaŝdy, kto dokonuje wstępnego przetwarzania lub mieszania odpadów, albo teŝ prowadzi działania, które powodują zmianę charakteru lub składu odpadów. Precyzując pojęcie unieszkodliwiania odpadów, ustawa określa konkretne procesy przekształceń o charakterze biologicznym, fizycznym i chemicznym zamieszczone w załączniku nr. 6 do ustawy, które powodują, Ŝe odpady zostaną doprowadzone do stanu, gdzie nie będą stwarzały zagroŝenia dla Ŝycia i zdrowia ludzi oraz dla środowiska. Wśród metod unieszkodliwiania znaczącą pozycję zajmuje termiczne przekształcanie odpadów. Są to procesy utleniania lub, inne procesy termicznego przekształcania odpadów, w tym piroliza, zgazowanie i proces plazmowy, o ile substancje powstające podczas tych procesów termicznego przekształcania odpadów są następnie spalane. Bardzo istotną rzeczą, która jest zawarta w ustawie po jej nowelizacji to zakaz unieszkodliwiania odpadów medycznych i zakaźnych odpadów weterynaryjnych w inny sposób, niŝ spalanie w spalarniach odpadów. Nie oznacza to, Ŝe nie moŝna stosować alternatywnych metod unieszkodliwiania odpadów. Przedsiębiorstwa, które uzyskały decyzje zezwalające na prowadzenie działalności gospodarczej przy wykorzystaniu alternatywnych metod unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych m.in. medycznych zachowują waŝność przez 10 lat. Kolejną istotną zmianą w 2005 r. w ustawie o odpadach jest to, Ŝe odpady niebezpieczne m.in. medyczne nie mogą być wywoŝone do innego województwa i tam unieszkodliwiane, niŝ w tym, z którego pochodzą. W ustawie sformułowano zasady gospodarowania odpadami, w których na pierwszy plan wysuwa się obowiązek zapobiegania powstawania odpadów lub utrzymanie ich ilości na moŝliwe najniŝszym poziomie przez stosowanie odpowiednich form usług oraz produkcji lub surowców i minerałów i to zarówno na etapie planowania, projektowania, jak i przy wytwarzaniu produktów, podczas i po zakończeniu uŝytkowania tych produktów.
Natomiast odpady, których nie udało się poddać odzyskowi, powinny być tak unieszkodliwiane, aby składowane były wyłącznie te odpady, których unieszkodliwienie w inny sposób było niemoŝliwe z przyczyn technologicznych, lub nieuzasadnione z przyczyn ekologicznych lub ekonomicznych. Odpady powinny być w pierwszej kolejności poddane odzyskowi lub unieszkodliwieniu w miejscu ich powstania, zaś później, gdy tego się nie udaje osiągnąć powinny być zbierane w sposób selektywny. Zakazuje się takŝe mieszania odpadów niebezpiecznych róŝnych rodzajów oraz mieszania odpadów niebezpiecznych z odpadami innymi niŝ niebezpieczne. Koncepcja logistyki gospodarki odpadami medycznymi ZałoŜenia ekologistyki Szpital jest zakładem wytwarzającym odpady zarówno takie, jakie powstają w naszych domach jak i będące duŝym zagroŝeniem dla ludzi i środowiska. Z tego powodu nadzór nad postępowaniem z odpadami z punktu widzenia epidemiologicznego oraz bezpieczeństwa pracy jest waŝnym elementem w opracowaniu odpowiedniego systemu gospodarki tą grupą odpadową. Nie mniej waŝne są równieŝ aspekty ekonomiczne. W związku z tym naleŝy najpierw przygotować odpowiednią logistykę, która stworzy podwaliny do prawidłowego funkcjonowania proponowanego rozwiązania dla placówek słuŝby zdrowia. Odwołując się do logistyki, przedstawię w sposób ogólny najwaŝniejsze informacje dotyczące tego zagadnienia, które są niezbędne z punktu widzenia mojej pracy. Logistyka traktowana jako działanie funkcjonalne moŝe rozciągnąć się na jej funkcje przedmiotowe, a w ślad za tym moŝe ujawnić się w postaci wyspecjalizowanych logistyk, m.in. jak: logistyka produkcyjna, logistyka szpitalna, logistyka utrzymania systemów szpitalnych, logistyka gromadzenia, przetwarzania i recyklingu odpadów (ekologistyka). Do czynności funkcjonalnych logistyki związanych z fizycznymi przepływami materiałów (surowców, półproduktów, odpadów) zaliczyć naleŝy przede wszystkim transport, spedycję, magazynowanie, ich pakowanie, sortowanie, identyfikację itp.
Z naukowego punktu widzenia logistyka posługuje się zarówno metodami nauk inŝynieryjnych, jak i metodami nauk o organizacji i zarządzaniu. Podstawową funkcję celu logistyki w relacji do ekosystemu naleŝy wiązać przede wszystkim z szeroko rozumianą recyrkulacją, powszechnie określaną równieŝ mianem recyklingu oraz unieszkodliwianiem wszelkiego typu odpadów. W nawiązaniu do powyŝszych ustaleń ekologistykę moŝna zdefiniować jako zintegrowany system, który: opiera się na koncepcji zarządzania recyrkulacyjnymi przepływami strumieni materiałów odpadowych w gospodarce oraz przepływami sprzęŝonymi z nimi informacjami, zapewnia gotowość i zdolność efektywnego gromadzenia, segregowania, przetwarzania oraz ponownego wykorzystania odpadów, wg przyjętych zasad technicznych i procesowych, spełniających wymogi normowe i prawne ochrony środowiska, umoŝliwia podejmowanie technicznych i organizacyjnych decyzji w kierunku zmniejszania (minimalizacji) tych negatywnych skutków na środowisko, które towarzyszą realizacji procesów zaopatrzeniowych, przetwórczych, produkcyjnych, dystrybucyjnych i serwisowych w logistycznych łańcuchach dostaw. Tak więc podstawę funkcjonalnego działania ekologistyki wspierają niejako trzy filary głównie wyróŝnione na rysunku 1. EKOLOGISTYKA Technika ochrony środowiska Informatyka i zarządzanie w ochronie środowiska Ekonomia środowiska Rys. 1 Filary główne ekologistyki
Kluczem do efektywnej gospodarki wszelkimi rodzajami odpadów jest ich segregacja na odpowiednie kategorie w miejscu i czasie powstania. Właściwy podział odpadów, zaleŝnie od poziomu zagroŝenia oraz rodzaju materiału, prowadzi do ujednolicenia (bądź przybliŝenia) składu i charakteru poszczególnych grup odpadów, a w konsekwencji do poprawy warunków odzysku lub unieszkodliwiania odpadów. Efektywność selektywnej zbiórki zaleŝy od znajomości reguł rozdziału odpadów oraz ilości, rozmieszczenia i oznakowania pojemników. Przyjęte procedury segregacji mają bezpośredni wpływ na koszt i sposób dalszego postępowania z odpadami. Ponadto, jak juŝ zaznaczono, bardzo waŝną rzeczą jest to, Ŝe jeśli odpad komunalny wymieszany jest z odpadem infekcyjnym, to w dalszym etapie postępowania całość naleŝy uznać za bioniebezpieczną. Funkcjonowanie systemu Na podstawie bilansu odpadów medycznych oraz obowiązujących przepisów prawnych, przedstawiłem logistykę postępowania i zagospodarowania odpadów medycznych. W związku z nowelizacją ustawy o odpadach, która wprowadza obowiązek unieszkodliwiania odpadów medycznych wyłącznie metodami termicznymi proponuję koncepcję, która z jednej strony będzie się opierać na uwzględnieniu głównie aspektów finansowych a z drugiej - równieŝ ochrony środowiska. Tak więc proponowane przeze mnie rozwiązanie unieszkodliwiania odpadów medycznych będzie się opierać na sterylizatorze odpadów medycznych STERICOMAT GP- 150 bez konieczności przekazywania całości odpadów do unieszkodliwiania termicznego. Wybór tej metody nie jest przypadkowy, poniewaŝ: jest to metoda najtańsza, a zarazem gwarantująca 80% zmniejszenia objętości odpadów, koszty eksploatacyjne związane z transportem będą niskie, powstały produkt końcowy, który moŝe być traktowany, jako paliwo we współspalarniach odpadów. Zasady segregacji, gromadzenia, przechowywania odpadów Przez racjonalną gospodarkę odpadami medycznymi naleŝy rozumieć takie rozwiązania systemowe (techniczne i organizacyjne), które gwarantuje maksymalne bezpieczeństwo i higienę pracy ludzi oraz pełną ochronę środowiska. Rozwiązania
