KLASA 7. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY PRZESTRZENNE Ogólne wiadomości. Wiele z krzemianów (glinokrzemianów) tej gromady zalicza się do minerałów

KLASA 7. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY PRZESTRZENNE Ogólne wiadomości. Wiele z krzemianów (glinokrzemianów) tej gromady zalicza się do minerałów skałotwórczych i do najbardziej rozpowszechnionych w naturze. W pierwszej kolejności są to kwarce i skalenie- główne składniki granitów, gabr, gnejsów i innych skał. Do tej gromady naleŝy takŝe nefelin (podstawowy minerał niektórych skał alkalicznych), leucyt (faza mineralna w bazaltoidach). Wśród nich występują cenne kopaliny niemetaliczne (mikroklin, zeolity), oraz takŝe minerały- rudy niektórych metali- nefelin (ruda Al), polucyt (ruda Cs). Szczegóły krystalochemiczne. W skład glinokrzemianów przestrzennych wchodzą kationy K, Na, Ca. Luźność struktury przestrzennej dopuszcza częste wchodzenie do ich struktury dodatkowych anionów (Cl -, CO 3 2-, SO 4 2- itp.) oraz wody konstytucyjnej w postaci molekuł H 2 O. Struktury glinokrzemianów (krzemianów) przestrzennych są skomplikowane i róŝnorodne: moŝliwe rozliczne kombinacje tetraedrów w trójwymiarowej przestrzeni. Tak na przykład grupa kwarcu łączy rozliczne modyfikacje polimorficzne SiO 2 - α- i β- kwarc, α- i β- trydymit, α- i β- krystobalit, stiszowit, koesyt i inne (obecnie znanych jest 12 modyfikacji polimorficznych SiO 2 ). We wszystkich modyfikacjach, oprócz stiszowitu, Si tworzy z tlenem tetraedryczne ugrupowania (SiO 4 ) 4-, w nich Si rozmieszcza się pomiędzy czterema przylegającymi do siebie atomami O. Wiązania między O i Si są mieszane jonowokowalencyjne, tetraedry łączą się ze sobą poprzez swoje wierzchołki (poprzez atomy tlenu) tworząc nieskończony karkas trójwymiarowy z pustkami między tetraedrami. Obrót tetraedrów w stosunku do siebie oraz motyw ich powtarzalności w przestrzeni moŝe być róŝny, warunkując pojawienie się róŝnych według swojej końcowej struktury modyfikacji polimorficznych SiO 2. Układ krystalograficzny jest róŝny- regularny, heksagonalny, tetragonalny, trygonalny, rombowy i jednoskośny, takŝe postaci kryształów są róŝne. Szczególną formą krzemionki w przyrodzie w warunkach przypowierzchniowych są opale- są to twarde hydroŝele krzemionki. W skaleniach teraedry ugrupowane są po 8 i 4 - takie ugrupowania łączą się tworząc karkas w którym moŝna wyróŝnić trzy typy pustek o średnicy 0,15-0,28 nm, w niektórych z nich rozmieszczone są kationy. W strukturze nefelinu wszystkie pustki są jednakowe i mają całkiem inną konfigurację, one teŝ zajęte są przez kationy. Występują takŝe glinokrzemiany przestrzenne- skapolity, kankrinit i inne- o duŝych pustkach, a w zeolitach te pustki są wyjątkowo duŝe (do 0,9 nm w przekroju), nierzadko są one otwarte i łączą się ze sobą jak w gąbce. W takich pustkach łatwo rozmieszczają się całe grupy i kompleksy jonów i molekuł, czasem one swobodnie wymieniają się z otaczającym kryształ środowiskiem. Skład karkasu w glinokrzemianach przestrzennych jest róŝny, ze stosunkiem Al:Si, równym od 1:1 (jak w nefelinie) do 1:3 (jak w kankrinicie). Występują takŝe minerały: na przykład skalenie szeregu albit- anortyt, minerały szeregu skapolitu ze zmieniającym się stosunkiem Al do Si. Morfologia kryształów i cechy fizyczne. Izometrycznie rozwinięte kryształy charakteryzują leucyt, sodalit, lazuryt, analcym, habazyt (wszystkie one posiadają regularną lub pseudoregularną symetrią kryształów). Często bardziej lub mniej izometryczne są kryształy skaleni, chociaŝ one krystalizują w układzie jednoskośnym i trójskośnym, oraz nefelinu (heksagonalny). Istnieją przestrzenne glinokrzemiany o pokroju słupkowym, tyczkowatym (skapolity, natrolity) i tabliczkowym (płytkowym) heulandyt, stilbit. Na symetrię kryształów wpływa nie tylko charakter struktury, lecz takŝe szczegóły rozmieszczenia w niej Al. Cechy fizyczne minerałów moŝna scharakteryzować ogólnie. Struktury przestrzenne z silnymi wiązaniami (kowalencyjno- jonowymi) z jednej strony oraz luźność struktury (karkasu, obecność pustek)- z drugiej doprowadzają do tego, Ŝe prawie wszystkie minerały 52

posiadają twardość około 4,5-6, a ich gęstość jest niewielka (około 2,1-2,6 g/cm 3 ), co określa się takŝe nieduŝą masą atomową Na, Ca- głównych kationów w składzie glinokrzemianów przestrzennych. Charakter wiązań i skład warunkują połysk szklisty i przezroczystość, a takŝe półprzezroczystość minerałów. Minerały te nie zawierają z reguły pierwiastkówchromoforów, dlatego ich własna barwa jest biała. Jednak właśnie w glinokrzemianach przestrzennych najbardziej często w porównaniu z innymi krzemianami ujawniają się własne centra barwne, związane z centrami barwnymi - defektami w strukturze minerałów. Taka jest na przykład natura atramentowo-granatowej, gęsto-granatowej barwy sodalitu i lazurytu. Dzięki komórkowej, porowatej strukturze tych minerałów do ich struktury wchodzą niewspółmierne z O dodatkowe aniony o innych wiązaniach chemicznych. W sodalicie jest to Cl - - typowy pierwiastek który tworzy związki o wiązaniach jonowych (promień 0,181 nm wg Goldschmidta), w lazurycie jest to typowy dla siarczków (S 2 ) 2- o promieniu 0,206 nm, a takŝe inne aniony siarki. Z powodu niejednorodności budowy struktur przestrzennych, obecności w nich pustek o róŝnej konfiguracji osłabiających wiązania chemiczne, glinokrzemiany przestrzenne wykazują bardzo dobrą łupliwość. Zazwyczaj łupliwość jest wyraŝona w kilku kierunkach. Połysk na płaszczyznach łupliwości szklisty. Jak widać podobieństwo cech glinokrzemianów przestrzennych dobrze się tłumaczy ogólnymi cechami ich budowy krystalicznej i występowaniem tych samych kationów w składzie minerałów (Na, K, Ca), co nierzadko powoduje, Ŝe minerały te są bardzo trudne do rozpoznawania. Grupa 1. Minerały grupy SiO 2. Kwarc SiO 2 Układ krystalograficzny- trygonalny (kwarc-β- niskotemperaturowy, stabilny w temperaturze do 573º) i heksagonalny (kwarc-α- wysokotemperaturowy, stabilny 573-870º), pokrój kryształów- słupkowy, igiełkowy, bipiramidalny, pseudoregularny, bliźniaki dofinejskie, brazylijskie, japońskie, skupienia- druzy, ziarniste, drobno-ziarniste do skrytokrystalicznych- chalcedony, zbite; Twardość- 7, łupliwość- brak, przełam- muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, róŝowa do czerwonej, Ŝółta (cytryn) do Ŝółto-brązowej, zielona, niebieska, niebieskawo-fioletowa (ametyst), brązowa do czarnejo (morion), połysk- szklisty, woskowy, matowy w agregatach zbitych; Geneza- w Ŝyłach hydrotermalnych, epitermalnych, typu alpiejskiego, minerał skałotwórczy granitów, i pegmatytów granitowych, piasków kwarcowych i kwarcytów, minerały współwystępujące- kalcyt, fluoryt, skalenie potasowe, epidot, miki, zeolity, oraz wiele innych minerałów; Zastosowanie- w przemyśle ceramicznym i szklarskim, w budownictwie, metalurgii, elektrotechnice, optyce, jako kamień ozdobny. w świecie: Szwajcaria i Austria- liczne lokalizacje w Alpach; Włochy- Carrara, Tuscany; Francja- Bourg d Oisans, Isère; Rosja- Murzinka, JuŜnyj, Dodo, 100 km na W-NW od Saranpaul, Ural Mts.; Birma- Sakangyi, Kathadistrict, Myanmar; Japonia- duŝe bliźniaki, Yamanashi Prefecture; Madagaskar- Tamboholehehibe; Brazylia- liczne lokalizacje w Rio Grande do Sul, Minas Gerais, Goiás, Bahia; Urugwaj- okolice Artigas; Kanada- Thunder Bay, Lake Superior, Ontario; USA- Mt. Ida to Hot Springs, Ouachita Mts., Arkansas; Middleville, Herkimer Co., New York; Alexander i Lincoln Cos., North Carolina; Pala i Mesa Grande districts, San Diego Co., California; El Capitan Mts., Lincoln Co., New Mexico; Crystal Park area, Beaverhaed Co. i Little Pipestone Creek, Jefferson Co., Montana; Pikes Peak area, El Paso Co., Colorado; Meksyk- Veracruz i Guerrero; 53

w Polsce: w Jegłowej koło Strzelina; Złotoryji koło Kłodzka; Rudnej koło Regulic; Porębie koło Krzeszowic; w okolicach Szklarskiej Poręby, w masywie ŚnieŜnika, Górach Kaczawskich; w pegmatytach karkanoskich, strzelińskich, strzegomskich, oraz inne liczne lokalizacje. Kristobalit (Cristobalit) SiO 2 Układ krystalograficzny- tetragonalny, pseudoregularny, pokrój kryształów- pseudooktaedryczny, rzadziej pseudokubiczny, skupienia- dendrytowe, szkieletowe, sferolity, włókniste lub skrytokrystaliczne ( opal ), zbite; Twardość- 6-7, łupliwość- brak, przełam- muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, mleczna do Ŝółtej, połysk- szklisty, matowy; Geneza- w pustkach i skałach wylewnych, w wyniku przeobraŝeń hydrotermalnych kwaśnosiarczanowego typu, w gorących źródłach, przy metamorfizmie piaskowców, powstaje w procesach diagenezy, w wyniku przekrystalizowania krzemianowych skał osadowych, minerały współwystępujące- trydymit, kwarc, sanidyn, anortoklaz, fajalit, magnetyt, kaolinit, alunit, opal. w świecie: Meksyk- Cerro San Cristóbal koło Pachuca, Hidalgo; Santín mine, Santa Caterina, Guanajuato; USA- Glass Mt., Little Lake i Sugarloaf Mt. koło Coso Hot Springs, Inyo Co., California; koło Crater Lake, Klamath Co., Oregon; San Juan Mts., San Juan Co., Colorado; Niemcy- Mayen i Mendig, Eifel district; Węgrzy- Sárospatak; Indie- Ellora Caves, Maharashtra; Nowa Zelandia- Tokatoka district, 150 km na N od Auckland; Japonia- Goroyama, Nagano Prefecture; Futo, Szizuoka Prefecture; Tydymit SiO 2 Układ krystalograficzny- rombowy, pseudoheksagonalny; trójskośny (poniŝej 100 ), pokrój kryształów- płatki pseudoheksagonalne, klino-podobne, tabliczkowe, skupienia- promieniste, rozetkowe; Twardość- 7 (kruchy), łupliwość- niewyraźna, przełam- muszlowy; Barwa- bezbarwna do białej, połysk- szklisty, moŝe być perłowy; Geneza- tworzy się z gorących gazów w pustkach, jako fenokryształy w felzytowych skałach wulkanicznych, rzadziej w bazaltach, w kontaktowo-zmetamorfizowanych piaskowcach, minerały współwystępujące- kristobalit, sanidyn, kwarc, augit, fajalit, hornblenda, hematyt, Fe-enstatyt, troilit. w świecie: Meksyk- Cerro San Cristóbal, Pachuca, Hidalgo; USA- koło Portola, Plumas Co., Pomona, Los Angeles Co., Bumpass Hill, Lassen National Park, Shasta Co., California; Mule Springs, 160 km na NE od Lakeview, Harney Co., Oregon; San Juan Mts., San Juan Co., Colorado; duŝe kryształy- Thomas Range, Juab Co., Utah; Niemcy- Bellerberg volcano, 2 km na N od Mayen, Eifel district; Włochy- Colli Euganei koło Padua, Vicenza; Marriabu, Sardinia; Francja- Puy Capuchin, Puy-de-Dôme; Irlandia- Tardree Mt., Co. Antrim; Japonia- Kumamoto, Kumamoto Prefecture; Yugawara, Kanagawa Prefecture; w meteorytach; w Polsce: w bazaltach Góry Świętej Anny (Śląsk Opolski) i okolic Strzegomia; takŝe w opalu występującym w Koźmicach koło Ząbkowic Śląskich. Opal SiO 2 nh 2 O Układ krystalograficzny- koloidalna krzemionka amorficzna, skupienia- nacieki, stalaktyty, groniaste, nerkowate, kuliste, ziemiste, oolity; Twardość-5.5-6.5 (kruchy), łupliwość- brak, przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- biała, Ŝółta, Ŝółto-zielona, pomarańczowo-czerwona, połysk- szklisty, tłusty, matowy, iskrzysty; 54

