AUTOREFERAT 1. Imię i Nazwisko. Klaudiusz Fross 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe / artystyczne z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytuł rozprawy doktorskiej. 1990r. Tytułu magistra inżyniera architekta uzyskany na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, promotor pracy dyplomowej: Prof.dr inż.arch. Tadeusz Gawłowski. 1996r. Tytułu doktora nauk technicznych uzyskany na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, tytuł rozprawy doktorskiej: Indywidualizacja przestrzeni biurowych, promotor pracy doktorskiej: Prof.dr hab.inż.arch. Elżbieta Niezabitowska. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych / artystycznych. 1990r. Zatrudnienie na stanowisku asystenta-stażysty w Katedrze Architektury Przemysłowej i Podstaw Projektowania na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach pod kierunkiem prof.dr hab.inż.arch. Tadeusza Gawłowskiego. 1991r. Zatrudnienie na stanowisku asystenta w Katedrze Architektury Przemysłowej i Podstaw Projektowania na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach w Zespole Architektury Energooszczędnej i Obiektów Motoryzacyjnych pod kierunkiem prof.dr hab.inż.arch. Adama Lisika. Od 1994r. kontynuacja pracy na stanowisku asystenta w Katedrze Architektury i Metodyki Projektowania w Zespole Projektowania Obiektów Biurowych pod kierunkiem prof.dr hab.inż.arch. Elżbiety Niezabitowskiej. 1996r. Zatrudnienie na stanowisku adiunkta początkowo w Katedrze Architektury Przemysłowej, a od 2000 r. w Katedrze Architektury Obiektów Biurowych i Strategii Projektowania. od kwietnia 2012r. Zatrudnienie na stanowisku starszego wykładowcy w Katedrze Architektury Obiektów Biurowych i Strategii Projektowania. 1
Dorobek w latach 1990-1996 (przed uzyskaniem doktora nauk technicznych). Po obronie w 1990 r. Pracy Dyplomowej Magisterskiej na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, pracę zawodową rozpocząłem rocznym stażem w Katedrze Architektury Przemysłowej i Podstaw Projektowania pod kierunkiem prof.dr hab.inż.arch. J. Tadeusza Gawłowskiego w Zespole Projektowania Obiektów Handlu i Projektów Realizacyjnych pod kierunkiem prof.dr hab.inż.arch. Adama Lisika; który później został przemianowany na Zespół Architektury Energooszczędnej. Po rocznym stażu w 1991r. zostałem zatrudniony na stanowisku asystenta. Początkowo problematyką wiodącą prowadzonych prac była tematyka ekologiczna i energooszczędna, a efektem tego był mój udział w przygotowaniu podręcznika pod kierunkiem prof. A. Lisika pt.: Odnawialne źródła energii. [Część 2, zał. nr 8, pkt. 11], rozdział pt: Promieniowanie słoneczne jako źródło energii geometria słoneczna (ze względu na duże zainteresowanie studentów publikacją jako podstawowym podręcznikiem do zajęć projektowych została ona dwukrotnie wznowiona w 1998 i 2002 roku). Warto nadmienić, że prowadzone zajęcia projektowe z zakresu architektury energooszczędnej były w owym czasie (w latach 90-tych) nowatorskie. Szerokie zainteresowania badawcze skutkowały artykułami publikowanymi w Zeszytach Naukowych Politechniki Śląskiej, jak: Kształt i forma budynków energooszczędnych (1996, Zeszyt nr 27), Sakralna architektura drewniana a twórcza kontynuacja tradycji (1996, Zeszyt nr 30), Rola historii w kształtowaniu charakteru krajobrazu miejskiego na przykładzie Zabrza (1997, Zeszyt nr 34) [Część 2, zał. nr 8, pkt. 29], Typy krajobrazu miejsko-przemysłowego na przykładzie Zabrza (1997, Zeszyt nr 34, współautorzy: E. Niezabitowska, J. Faron). Prowadzone przedmioty dydaktyczne to: Projektowanie obiektów motoryzacyjnych, Projektowanie architektury energooszczędnej, POE (Post Occupancy Evaluation Badania Jakości w Trakcie Użytkowania). Od 1994r. kontynuowałam swoją pracę jako asystent w Katerze Architektury i Metodyki Projektowania pod kierunkiem prof.dr hab.inż.arch. Adama Lisika w Zespole Projektowania Obiektów