logistyczne (sortowanie, zbiórka, magazynowanie, odbiór i transport materiału) muszą zapewniać płynny przepływ odpadów. Zanim odpady medyczne z placówek opieki zdrowotnej zostaną poddane unieszkodliwianiu w proponowanym urządzeniu naleŝy zwrócić szczególną uwagę na: segregację odpadów w miejscu ich powstawania, oznakowanie i wymiana pojemników na odpady, przechowywanie i magazynowanie odpadów, transportowanie. Wnioski 1. Problem odpadów powstających w placówkach słuŝby zdrowia jest w Polsce szczególnie istotny ze względu na skalę powszechność występowania oraz bardzo złą kondycję techniczną i finansową tych jednostek. Bardzo często niewłaściwe są sposoby gromadzenia i segregacji odpadów, jak równieŝ metody i warunki ich unieszkodliwiania. 2. W Polsce najszerzej stosowaną metodą unieszkodliwiania odpadów medycznych jest ich spalanie. Metoda ta jest w zasadzie uwaŝana za najbardziej skuteczną i praktyczną. Jednak mało kto z decydentów i zwolenników tej metody wie, Ŝe po spaleniu otrzymuje się odpad, który jest zaliczany dalej do niebezpiecznych i musi podlegać procesowi unieszkodliwiania, np. drogą zestalania, zeszkliwienia i składowania. Często do termicznego unieszkodliwiania kieruje się odpady, których termiczne przekształcenie nie jest niezbędne. Najczęściej taką praktykę stosują szpitale, które mają własne spalarnie. 3. PrzewaŜająca część termicznych instalacji dla odpadów medycznych w Polsce nie jest wyposaŝona w Ŝadne systemy oczyszczania spalin, ewentualnie jedynie w układy odpylające i w związku z tym instalacje są bardzo uciąŝliwe dla środowiska. 4. W Polsce w bardzo małym stopniu wykorzystuje się alternatywne sposoby unieszkodliwiania odpadów medycznych w stosunku do ich spalania. Główną zaletą tych metod jest to, Ŝe przy ich zastosowaniu zmniejsza się ilość odpadów niebezpiecznych na rzecz odpadów komunalnych, a więc zmniejszają się drastycznie koszty ich unieszkodliwiania. 5. Z oceny stanu gospodarki odpadami w placówkach słuŝby zdrowia wynika, Ŝe problem unieszkodliwiania odpadów medycznych jest traktowany wciąŝ ogólnikowo. Większość działań związanych z gospodarką tymi odpadami ogranicza się tylko do ich zbiórki i przekazania firmom unieszkodliwiającym te odpady. Widoczny jest brak zainteresowania
władz szpitali wprowadzeniem alternatywnych metod unieszkodliwiania odpadów medycznych co w dłuŝszym wymiarze czasu mogłoby im przynieść korzyści finansowe. Brakuje właściwej selektywnej zbiórki odpadów komunalnych i odzysku z nich surowców wtórnych, co powoduje, Ŝe koszty unieszkodliwiania tych odpadów są wysokie, a mogłyby ulec zmniejszeniu, nawet o połowę. 