Geneza- hydrotermalny niskotemperaturowy, osadowy, wietrzenie krzemianów, organiczne, minerały współwystępujące- chalcedon, kristobalit. Zastosowanie- przemysł ceramiczny i chemiczny, jako materiał izolacyjny i kwasoodporny, niektóre odmiany są kamieniami szlachetnymi (wykazujące opalescencję). WyróŜniono wiele odmian opali wg barwy, własności fizycznych, efektów optycznych: Opal szlachetny- o charakterystycznej opalescencji, Opal ognisty- ceglastoczerwony do hiacyntowoczerwonego, Opal mleczny- mlecznobiały, Opal drzewny- jest pseudomorfozą po tkance drzewnej, widoczne są w nim słoje przyrostów rocznych, często wykazuje opalescencję, Hialit lub opal szklisty- bezbarwny, przezroczysty jak woda (łzy), o połysku szklistym, Opal mszysty- zawiera dendrytowe wrostki tlenków manganu, agregaty których wyglądają mech, Opal prazowy- zielony, oraz wiele innych odmian. Grupa 2. Skalenie i minerały pokrewne SKALENIE POTASOWE. Do tej grupy skaleni zaliczane są mikroklin, ortoklaz, sanidynpolimorfy o składzie K(AlSi 3 O 8 ). Bardzo często w tych minerałach występuje izomorficzne podstawienie K przez Na. Z powodu duŝej róŝnicy w rozmiarach promieni jonowych K (0,133 nm) i Na (0,098 nm) izomorfizm odbywa się tylko w wysokich temperaturach oraz w szczególności, podczas szybkiej krystalizacji minerału. W trakcie następnego szybkiego schłodzenia minerału Na pozostaje w skaleniu w pozycjach K. Dlatego najbardziej nasycone Na zwykle są sanidyny, najmniej- mikrokliny. Podczas wolnego obniŝenia temperatury pierwotnie homogeniczna faza krystaliczna rozpada się na dwie: główną fazą przewaŝnie K- jest sanidyn, ortoklaz, mikroklin, w zaleŝności od prędkości schłodzenia; drugą- albit Na(AlSi 3 O 8 ). Zewnętrznie taki dwufazowy agregat przedstawia sobą kryształ lub ziarno skalenia K, który zawiera orientowane płytkowe wrostki albitu, nazywane pertytami. W sanidynie wrostki pertytowe praktycznie nie występują, w ortoklazie jest ich więcej, a w mikroklinie jest ich duŝo i są one większe- czasem o grubości 1-1,5 mm. Morfologiczne kryształy wszystkich trzech minerałów prawie się nie róŝnią. Cechą ogólną skaleni K jest tworzenie prostych bliźniaków, charakterystyczne dla nich są bliźniaki zrostu, przerastania, a tym róŝnią się od plagiklazów, które tworzą bliźniaki polisyntetyczne. Odmian bliźniaków skaleni K jest wiele. Najbardziej łatwo rozpoznawalnymi są bliźniaki karlsbadskie ortoklazu: w nich jeden kryształ jest odwrócony w stosunku do drugiego o 180 o wokół osi pionowej. Taki zrost często posiada cztery wierzchołki (po dwa wierzchołki u góry i u dołu). Barwa minerałów biała, szara, róŝowa (od wrostków hematytu), szaro- zielona (od wrostków egirynu i innych minerałów zabarwionych), szmaragdowo- zielona. Ładne odmiany o barwie szmaragdowo- zielonej nazywane są amazonitami (sądząc według stopnia trójskośności najczęściej są to mikrokliny). Przyczyna takiego zabarwienia nie jest wyjaśniona do końca. Przypuszczalnie jest ona uwarunkowana pojawieniem się centrów barwnych kosztem zniekształceń w strukturze minerału podczas izomorfizmu: K + + Si 4+ Pb 2+ + Al 3+ lub K + Pb +. Połysk szklisty na płaszczyznach łupliwości i dobrze wykształconych ścianach, na przełamie- tłusty, matowy. Łupliwość- w dwóch kierunkach pod katem 90 do 90 o 41 wg ścian pinakoidu. Twardość- 6. Skalenie potasowe tworzą się w procesach magmowych, w procesach hydrotermalnych, metamorficznych. Są to główne minerały skałotwórcze granitów, pegmatytów, sjenitów, sjenitów nefelinowych i innych, tworzą one wrostki porfirowe w kwaśnych skałach efuzyjnych. W warunkach hydrotermalnych najczęściej pojawiają się w utworach wysoko- i 55

średnio-temperaturowych w składzie Ŝył rudnych lub obszarach zmian metasomatycznych skał otaczających. W skałach metamorficznych (gnejsach, granitognejsach, gnejsogranitach) minerały te tworzą się na stadiach maksymalnych przeobraŝeń głębinowych skał pierwotnych. Najbardziej typowymi przeobraŝeniami wtórnymi skalenia K są wysokotemperaturowego - serecytyzacja (grejzenizacja i muskowityzacja) oraz podczas wietrzenia (niskotemperaturowego) kaolinityzacja. Skalenie K są surowcem dla przemysłu ceramicznego, niektóre odmiany wykorzystywane jako kamienie szlachetne. Kamień księŝycowy- Okazy skalenia potasowego i plagioklazów wykazujące świecenie charakterystyczne, obserwowane w postaci błyszczących białych, niebieskawo-białych, srebrzysto-niebieskich pasków przypominających światło księŝycowe. Efekt świecenia, który często nazywa się efektem adularyzacji, powstaje w wyniku rozproszenia światła promieni słonecznych na płaszczyznach zbliźniaczenia, a takŝe wzdłuŝ licznych linii napręŝeń pochodzących od inkluzji w kryształach. Kamień słoneczny- plagioklzy, głównie oligoklaz i labrador, z efektem awanturyzacji, który powstaje w rezultacie odbicia promieni słonecznych od bardzo drobnych wrostków łuskowatych hematytu, goetytu, muskowitu, biotytu, fuksytu itp. Zjawisko to wygląda jak migotanie odbłysków świetlnych w odcieniach barw czerwonej, złotej (Ŝółtej), rzadziej zielonej i niebieskiej. Mikroklin KAlSi 3 O 8 Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- słupkowy wydłuŝony wg [001] lub [100], bliźniaki karlsbadskie, bawenskie, manebachskie, a takŝe polisyntetyczne, skupieniaszczotki, ziarniste, zbite; Twardość- 6-6.5, (kruchy), łupliwość- doskonała wg {001} i {010}, przełam- nierówny; Barwa- biała, kremowo-ŝółta, czerwona, zielona, niebieska, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości ~90º; Geneza- w skałach magmowych (granity, sjenity), pegmatytach granitowych, w skałach metamorficznych facji zieleńcowej i amfibolitowej, w Ŝyłach hydrotermalnych, minerały współwystępujące- kwarc, plagioklaz sodowy, muskowit, biotyt, horblenda. Zastosowanie- w przemyśle ceramicznym i szklistym, niekiedy jako kamień szlachetny. Odmiany szlachetne: amazonit- od zielonej do niebiesko-zielonej. w świecie: Norwegia- Fredriksvärn, Arendal; Lavrik; Rosja- Ilmeny Mts., Ural Mts.; półwysep Kolskij; Szwajcaria- St. Gotthard, Ticino; Austria- Mt. Greiner, Zillertal, Tirol; Włochy- Baveno, Piedmont; USA- Amelia, Amelia Co., Virginia; Haddam, Middlesex Co., Connecticut; Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Pikes Peak area, El Pasco Co., Crystal Peak, Teller Co., duŝe kryształy- Devil s Hole beryl mine, Fremont Co., Colorado; Black Hills, Pennington i Custer Cos., South Dakota; Kanada- Bancroft, Ontario; Namibia- Klein Spitzkopje; Brazylia- Fazenda- Bananal, Salinas, Urucum, Capelinha, Minas Gerais; Madagaskar- Ambositra; Japonia- Kimpusan, Yamanshi Prefecture; Tanakamiyama, Otsu, Shiga Prefecture; Australia- Broken Hill, New South Wales; w Polsce: znany jest z granitów tatrzańskich, dolnośląskich oraz budujących podłoŝe krystaliczne Płn.-Wsch. części kraju, a takŝe jako składnik Ŝył pegmatytowych Dolnego Śląska i Tatr. Ortoklaz KAlSi 3 O 8 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- krótko-słupowy wg [001] lub [100], tabliczkowy, wg [010], bliźniaki kontaktowe, przerastania, karlsbadskie, bawenskie, manebachskie, skupienia- szczotki, ziarniste, zbite; 56