Biurowych pod kierunkiem prof.dr hab.inż.arch. Elżbiety Niezabitowskiej. Od 1994 r. moje zainteresowania ewoluowały w kierunku problematyki projektowania obiektów biurowych, efektem czego było podjęcie tematyki pracy doktorskiej dotyczącej problematyki biurowej. W 1996 roku złożyłem do obrony Pracę Doktorska pt. Indywidualizacja przestrzeni biurowych pod promotorstwem prof.dr hab.inż.arch. Elżbiety Niezabitowskiej. W pracy poza zasadniczym tematem szeroko opisano ówcześnie najnowszą koncepcję biurakombi, współczesne tendencje aranżacji biur oraz koncepcje futurologiczne. Efektem pracy były metody i sposoby realizacji indywidualizacji przestrzeni biurowej, wskazanie elementów wnętrza decydujących o indywidualizmie, a także realizacja indywidualizacji poprzez partycypację użytkowników. 2
Po uzyskaniu tytułu doktora nauk technicznych na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej, praca naukowo-badawcza oraz dydaktyczna była kontynuowana przeze mnie na stanowisku adiunkta początkowo w Katedrze Architektury Przemysłowej, a od 2000 roku w Katedrze Architektury Obiektów Biurowych i Strategii Projektowania. Brałem udział w tworzeniu przedmiotu projektowego: Projektowanie obiektów biurowych. Dorobek w latach 1996-2012 (po uzyskaniu doktora nauk technicznych). W latach 1996-1999 uczestniczyłem w Projekcie Unii Europejskiej TEMPUS EUROPEAN PROJECT S-JEP 11408-96 pt.: Quality Assessment and Facility Management in Architecture, który wywarł znaczący wpływ na moje późniejsze i obecne zainteresowania naukowe oraz ukierunkowanie działalności dydaktycznej. W ramach tegoż programu poznałem zasady doskonalenia jakości architektury poprzez badania naukowe metodą POE (Post-Occiupancy Evaluation) ocena jakości budynku w trakcie użytkowania, a także zasady facility management czyli nowoczesnego zarzadzania budynkami. W ramach programu odbyłem kilkakrotnie 2- tygodniowe staże naukowe na Uniwersytecie Technicznym w Eindhoven (Technical University of Eindhoven Planning and Building Design Department Holandia), Uniwersytecie w Geteborgu (Chalmers Technical University Faculty of Architecture Szwecja), Szkole Biznesu w Glasgow (Stratchclyde University Bussines School UK). W trakcie realizowanego programu Tempus uczestniczyłem w wielu pracach badawczych dotyczących oceny jakości obiektów biurowych, a także brałem udział w 1998 roku w Międzynarodowej Konferencji Naukowej City and Culture Urban Environment Council w Sztokholmie, gdzie wygłosiłem referat w języku angielskim pt.: Participation of the inhabitants In the formation of spatial-functional programme of new town centre on the basis of Ruda Śląska [Część 2, zał. nr 8, pkt. 3]. Artykuł oparty był na bazie przeprowadzonych badań partycypacyjnych z udziałem socjologa przy programowaniu nowego centrum miasta Ruda Śląska w dzielnicy Wirek (autor uczestniczył w zespole wykonawczym projektu o nazwie Wirek 2001 ). Po zamknięciu programu TEMPUS została utworzona Katedra Architektury Obiektów Biurowych i Strategii Projektowania pod kierunkiem prof.dr hab.inż.arch. Elżbiety Niezabitowskiej i wprowadzone przedmioty takie jak Projektowanie Obiektów Biurowych, Strategia Projektowania (początkowo pod nazwą Facility Management) w których tworzeniu i prowadzeniu brałem czynny udział. Szczególnie przedmiot Facility Management można uznać za nowatorski w skali kraju. Dalszymi owocami programu TEMPUS było założenie polskiego oddziału stowarzyszenia IFMA Polska w 2002 roku, którego byłem inicjatorem i współzałożycielem. W 2004 r. ukazał się drukiem ważny dla studentów podręcznik: Wybrane elementy Facility Management w architekturze, w opracowaniu którego brałem udział oraz jestem autorem rozdziału [Część 2, zał. nr 8, pkt. 10]. W 2002 roku odbyła się pierwsza międzynarodowa konferencja Facility Management Zarządzanie budynkiem w Warszawskim Centrum Finansowym, której byłem inicjatorem i współorganizatorem, a także wygłosiłem referaty: Jakość techniczna 3