6. Uporządkowanie i zracjonalizowanie gospodarki odpadami w placówkach medycznych moŝna osiągnąć poprzez wprowadzenie programu gospodarki odpadami instrumentu ekologicznego niezwykle rzadko stosowanego do tej pory w polskich placówkach słuŝby zdrowia. W wyniku dobrze opracowanego i właściwie wdroŝonego programu placówka medyczna zyskuje duŝe oszczędności w zakresie bieŝącej gospodarki materiałowej. Prowadząc racjonalną, zgodną z przepisami ochrony środowiska gospodarkę odpadami znacznie redukuje się ich ilość, co prowadzi do obniŝenia kosztów ich unieszkodliwiania. W opracowaniu programu powinni uczestniczyć przedstawiciele wszystkich oddziałów, grup pracowniczych. Natomiast na etapie jego wdraŝania konieczne jest poinformowanie i przeszkolenie wszystkich pracowników placówki medycznej o przyjętych zasadach i sposobach postępowania z odpadami. 7. Przy opracowaniu programu naleŝy połoŝyć szczególny nacisk na ograniczenie ilości i szkodliwości powstających odpadów, kierując się zasadą: unikać, uŝyć ponownie, unieszkodliwiać. Bez obniŝania jakości świadczonych usług medycznych, redukcję odpadów do niezbędnego minimum moŝna osiągnąć poprzez: prawidłową politykę nabywania produktów np. poprzez zakup produktów o mniejszej wadze i pakowanych oszczędniej, wykonanych z materiałów nadających się do recyklingu oraz nieszkodliwych dla środowiska; stosowanie artykułów wielokrotnego uŝytku, o ile jest to moŝliwe pod względem sanitarnym; doskonalenie metod klasyfikacji i segregacji odpadów do odpowiednich grup i rodzajów; zwiększanie odzysku i recyklingu surowców wtórnych. 8. Koszty zagospodarowania odpadów komunalnych są średnio pięciokrotnie niŝsze niŝ unieszkodliwianie odpadów niebezpiecznych (a często typowo komunalne gromadzone są razem z odpadami niebezpiecznymi), zaś odzysk i recykling surowców wtórnych z niektórych odpadów z placówek medycznych, pozwala nie tylko na uzyskanie wpływów z ich sprzedaŝy, ale na uniknięcie kosztów ponoszonych na składowanie odpadów.
9. Systematyczne i surowe kontrole przeprowadzone przez odpowiednie organy nadzoru (PIOŚ, Państwowa Inspekcja Sanitarna) oraz nakładanie wysokich mandatów za ewentualne przekroczenia zasad w zakresie gospodarowania odpadami medycznymi, powinny przyczynić się do poprawy obecnej sytuacji i eliminacji zaniedbań w tym zakresie. 10. Rozwiązania logistyczne (sortowanie, zbiórka, transport, składowanie, odbiór materiału) muszą zapewniać płynny przepływ odpadów medycznych. System ten opracowałem przy uwzględnieniu przede wszystkim ilości wytwarzanych opadów medycznych oraz moŝliwości finansowych władz lokalnych. Technologia unieszkodliwiania odpadów medycznych powstałych w szpitalach jest głównie oparta na dezynfekcji parą wodną. Główna zaletą tej metody jest to, Ŝe moŝna unieszkodliwiać wszystkie odpady, które są zaliczone do 18 kategorii odpadów niebezpiecznych. 11. Unieszkodliwiając odpady medyczne metodą alternatywną moŝna nie tylko zaoszczędzić środki finansowe. Istotną rzeczą, dotyczącą tej instalacji jest to, Ŝe uzyskiwany odpad poprocesowy ma bardzo niską zawartość chloru (1%) oraz bardzo wysoką wartość opałową, która wynosi 15619 kj/kg. Oznacza to, Ŝe powstający odpad moŝe być wykorzystany jako paliwo w przemyśle, np. w cementowniach, gdyŝ zalicza się go do kategorii odpadów 19 80 01. Ponadto na tle innych alternatywnych metod ten system unieszkodliwiania odpadów medycznych jest najbardziej efektywny.