Twardość- 6-6.5, (kruchy), łupliwość- doskonała wg {001} i {010}, oddzielność wg {100), (110), (1 10) i ( 2 01), przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- bezbarwny, biała, szara, jasno-ŝółta, świeŝo-czerwona, zielona, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- najczęstszy składnik granitów, pegmatytów granitowych, sjenitów, krystalizuje w pustkach bazaltów, w skałach wysokiego stopnia metamorfizmu, jako produkt K-przeobraŜeń hydrotermalnych, minerały współwystępujące- albit, muskowit, biotyt, horblenda, szerl, beryl. Zastosowanie- w przemyśle ceramicznym i szklistym, niekiedy jako kamień szlachetny. w świecie: Szwajcaria- St. Gotthard, Ticino; Val Giuv, Tavetsch, Graubünden; Austria- Zillertal, Tirol; Włochy- Baveno, Piedmont; Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; San Pierro in Campo, Elba; Niemcy- Epprechstein, Bavaria; Carlsbad, Bohemia; Manebach, Thuringia; Anglia- Cornwall; Rosja- rejon Murzinki- Alabaszki koło Jekaterinburga, Ural Mts.; USA- Paris i Buckfield, Oxford Co., Maine; Cornog, Chester Co., Blue Hill i Lieperville, Delaware Co., Pennsylvania; Pala i Mesa Grande district, San Diego Co., California; Mt. Antero, Chaffee Co., Colorado; Crystal Pass, Goodsprings, Clark Co., Newada; Meksyk- Guanajuato; Japonia- Tanokamiyama, Shiga Prefecture; Madagaskar- kryształy jubilerskiej jakości, Ampandrandava, Fianarantsoa; Itrongay koło Betroka; w Polsce: występuje jako składnik skał magmowych, np. granitów dolnośląskich; bliźniaki karlsbadskie występują wśród granitów karkanoskich oraz granitów strzegomskich. Sanidyn KAlSi 3 O 8 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, wg [010] z przekrojem kwadratowym, igiełkowy w agregatach sferolitycznych, bliźniaki karlsbadskie, rzadko bawenskie, manebachskie, skupienia- krystaliczne; Twardość- 6, łupliwość- doskonała wg {001}, wyraźna wg {010}, oddzielność wg {100), przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- bezbarwna, biała, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- w ryolitach, fonolitach, trachytach, agregaty sferolityczne w szkliwie wulkanicznym, K-skały maficzne, wysoko-temperaturowe kontaktowo-metamorficzne (facji sanidynowej), i w hydrotermalnie zmienionych skałach, w nodulach eklogitowych w kimberlitach, minerały współwystępujące- kwarc, Na-plagioklazy, muskowit, biotyt, horblenda, magnetyt. w świecie: Niemcy- Drachenfels, Siebengebirge, Rhine; Hohenfels, Mendig, Mayen, Laacher See, Eifel district; Francja- Mt. Dore, Auvergne, Puy Gros du Laney, Puy-de-Dôme; Włochy- Vesuvius i Monte Somma, Campania; Monte Cimine, Lazio; Japonia- Daichi, wakayama Prefecture; Korea Płn.- Kanchin-do, Meisemgun; USA- Toole, Toole Co., Utah; Cottonwood Canyon, Peloncillo Mts., Cochise Co., Arizona; duŝe kryształy- Rabb Canyon i Black Range, Grad Co., New Mexico; Kanada- Bernic Lake, Manitoba; Mont Saint-Hilaire, Quebec; Meksyk- Sierra de San Francisco, Durango; w Polsce: w skałach wylewnych Dolnego Śląska, a takŝe w tufach z Filipowic koło Krzeszowic. minerał stosunek Ab do An albit (Ab) Ab 100-80 oligoklaz Ab 80 An 20 andezyn Ab 60 An 40 labrador Ab 40 An 60 bytownit Ab 20 An 80 anortyt (An) An 80-100 SKALENIE WAPNIOWO- SODOWE - Są dwa skrajne człony naleŝące do ciągłego szeregu albitanortyt (albit Na(AlSi 3 O 8 ) i anortyt Ca(Al 2 Si 2 O 8 )) i minerały o składzie pośrednim (tabela). Wszystkie razem nazywane są plagioklazami. Od czasów Tshchermaka ich istnienie tłumaczy się izomorfizmem heterowalencyjnym według schematu Na + + Si 4+ Ca 2+ + Al 3+. 57

Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- słupkowy, tabliczkowy, często bliźniaki polisyntetyczne oraz takŝe wg innych praw zbliźniaczenia, skupienia- albit hydrotermalny wachlarzykowe, ziarniste; Twardość- 6-6.5, łupliwość- doskonała wg {001}, dokładna wg {010}, niewyraźna wg {110}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- biała do szarej, niebieskawa, zielonkawa, czerwonawa, takŝe ze efektami świetlnymi, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- główny składnik granitów, granodiorytów, diorytów, gabrodiorytów alkalicznych, bazaltów, andezytów, pegmatytów granitowych, Ŝył typu alpejskiego, meteorytów, minerały współwystępujące- muskowit, biotyt, ortoklaz, kwarc. Zastosowanie- niekiedy w przemyśle ceramicznym, w budownictwie, niektóre odmiany uŝywane są jako kamień ozdobny. Albit drobnotabliczkowy nosi nazwę clevelandytu; Oligoklaz czasami zawiera wrostki hematytu dzięki którym uzyskuje się efekt kamienia słonecznego; Labrador odznacza się częstym występowaniem pięknej gry barw (labradorescencja); Bytownit i anortyt oprócz typowych wystąpień, spotykane są w meteorytach. w świecie: Albit- Szwajcaria- St. Gotthard, Ticino; Tavetsch, Graubünden; Francja- Roc Tourné koło Modane, Savoie; Austria- Mt. Greiner, Zillertal, Tirol; Włochy- Baveno, Piedmont; Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; Rosja- Miass, Ilmeny Mts., Ural Płd.; USA- Haddam i Middletown, Middlesex Co., Connecticut; Amelia, Amelia Co., Virginia; Diana, Lewis Co. i Dekalb, Macomb, Pierrepont, St. Lawrence Co., New York; Prince of Wales Island, Alaska; Pala i Mesa Grande district, San Diego Co., California; Kanada- Bathurst i Wicklow Township, Hastings Co., Ontario; Brazylia- Virgem da Lapa i Moro Velho, Minas Gerais; Oligoklaz- Szwecja- Danviken