budynku (współautor: M. Czyszek 50%), Odszukiwanie drogi w budynku Finding your way in the office building. Konferencja była poprzedzona badaniami jakościowymi wykonanymi na budynku WFC Warszawskiego Centrum Finansowego ówcześnie uważanego za najinteligentniejszy budynek biurowy w Polsce [Część 2, zał. nr 8, pkt. 15]. Przez cały czas od zakończenia Programu TEMPUS kontynuuję badania jakościowe obiektów architektonicznych tak w ramach badań własnych (BK i BW) jak i w dydaktyce. Początkowo prace badawcze były prowadzone przeze mnie na nowych realizacjach obiektów biurowych z powierzchniami do wynajęcia (jak np. już wymienione Warszawskie Centrum Finansowe), a następnie na innych funkcjach jak: parki wodne (np. w Tarnowskich Górach, Dąbrowie Górniczej, Wiśle), baseny, obiekty szkolne (Gimnazjum w Marklowicach), urzędy (np. Starostwo Powiatowe w Wodzisławiu Śląskim), domy seniora (np. Dom Księdza Emeryta w Katowicach) [pełną listę ocenionych obiektów zamieszczono w pracy habilitacyjnej w tabeli na str. 148-153 oraz w części 1, zał. nr 2, tabela 5, str. 55-60]. Wszystkie prace badawcze BK i BW wykonane na Wydziale Architektury w latach 2000-2011 dotyczyły problematyki związanej z ocenami jakości środowiska zbudowanego [zestawienie tabelaryczne w części 1, zał. nr 2, tabela 3, str. 53-54]. Badania jakościowe dotyczące jakości technicznej zaprezentowałem na: komisji PAN oddz. Katowice w Gliwicach w 2004 roku [Część 2, zał. nr 8, pkt. 6]. W roku 2005 roku byłem inicjatorem i współorganizatorem jubileuszowego sympozjum naukowego pt.: Środowisko zbudowane w służbie człowieka na nowym Wydziale Teologicznym w Katowicach, na którym wygłosiłem referat. W materiałach konferencyjnych opublikowano artykuły: Nowa jakość zamieszkania domu seniora na przykładzie projektu rozbudowy domu Caritas w Rudzie Śląskiej, Funkcje komercyjne wspomagające działalność ośrodków pomocowych na przykładzie projektu rozbudowy hospicjum im. Jana Pawła II w Katowicach, Badania jakościowe pomocne w kreowaniu nowych standardów, wzorców użytkowania domów pomocy społecznej (współautor: M. Bielak 50%) [Część 2, zał. nr 8, pkt. 17]. Kolejnym efektem przeprowadzonych badań ankietowych zadowolenia użytkowników po wykonaniu mojego projektu budowlanego i realizacji kolorystyki wnętrz gimnazjum w Marklowicach były publikacje: Ocena kolorystyki wnętrz gimnazjum przez użytkowników na wstępnym etapie użytkowania budynku w książce Badania jakościowe środowiska zbudowanego, Zachowanie, Środowisko, Architektura Behawior, Environment & Architecture, Stowarzyszenia Psychologia i Architektura, Poznań 2006, oraz Ocena użytkowników sprawdzianem założeń projektowych. Ocena kolorystyki wnętrz gimnazjum w Marklowicach na wstępnym etapie użytkowania budynku w Zeszytach Naukowych Politechniki Śląskiej, z.47, Gliwice 2008. Także badania zlecone wykonane w budynku Starostwa Powiatowego w Wodzisławiu Śląskim opisano w artykule: Ocena jakości siedziby Starostwa Powiatowego w Wodzisławiu Śląskim jako wsparcie do programowania funkcjonalnego w wyżej wymienionej publikacji (współautor: D. Masły 50%). Od uzyskania dyplomu architekta w 1991 roku równolegle do pracy naukowodydaktycznej wykonywałem projekty budowlane. W pierwszym okresie były to domy 4
jednorodzinne, a następnie: obiekty biurowe, przemysłowe, handlowe, gastronomiczne, służby zdrowia, hotelowe i rekreacyjne. W sumie w ciągu 22 lat praktyki projektowej brałem udział w ok. 130 projektach budowlanych obiektów o różnorodnej funkcji w większości zrealizowanych [Część 1, zał. nr 2, tabela nr 4]. Ważnym etapem było uzyskanie w 2001 roku uprawnień budowlanych bez ograniczeń do projektowania i kierowania robotami budowlanymi w specjalności architektonicznej. Największym wykonanym projektem był projekt budowlany zespołu sportowo-rekreacyjnego z parkiem wodnym Tropikalna Wyspa w Marklowicach o pow. funkcjonalnej ok.13.800m2 (pow. zabudowy 6.800m2), jako wynik wygranego w 2003 roku konkursu architektonicznego [Część 3, zał. nr 9, pkt. 1 i 6]. W wymienionym projekcie pełniłem funkcję generalnego projektanta, projektanta części architektonicznej (udział 80%), koordynatora projektów branżowych. W rezultacie zespół projektowy zaproponował obiekt samowystarczalny energetycznie, zasilany z własnego źródła prądu i ciepłej wody generowanych w dwóch agregatach ko-generacyjnych na odpadowy gaz kopalniany metan o mocach elektrycznej 1,6 MW i cieplnej 2,1 MW. Dodatkowo zaplanowano pompy ciepła i kolektory słoneczne dla basenów zewnętrznych. Obiekt ten uzyskał pozwolenie na budowę w 2005 roku, a zrealizowano etap I zewnętrzny park rekreacji Tropikalna Wyspa. Projekt był prezentowany w formie publikowanych referatów na sympozjach i konferencjach: at-z Architektura i Technika a Zdrowie w Gliwicach, Instalacje Basenowe w Ustroniu (współautorzy: P. Ostrowski, K. Kawaler, L. Remiorz, T. Wojciechowski 60%), Ener-Indoor Energy Efficient Technologies In Indoor Environmet w Gliwicach (międzynarodowa krajowa), ULAR Odnowa Krajobrazu Miejskiego Urban Landscape Renewal w Gliwicach (międzynarodowa krajowa) oraz opisywany w czasopismach Instalacje, Facility Manager. Uzyskał także wyróżnienie w 2005 roku w konkursie TECHNOŚLĄSK organizowanym przez Wojewodę Śląskiego, a zrealizowany I-etap zajął II-miejsce w konkursie organizowanym przez SARP na Najlepszą Przestrzeń Publiczną Województwa Śląskiego w kategorii zagospodarowanie terenu. Po raz pierwszy proces programowania i koncepcji poprzedzono badaniami jakościowymi przedprojektowymi obiektów o podobnej funkcji, a po zrealizowaniu I-etapu obiektu prowadzono systematyczne badania jakościowe i obserwacyjne. W kolejnych projektach parków rekreacji w Pilicy, Rydułtowach (I-miejsce w konkursie), Babicach, Przezchlebiu (I-miejsce w konkursie) wykorzystano wyniki badań. Wykonane projekty czy realizacje służyły jako baza informacji dla następujących po sobie opracowań. Oddany do użytku w roku 2010 park rekreacji Żyrafa (Rydułtowska Fikołkownia Rafa ) został poddany systematycznym badaniom i obserwacjom jakościowym również opisanym w pracy habilitacyjnej. Projekt koncepcyjny domu seniora Rajski Stok w Ustroniu wykonany w 2008 roku (współautor M. Bielak 50%) został opisany w referacie Spełnienie potrzeb seniora jako użytkownika i konsumenta usług w zamyśle projektanta oraz inwestora na przykładzie projektu prywatnego domu seniora w Ustroniu przygotowanym na konferencję Łódzkie Dni Gerontologii, Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012. 5
Przez cały okres praktyki zawodowej przekazywałem doświadczenia z badań naukowych do praktyki, oraz z praktyki do dydaktyki. Tak więc praktyka, dydaktyka i nauka w zakresie architektury współistniały jednocześnie i uzupełniały się wzajemnie wpływając na moje dalsze doświadczenia. Po zakończeniu programu TEMPUS sukcesywnie wprowadzałem do procesu programowania i projektowania badania jakościowe przedprojektowe, a także stałe badania obserwacyjne czy jakościowe zrealizowanych obiektów. Miało to znaczący wpływ na problematykę ujętą w pracy habilitacyjnej. Poznane podczas programu TEMPUS metody badawcze ocen jakościowych były sprawdzane w praktyce oraz stale modyfikowane i dostosowywane do warunków polskich oraz przydatności w codziennej praktyce projektowej. Pozwoliło to z czasem na wypracowanie własnych metod postępowania opisanych w pracy habilitacyjnej. Przebieg mojej pracy naukowo-badawczej trwającej nieprzerwanie dwadzieścia dwa lata można podzielić na następujące fazy: Lata 1990-1996 okres początkowy kariery - problematyka energooszczędna i motoryzacyjna w projektowaniu. Lata 1994-1996 Zainteresowanie tematyką związaną z obiektami biurowymi i aspektami ich jakości faza zakończona Pracą Doktorską. Lata 