koło Stockholm; Ytterby; Norwegia- Arendal, Tromöy Island at Alve, Tvedestrand; Finlandia- Kemiö (Kimito) Island; Niemcy- Silberberg koło Bodenmais, Bavaria; Wyspy Kanaryjskie- Tenerife; USA- Fine i Macomb, St. Lawrence Co, New York; Corundum Hill, Chester Co. i Media, Delaware Co, Pennsylvania; koło Hawk, Bakersville, Mitchell Co., North Carolina; Kanada- Lake Harbour, Baffin Island, Northwest Territories; Andezyn- Kolumbia- w lawach andezytowych Andes Mts., Marmato; Francja- St. Raphaël, Estérel Mts., Var; koło Changey, Haute-Saône; Niemcy- Bodenmais, Bavaria; Włochy- Mt. Arcuentu, Sardinia; Islandia- Vapnefjord; Norwegia- Sannidal i Arendal; USA- Sanford, York Co., Maine; Japonia- Kaneda, Miyagi Prefecture; Naka, Iwojima Island; Kuzahara, Toyama Prefecture; Korea- Minsen; Australia- Cape Grand, Victoria; Labrador- Kanada- Ford Harbour, Pauls Island, Labrador, Newfoundland; Lake St. John, Qubec; USA- na N od New York, Adirondack Mts; Sagebrush Flat, 37 km na N od Plush, Lake Co., Oregon; San Marcos Mts., San Diego Co. i na W San Gabriel Mts., Los Angeles Co., California; Meksyk- Pinacate volcanic field, Sonora; Włochy- Vesuvius, Campania; Mt. Etna, Sicily; Finlandia- Ylämaa koło Lappeenranta; Norwegia- Langesundsfjord-Lavrik-Tvedalen area; Islandia- Surtsey Island; Bytownit- Kanada- Ottawa, Shawmere anorthosite, Foleyet Township, Ontario; Yamaska Mt. koło Abbotsford, Quebec; Szkocja- Rhum Island; Anglia- Eycott Hill koło Keswick, Cumberland; Norwegia- Närödal; Grenlandia- Fiskenæsset i Storo; RPA- Bushveld complex, Transvaal; USA- Stillwater complex, Montana; Cornwall, Lebanon Co. i Phoenixville, Chester Co., Pennsylvania; koło Lakeview, Lake Co., Oregon; Lucky Cuss mine, Tombstone, Cochise Co., Arizona; Grants district, McKinley Co., New Mexico; Australia- Isa Valley; Anortyt- Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Mt. Monzoni, Val di Fassa, Trentino-Alto Adige; Cyclopean Islands; Szwecja- Tunaberg, Södermanland; Finlandia- koło Lojo; Rosja- Bogoslowsk i Barsowka, Ural Mts.; Japonia- Miyakejima Island, Tokyo Prefecture; Toshinyama, Tochigi Prefecture; Zao volcano, Yamaga Prefecture; Otaru, Hokkaido; USA- Great Sitkin Island, Aleutian Islands, Alaska; Grass Valley, Nevada Co., California; Kanada- Amitok Island, Labrador, Newfoundland; w Polsce: Albit- w pegmatytach granitów strzegomskich i strzelińskich, okolic Jeleniej Góry, Gór Sowich; Oligoklaz- składnik gnejsów Gór Sowich oraz granitów dolnośląskich; Labrador- występuje w gabrach w Woliborzu i BoŜkowie koło Nowej Rudy (Dolny Śląsk); Anortyt- w szczelinach przecinających gabro w Woliborzu koło Nowej Rudy, w bazaltach w Jałowca koło Lubania. 58

SKALENIE BAROWE Słabo w przyrodzie rozpowszechniony skaleń barowy Ba(Al 2 Si 2 O 8 ) tworzy kryształy mieszane z K(AlSi 3 O 8 ). Człony zwierające więcej niŝ 90% Ba(Al 2 Si 2 O 8 ) są określane nazwą celsjan. Najbardziej rozpowszechnione są hyalofany, w których zawartość celsjanu nie przekracza 30% mol. Hyalofan (K,Ba)Al(Si,Al) 3 O 8 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- kryształy podobne do osobników adularu czy ortoklazu, skupienia- ziarniste, zbite; Twardość- 6-6.5 (kruchy), łupliwość- doskonała wg (001), dokładna wg (010), kąt łupliwości 90º, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa-bezbarwna, biała, mięso-czerwona, połysk- szklisty; Geneza- występuje w kontaktowo-metamorficznych i polimetamorficznych wzbogaconych w Mn lub w złoŝach rud manganu, minerały współwystępujące- Mn-epidot, rodonit, rodochrozyt, spesartyn, Mn-tremolit, analcym.. w świecie: Szwajcaria- Lengenbach quarry, Binntal, Valais; Szwecja- Jakobsberg, Långban i Harstingen mine koło Persberg, Värmland; Sjö mine koło Grythyttan, Örebro; Rosja- Sludianka koło Bajkału, Syberia; Bośnia-Hercegowina- duŝe kryształy, Zagradski Creek koło Busovaca; Szkocja- Aberfeldy; USA- Franklin, Sussex Co., New Jersey; Johnsburg, Warren Co., New York; Kanada- Nisikkatch Lake, Saskatchewan; Australia- Piggery Creek, Broken Hill, New South Wales; Japonia- Kaso mine, Tochigi Prefecture; Minakami, Gumma Prefecture; Namibia- Otjosondu. Grupa 3. Krzemiany i glinokrzemiany inne poza skaleniami i zeolitami SKALENIOWCE: Nefelin (Na,K)AlSiO 4 Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- grube heksagonalne lub dwunastościenne słupy, tabliczki, skupienia- ziarniste, zbite, masywne; Twardość- 5.5-6, łupliwość- niewyraźna wg{101 0}, {0001}, przełam- półmuszlowy, nierówny; Barwa- bezbarwna, biała, szara, Ŝółtawa, czerwonawa; połysk- szklisty, tłusty; Geneza- składnik magmowych skał alkalicznych (sjenity nefelinowe), gnejsów, gabr alkalicznych, spotykany w tufach i lawach, pegmatytach, powstaje jako produkt metasomatozy sodowej, minerały współwystępujące- skalenie potasowe, plagioklaz, pirokseny sodowe, amfibole sodowe, leucyt, oliwin, augit, diopsyd; Zastosowanie- w przemyśle szklarskim i ceramicznym. Występowanie- w świecie: Włochy- Vesuvius i Monte Somma, Campania; Niemcy- Katzenbuckel, Odenwald, Baden-Württemberg; Norwegia- Langensundsfjord area; Portugalia- Sierra de Monchique; Grenlandia- Tunugdliarfik Fjord; Kangerdluarssuk Plateau; Ilímaussaq intrusion; Rosja- masyw Łowoziero, półwysep Kolskij; Kongo (Zair)- Nyiragongo volcano, Kivu Province; USA- Litchfield, Kennebec Co., Maine; koło Magnet Cove, Hot Springs Co. i Granite Mt. koło Little Rock, Pulaski Co., Arkansas; Iron Hill, Gunnison Co., Colorado; Point of Rock, Colfax Co., New Mexico; Kanada- Bancroft district, Ontario; wyjątkowo duŝe kryształy- Davis Hill, Mont Saint-Hilaire, Quebec; w Polsce: znany jest z dolnośląskich bazaltów, z trachyfonolitów okolic Bogatyni koło Turoszowa; z cieszynitów okolic Cieszyna, Bielska, śywca. 59