1996-1998 Udział w realizacji Grantu Unii Europejskiej TEMPUS EUROPEAN PROJECT S-JEP 11408-96 pt.: Quality Assessment and Facility Management in Architecture zapoznanie się z problematyką POE (Post- Occupancy Evaluation), programowania funkcjonalno-przestrzennego i Facility Management. Szkolenia z zakresu FM (Facility Management) na uniwersytetach zagranicznych. Lata 1999-2008 Rozwijanie problematyki badawczej związanej z ocenami jakości budynków zrealizowanych o różnorodnej funkcji. Lata 2005-2012 Wdrożenie problematyki badawczej w praktykę projektową programowanie i projektowanie z zastosowaniem badań jakościowych przedprojektowych obiektów o podobnej funkcji z wykorzystaniem ocen obserwacyjnych i opinii użytkowników. Wyciągnięcie wniosków z wykonanych badań, opracowanie autorskich metod oceny obiektów dostosowanych do warunków polskich. Lata 2008-2012 Przygotowanie monografii habilitacyjnej pt.: Badania jakościowe w projektowaniu architektonicznym na wybranych przykładach będącej zbiorem wieloletnich badań i doświadczeń zobrazowanych na konkretnych przykładach w tym własnych projektów i realizacji. Rok 2012 Kontynuacja problematyki jakościowej w badaniach, nauczaniu, pracach dyplomowych i praktyce projektowej. 6
2. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.). a) Tytuł osiągnięcia naukowego: Jako podstawę wszczęcia postępowania habilitacyjnego wskazuję monografię: Badania jakościowe w projektowaniu architektonicznym na wybranych przykładach, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2012. b) autor monografii: Klaudiusz Fross c) omówienie celu naukowego/artystycznego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania: Monografia habilitacyjna pt.: Badania jakościowe w projektowaniu architektonicznym na wybranych przykładach wydana przez Wydawnictwo Politechniki Śląskiej w 2012 roku uzyskała pozytywne opinie recenzentów: Prof.dr hab.inż.arch. Andrzeja Baranowskiego z Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej oraz Prof.dr hab.inż.arch. Macieja Złowodzkiego z Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej specjalistów w omawianej problematyce [zał.nr 10]. Punktami wyjściowymi do powstania pracy oraz przyczynkiem do podjęcia tematu pracy były następujące elementy: - wzrost znaczenia badań jakościowych i metod ocen m.in. POE, - rozwój dyscyplin psychologii środowiskowej, badań środowiskowych oraz partycypacji użytkowników w procesie programowania i projektowania, - rozwój profesjonalnego zarządzania nieruchomościami Facility Management, - powstanie nowej profesji - specjalisty zarządcy nieruchomości - facility managera, - obserwowane różne podejście do projektowania, - wzrost wiedzy użytkowników na temat oczekiwań i potrzeb, - budynek rozumiany jako produkt rynkowy i cel biznesowy. Na pracę miały także wpływ osobiste doświadczenia autora m.in. jak: - Prowadzenie zajęć ze studentami z przedmiotu pt. Post Occupancy Evaluation (POE) Badania jakości w trakcie użytkowania (1994-1996). - Uczestnictwo w 3-letnim programie unijnym Tempus Quality Assessment and Facility Management in Architecture (QA&FM) (1996-1998). - Prowadzenie zajęć ze studentami z przedmiotu Facility Management (FM) (1997-2000) oraz Strategie Projektowania (2000-2011) z wykorzystaniem metod oceny budynków istniejących. - Badania jakościowe oraz oceny obserwacyjne przeprowadzone na wybranych obiektach we współudziale z użytkownikami i zarządcami. 7