Sodalit Na 8 Al 6 Si 6 O 24 Cl 2 Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, 12-ściany rombowe, skupienia- ziarniste, masywne; Twardość- 5.5-6 (kruchy), łupliwość- niewyraźna wg {110}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, Ŝóltawa, zielonkawa, od jasno do ciemno-niebeiskiej, czerwonawa, połysk- szklisty, tłusty; Geneza- w sjenitach nefelinowych, fonolitach i skałach pokrewnych, w Ca skałach metasomatycznych, w pustkach skał wulkanicznych, minerały współwystępujące- nefelin, kankrynit, Ti-andradyt, egiryn, mikroklin, sanidyn, albit, kalcyt, fluoryt, ankeryt, baryt. Zastosowanie- kamień szlachetny; w świecie: Grenlandia- Kangerdluarssuk Plateau; Tunugdliarfik Fjord; Ilímaussaq intrusion; Norwegia- Langesundsfjord; Rosja- masywy Chibiny i Łowoziero, półwysep Kolskij; Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Niemcy- Bellerberg volcano, 2 km na N od Mayen, Eifel district; USA- Litchfield, Kennebec Co., Maine; Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Kanada- Bancroft, Ontario; Mont Saint-Hilaire, Quebec; wzdłuŝ Ice River, Kicking Horse Pass, British Columbia; Boliwia- Cerro Sapo, Cochabamba. Lazuryt Na 6 Ca 2 Al 6 Si 6 O 24 [(SO 4 ),S,Cl,(OH)] 2 Układ krystalograficzny- regularny, takŝe jednoskośny lub trójskośny, pokrój kryształów- 12- ściany rombowe, rzadziej sześciany, skupienia- ziarniste, wtrącenia, masywne; Twardość- 5-5.5 (kruchy), łupliwość- niewyraźna wg {110}, przełam- nierówny; Barwa- glęboka-niebieska, lazurytowa, fioletowo-niebieska, zielonkawo-niebieska, połyskszklisty; Geneza- kontaktowo-metamorficzny minerał w wapieniach, minerały współwystępującekalcyt, piryt, diopsyd, humit, forsteryt, muskowit; Zastosowanie- kamień szlachetny, do wyrobu przedmiotów dekoracyjnych, biŝuterii i farbultramaryny. Występowanie w świecie: Afganistan- Sar-e-Seng, Badakhshan Province; Rosja- w basenach rzek Sludianka i Bystraja, Sajany Mts. Koło Bajkału, Syberia; TadŜykistan- złoŝe LiadŜwardarinskoje koło Iskaszyma, Pamir Mts.; Włochy- Monte Somma, Campania; Alban Hills, Lazio; USA- Ontario Peak i Cascade Canyon, San Bernandino Co., California; North Italian Mt., Gunnison Co., Colorado; Kanada- 15 km na N od Lake Harbour, Baffin Island, Northwest Territory; Birma- Thabapin koło Mogok, Myanmar; Chile- wzdłuŝ Cazadero River koło Ovalle. Szereg kankrynitu Kankrynit Na 6 Ca 2 Al 6 Si 6 O 24 (CO 3 ) 2 Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- słupkowy, skupienia- ziarniste, zbite, masywne; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {101 0}, niewyraźna wg (0001), przełamnierówny; Barwa- bezbarwna, biała, jasno-niebieska, do szarawo-niebieskiej, miodowo-ŝółty, pomarańczowa, czerwonawa, połysk- szklisty, perłowy, tłusty; Inne cechy rozpoznawcze- często występuje jako minerał wtórny po nefelinie; Geneza- pierwotny minerał skał magmowych alkalicznych, włączając pegmatyty w sjenitach nefelinowych, takŝe jako produkt przeobraŝeń nefelinu, minerały współwystępujące- nefelin, sodalit, natrolit, ortoklaz, minticellit, Ti-andradyt, zyrkon. 60

w świecie: Rosja- Miass, Ilmeny Mts., Ural Płd.; półwysep Kolskij; Norwegia- Tvedalen; Langesundsfjord; Szkocja- Loch Borolan, Assynt; Niemcy- Laacher See, Eifel district; Włochy- Vesuvius, Campania; USA- Gardiner i Litchfield, Kennebec Co., Maine; Pennsburg, Chester Co., Pennsylvania; Iron Hill, Gunnison Co., Colorado; Point of Rock, Colfax Co., New Mexico; Kanada- Mont Saint-Hilaire, Quebec. Wiszniewit (Na,Ca,K) 6 (Si,Al) 12 O 24 [(SO 4 ),(CO 3 ),Cl 2 ] 2-4 nh 2 O Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- słupkowy, skupienia- ziarniste, masywne; Twardość- 5-6, łupliwość- doskonała wg {101 0}, niewyraźna wg {0001}, przełamnierówny; Barwa- jasno-fioletowa, jasno-niebieska do ciemno-szarej, połysk- szklisty, matowy; Inne cechy rozpoznawcze- Geneza- w sjenitach poikilitowych egirynowo-nefelinowo-sodalitowych oraz w pegmatytach tychŝe skał, minerały współwystępujące- egiryn, nefelin, kanrynit, sodalit, skolecyt. w świecie: Rosja- Kurochkin Log, Gory Wiszniowyje, Ilmeny, Płd. Ural; Karnasurt, Alluaiv, wzdłuŝ rzeki Czinglusuai, masyw Lovoziero oraz masyw Kowdor, Kola; masyw Synyrskij, płn Pribajkalie; Szkocja- Allt a Mhuillin, Loch Borralan; Szwecja- Alnö Island; Grenlandia- Gardiner complex Szereg skapolitu obejmuje izomorficzne tetragonalne krzemiany szkieletowe Na i Ca zawierające dodatkowe aniony Cl -, (CO 3 ) 2-, (SO 4 ) 2-, którego skrajnymi ogniwami są marialit i mejonit. Marialit 3NaAlSi 3 O 8 NaCl Układ krystalograficzny- tetragonalny, pokrój kryształów- słupkowy zwykle spłaszczone piramidalne zakończenie, zbrudzenie [001], skupienia- ziarniste, włókniste, masywne; Twardość- 5.5-6 (kruchy), łupliwość- wyraźna wg {100}, {110}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, szara, róŝowa, fioletowa, brązowa, pomarańczowo-brązowa, połysk- szklisty, perłowy, tłusty; Geneza- w skałach regionalnie zmetamorfizowanych, zwłaszcza w marmurach, Ca-gnejsach, granulitach, łupkach chlorytowych, takŝe w skarnach, niektórych pegmatytach, pneumatolitycznie i hydrotermalnie przeobraŝonych maficznych skałch magmowych, skałach wulkanicznych, minerały współwystępujące- plagioklazy, granat, pirokseny, amfibole, apatyt, tytanit, cyrkon; Zastosowanie- niektóre odmiany wykorzystywane są jako kamień szlachetny. w świecie: Włochy- Pianura, Campania; Rosja- Sludianka, koło Bajkała; USA- Hamburg i Franklin, Sussex Co., New Jersey; Natural Bridge, Jefferson Co., Macomb, St.Lawrence Co. i Olmsteadville, Essex Co., New York; French Greek, Chester Co., Pensylvania; Kanada- Bear Lake, Pontiac Co., Quebec i Bancroft, Ontario; Meksyk- La Panchita mine koło Ayoquezco, Oaxaca; Brazilia- Serra da Chibita, Rio Pardo, Minas Gerais; Madagaskar- Tsarasaotra i Betroka; Tanzania- Mpwapwa, Morogoro regionm Dodoma. Mejonit 3CaAl 2 Si 2 O 8 CaCO 3 Układ krystalograficzny- tetragonalny, pokrój kryształów- słupkowy, skupienia- ziarniste, zbite, masywne; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {101 0}, niewyraźna wg {0001}, przełamnierówny; 61

Barwa- bezbarwna, biała, szara, róŝowa, fioletowa, niebieska, Ŝółta, pomarańczowo-brązowa, brązowa, połysk- szklisty, perłowy, tłusty; Geneza- w skałach regionalnie zmetamorfizowanych, zwłaszcza w marmurach, Ca-gnejsach, granulitach, łupkach chlorytowych, takŝe w skarnach, niektórych pegmatytach, pneumatolitycznie i hydrotermalnie przeobraŝonych maficznych skałch magmowych, skałach wulkanicznych, minerały współwystępujące- plagioklazy, granat, pirokseny, amfibole, apatyt, tytanit, zyrkon; Zastosowanie- niektóre odmiany wykorzystywane są jako kamień szlachetny. Występowanie w świecie: Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Niemcy- Laacher See, Eifel district; Finlandia- Pargas, Pusunsaari; Rosja- Sludianka koło Bajkała; Kanada- Gooderham, Ontario i Grenville, Quebec; USA- Rossie, St.Lawrence Co., New York; Bolton, Worcerter Co., Massachusetts; Cutcane Greek, Fannin Co., Georgia; Skapolity w Polsce: w erłanach tworzących wkładki w gnejsach Gór Bialskich, w łupkach amfibolitowych Gór Sowich oraz w skarnach związanych z granitami karkanoskimi (Kowary, Karpacz). Grupa 4. Zeolity Analcym Układ krystalograficzny- regularny, tetragonalny, rombowy lub jednoskośny, pseudoregularny, pokrój kryształów- najczęściej 24-ściany deltoidowe, skupienia- ziarniste, zbite, masywne, mogą wykazywać budowę koncentryczną; Twardość- 5-5.5, (kruchy), łupliwość- bardzo niewyraźna wg {100}, przełam- półmuszlowy; Barwa- biała, bezbarwna, szara, róŝowa, zielonkawa, Ŝółtawa, połysk- szklisty; Geneza- w masie podstawowej lub pustkach zuboŝałych w Si skał zasadowych lub średnich, w bazaltach i fonolitach, minerał utworów hydrotermalnych niskich temperatur, składnik skał osadowych, np. piaskowców, mułowców lub skał ilastych, zwłaszcza przeławiconych tufami wulkanicznymi, minerały współwystępujące- zeolity, prehnit, kalcyt, kwarc, glaukonit; Występowanie w świecie: Włochy- Aci Castello, Cyclopean Islands; Val di Fassa i Alpe si Siusi, Trentino-Alto Aldige; Rosja- Tunguska NiŜniaja, Krasnojarskij Kraj; Islandia- Breidhdalsheidhi; Anglia- Dean quarry, St.Keverne, Lizard Peninsula, Cornwall; Szkocja- okolice Glasgow, Dumbartonshire; USA- Lake Superiordistrict, Houghton Co., Michigan; Cornwall, Lebanon Co., Pennsylvania; Bergen Hill, Hudson Co. i West Paterson, Passaic Co., New Jersey; Góry Stołowe, Jefferson Co., Colorado; Price Greek quarry, Benton Co., Oregon; Kanada- Bay of Fundy district, Nova Scotia; Mont Saint-Hilaire, Quebec; Australia- Flinders, Victoria; w Polsce: Międzyrzecze koło Cieszyna; bazalty dolnośląskie (Dębno koło Opola, Strzelce Opolskie, Leśna, Przecznica, Strzegom; amfibolity Rybnicy i Unisław koło Jeleniej Góry. Heulandyt (Ca,Na 2 )Al 2 Si 7 O 18 6H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy (010) i wydłuŝona, często postać kryształow przypomina trumnę, skupienia- ziarniste, masywne; Twardość- 3.5-4 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {010}, przełam- półmuszlowy, nierówny; Barwa- biała, szara, Ŝółta, czerwona, róŝowa, pomarańczowa, brązowa, czarna, połyskszklisty, perłowy na {010}; Geneza- w pustkach bazaltów, w bardzo zwietrzałych andezytach i diabazach, jako produkt dewitrifikacji szkieł wulkanicznych i tufów, minerały współwystępujące- zeolity, datolit, apofyllit, kalcyt. w świecie: Islandia- Teigarhorn, Berufjord; Szkocja- w okolicach Glasgow, Dumbartonshire; Szwajcaria- Giebelsbach koło Fiesch, Valais; USA- Paterson, Passaic Co. i Bergen Hill, Hudson Co., New Jersey; Goble, 62

Columbia Co., Skookumchuck Dam koło Bucoda, Thurston Co., Washington; Kanada- Cape Blomiden, Nova Scotia; Brazilia- Bento Gonçalves, Rio Grande do Sul; Indie- Nasik, Poona, Bombey district, Maharashtra; Australia- Tambar Springs koło Gunnedah, New South Wales. w Polsce: bazalty dolnośląskie (Wielkie Drogi koło Opola, Mała Jama ŚnieŜna w Karkanoszach) i melafiry Łomnicy koło Wałbrzycha i Suszyny koło Kłodzka; druzy pegmatytowe granitów strzegomskich. Natrolit Na 2 Al 2 Si 3 O 10 2H 2 O Układ krystalograficzny- rombowy, pseudotetragonalny, pokrój kryształów- krótko- do długosłupowy zakończony {111}, zbrudzenia wydłuŝeniu, skupienia- gwiaździste, splecione, włóknisto-promieniste, ziarniste, zbite, masywne; Twardość- 5-5.5 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {110}, oddzielność wg {010}, przełamnierówny; Barwa- bezbarwna, biała, szara, nienieskawa, zółtawa, róŝowa, połysk- szklisty, perłowy; Geneza- w pustkach bazaltów i skał pokrewnych, jeden z późniejszych minerałów tych utworów, wypełnia szczeliny w granitach, gnejsach, sjenitach, minerały współwystępującezeolity, kalcyt, nefelin, sodalit, kwarc. w świecie: Niemcy- Höwenegg quarry, Hegau, Baden-Württemberg; Francja- Puy de Marman koło Veyre, Puy-de-Dôme; Anglia- Dean quarry, St.Kaverne, Lizard Peninsula, Cornwall; Irlandia- White Head, Co.Antrim; Norwegia- Langesundsfjord, Tvedalen; Rosja- masywy Chibiny i Łowoziero, Kola; USA- Bergen Hill, Hudson Co., Prospect Park, Passaic Co. i Chimney Rock quarry, Bound Brook, Passaic Co., New Jersey; Livingstone, Park Co., Montana; Springfield, Lane Co., Oregon; Gem mine, San BenitoCo., California; Kanada- Johnston asbestos mine koło Thetford; Mont Saint-Hilare, Quebec; Bay of Fundy district, Nova Scotia; Ice River, British Columbia; w Polsce: bazlty Śląska Opolskiego (Góra Św. Anny, Walodrogi) i Dolnego Śląska (Strzegom, Złotoryja, Rębiszów, Jałowiec), w cieszynitach w okolicach Cieszyna i Bielska. Chabazyt CaAl 2 Si 4 O 12 6H 2 O Układ krystalograficzny- trójskośny, pseudoheksagonalny, pokrój kryształówpseudoromboedryczny, bliski do postaci sześcianu, tabliczkowy, często bliźniaki, skupieniaszczotki krystaliczne, ziarniste, masywne; Twardość- 4-5 (kruchy), łupliwość- wyraźna wg {101 1}, przełam- nierówny; Barwa- biała, Ŝółta, róŝowa, czerwona, bezbarwny, połysk- szklisty; Geneza- w skałach wulkanicznych, np. bazalty, andezyty, rzadziej w wapieniach i łupkach, hydrotermalnych, w pustkach i szczelinach Ŝył rudnych, w osadach jeziornych przeławiconych tufami, w zmienionym szkle wulkanicznym, minerały współwystępującezeolity, nefelin, melilit, oliwin, pirokseny, amfibole, aksynit, epidot, kalcyt, trydymit, dolomit. Występowanie w świecie: Niemcy- Idar-Oberstein, Rhineland-Palatinate; Czechy- Repcice koło Ústí nad Lábem; Irlandiaw wielu lokalizacjach; Szkocja- Kilmalcolm, Renfrewshire; Wyspy Owcze- Haeddin, Eysturoy; Dalsnipa, Sandoy i Skutin, Nolsoy; Islandia- Breidhdasheidhi; USA- Paterson, Passaic Co. i Bergen Hill, Hudson Co., New Jersey; Góry Stołowe, Jefferson Co., Colorado; Goble, Columbia Co. i Springfield, Lane Co.,Oregon; Kanada- Bay of Fundy district, Nova Scotia; Meksyk- Góry Stołowe, Rosarito Beach, Baja California; Indie- Khandivali quarry koło Bombey, Maharashtra; Australia- Richmond i Collingwood, Victoria; Fairy Mount koło Kyogle, New South Wales. w Polsce: granity strzegomskie (Grabinie, śółkiewka, Czernica); z Tatr, andezyty pienińskie; bazalty dolnośląskie (Bębie koło Opola, Strzegom, Lipa koło Jaworu, Legnickie Pole, Mała ŚnieŜna Jama w Karkanoszach, śerkowice koło Lwówka); z melafirów Suszyny koło Kłodzka i Łomnicy koło Wałbrzycha. 63

Laumontyt CaAl 2 Si 4 O 12 4H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- słupy o kwadratowej podstawie z ukośnym zakończeniem schodkowym, często wydłuŝone, skupienia- promieniste, tyczkowate, włókniste, masywne; Twardość- 3-4 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {010}, {110}, przełam- nierówny, Barwa- biała do szarej, róŝowa, Ŝółtawa, brązowawa, złoto-brązowa; połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- hydrotermalny, wyściela pustki w skałach magmowych, cienkie osadowe warstewki wzbogacone w laumontyt mogą się tworzyć w wyniku rozłoŝenia analcymu lub metamorfizmu plagioklazu, cementują piaskowce, minerały współwystępujące- zeolity, apofyllit, datolit, kalcyt, chloryt. w świecie: Francja- Huelgoat, Finistére; Rumunia- Săcărâmb (Nagyág); Szwajcaria- St.Gotthard, Ticino; Austria- Floitental, Zillertal; Włochy- Baveno, Piedmont; Indie- Poona i Khandivali quarry koło Bombey, Maharashtra; USA- Pine Greek, Bishop, Inyo Co., California; Drain, Douglas Co., Oregon; Bergen Hill, Hudson Co. i Paterson, Passaic Co., New Jersey; Goose Greek quarry, Leesburg, Loudoun Co., Virginia; Keweenaw Peninsula, Houghton i Keweenaw Cos., Michigan; w Polsce: w pustkach bazaltów w Dębnie koło Opola; w pustkach migdałowcowych melafirów w Suszynie koło Kłodzka; W szcczelinach łupków amfibolitowych w Grodziszczu koło Ząbkowic Śląskich, w druzach pegnatytów granotów strzegomskich (Grabina, Graniczna, śółkiewka, Czernica, Zimnik). Stilbit NaCa 2 Al 5 Si 13 O 36 14H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- cienkie tabliczki, spłaszczone wg[010],, skupienia- snopkowe, wachlarzykowe, globulkowe; Twardość- 3.5-4 (kruchy), łupliwość- doskonała wg{010}, przełam- nierówny; Barwa- biała, Ŝółtawa, szara, róŝowa, czerwonawa, pomarańczowa, jasno-brązowa do ciemno-brązowej, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- nisko-temperaturowy hydrotermalny minerał, w pustkach bazaltów, andezytów oraz rozlicznych skałach metamorficznych, powstaje w gorących źródłach, oraz jako składnik cementujący w niektórych piaskowcach i konglomeratach, minerały współwystępującezeolity, prehnit, kalcyt, kwarc. w świecie: Islandia- Helgustardir Mine, Reydarfjord, Teigarhorn; Szkocja- Glasgow district, Dumbartonshire; USA- Great Notch i Paterson, Passaic Co., New Jersey, Toutle River, Cowlitz Co. i Skoookumchuck Dam, Thurston Co., Washington; Goble, Columbia Co. i Dollar, Lynn Co., Oregon; Kanada- Bay of Fundy, Nova Scotia; Meksyk- Guanajuato; Brazylia- Rio das Antas, Bento Gonçalves, Rio Grande do Sul; Indie- Bombey, Poona i Nasik regiony, Maharashtra; w Polsce: w druzach pegmatytowych granitów strzegomskich (śółkiewka, Czernica, Zimnik) strzelińskich (Mikoszów, Strzelin), w utworach pegmatytowych i Ŝyłach hydrotermalnych granitów karkanoskich (o/jeleniiej Góry), w bazaltach Jałowca k/lubania. Gmelinit (Na 2,Ca)Al 2 Si 4 O 12 6H 2 O Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- słupowy, piramidalny, tabliczkowy, romboedryczny, zbrudzenia (0001), rzadziej [0001], skupienia- promieniste, ziarniste; Twardość- 4.5 (kruchy), łupliwość- wyraźna wg {101 0}, przełam- nierówny; Barwa- bezbarwna, biała, czerwonawo-biała, Ŝółtawa, zielonkawo-biała, połysk- szklisty; 64

Geneza- tworzy się z fluidów wzbogaconych w Na, w bazaltach i skałach pokrewnych, takŝe w pegmatytach, minerały współwystępujące- zeolity, kalcyt, aragonit, kwarc. w świecie: Włochy- Montecchio Maggiore, Vicenza; Szkocja- Skye; Cypr- Pyrgos; USA- Bergen Hill, Hudson Co., Great Notch, Paterson, Prospect Park, Passaic Co., New Jersey; Kanada- Five Islands i Two Islands; Kazachstan- złoŝe Sokołowsko-Sarbajskie; Madagaskar- Bekiady; Australia- Flinders, Victoria. Pollucyt (Cs,Na)(AlSi 2 )O 6 nh 2 O Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, sześciany, 12- ściany rombowe lub 24-ściany deltoidowe, skupienia- drobno- ziarniste, masywne; Twardość- 6.5-7 (kruchy), łupliwość- śladowa niewyraźna, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, szara, lub z odcieniem róŝowego, niebieskiego, fioletoweg, połyskszklisty, tłusty, matowy; Geneza- w granitowych pegmatytach Li, minerały współwystępujące- kwarc, spodumen, petalit, ambligonyt, lepidolit, elbait, kasyteryt, columbit, apatyt, muskowit, skalenie potasowe, albit, mikroklin. Występowanie w świecie: Włochy- San Piero in Campo, Elba; Zimbabwe- Bikita; USA- Oxford Co., Maine; Kanada- Bernic Lake, Manitoba; Pakistan- Shengus, Skardu i Gilgit; Afganistan- Nilaw. Opracowała: dr Irina Galuskina 65