- Uczestnictwo w organizacji IFMA Polska (International Facility Management Association) jako członek założyciel, wiceprezes i członek honorowy. - Organizacja pierwszego w Polsce sympozjum z zakresu FM i ocen jakościowych w Warszawskim Centrum Finansowym (WFC) w Warszawie. - Liczne prace studenckie i dyplomowe ze szczególnym zwróceniem uwagi na programowanie i badania jakościowe przedprojektowe. - Własna praktyka zawodowa, programy i koncepcje, projekty budowlanowykonawcze, opinie techniczne i ekspertyzy z wykorzystaniem badań jakościowych. Powyższe elementy i wydarzenia miały znaczący wpływ na ponad 15-letnie (1996-2011) badania, obserwacje, doświadczenia i analizy autora w zakresie tematu pracy. Jednoczesne łączenie pracy dydaktyczno-naukowej z praktyką zawodową zaowocowało przenoszeniem idei do praktyki projektowej i dydaktyki w celu sprawdzenia i weryfikacji skuteczności działania opracowanych autorskich metod przeprowadzania badań jakościowych, a następnie formułowanie wniosków ogólnych z powrotem do nauki. Pierwsze publikacje autora, w których podejmowano problematykę badań partycypacyjnych: Partycypacja mieszkańców w kształtowaniu programu funkcjonalno-przestrzennego nowego centrum miasta na przykładzie Rudy Śląskiej, [1998], Participation of the inhabitants in the formation of spatial-function programme of new town centre on the basis of Ruda Śląska [1998] oraz: Partycypacja mieszkańców miasta w tworzeniu programu funkcjonalno-przestrzennego nowego centrum miasta Ruda Śląska w dzielnicy Wirek [2006] (współautor: E. Niezabitowska). Problematykę badań jakościowych i facility management ujęto w publikacjach z serii: Jakość i zarządzanie w przestrzeni architektonicznej tomy 1, 2, 3: Budynek jako źródło dochodów [1998], Planowanie budynku jako towaru rynkowego [1998], Analizy obiektów biurowych, wybrane zagadnienia jakościowe - Szkocja analizy wybranych obiektów biurowych [1998]. Wykonane w budynku inteligentnym WFC badania jakości technicznej i way-finding przedstawiono w: Badania jakości technicznej [2002] (współautor: M. Czyszek), Powłoka budynku i mikroklimat wnętrza, The skin and environmental quality of a building [2002], Odszukiwanie drogi w budynku biurowym, Finding your way in the office building [2002], oraz w: Jakość techniczna w architekturze [2004]. Zagadnienia dotyczące przygotowania do programowania i ocen jakościowych POE sygnalizowano w: Proces inwestycyjny [2004]. Natomiast studium przypadku projektu parku wodnego jako przykład projektowania z wykorzystaniem badań przedstawiono w kolejnych publikacjach: Samowystarczalny energetycznie park wodny Tropikalna Wyspa modelowy przykład wykorzystania tanich źródeł energii odpadowej i odnawialnej [2005], An energy self-support Aquapark tropical island model example of waste and renawable energy sources [2005], Park wodny Tropikalna Wyspa w centrum gminy Marklowice - przykład rewitalizacji terenu pokopalnianego z jednoczesnym wykorzystaniem źródeł energii odpadowej i odnawialnej [2005], Rekreacja wodna profilaktyką zdrowia projekt zespołu Tropikalna Wyspa o ponad 100-atrakcjach [2005]. Wykonane badania jakościowe, ankietowe oraz wywiady opisano w pozycjach literaturowych: Badania jakościowe pomocne w kreowaniu nowych standardów, wzorców użytkowania dla domów pomocy społecznej [2005] (współautor: M. Bielak), Nowa jakość zamieszkania w domu seniora na przykładzie projektu rozbudowy domu Caritas w Rudzie Śląskiej [2005], Ocena kolorystyki wnętrz gimnazjum przez użytkowników na wstępnym etapie użytkowania budynku [2006], Ocena jakości siedziby Starostwa Powiatowego w Wodzisławiu Śląskim jako 8
wsparcie do programowania funkcjonalnego [2006] (współautor D. Masły), Korzyści płynące z badań jakościowych [2007], Ocena użytkowników sprawdzianem założeń projektowych, Ocena kolorystyki wnętrz gimnazjum w Marklowicach na wstępnym etapie użytkowania budynku [2008], Badania jakości funkcjonowania obiektów przydatne w kreowaniu nowych wzorców użytkowych adekwatnych do standardów europejskich [2008] (współautor: M. Bielak) [pełny spis publikacji autora w części 1, zał. 2, tab.1 i 2]. Prace badawcze (BK i BW) autora wykonane w latach 2000-2009 były związane ściśle z problematyką pracy habilitacyjnej, przedstawiały wykonane badania jakościowe i obserwacyjne oraz zastosowane metodologie oceny obiektów. Można wymienić tytuły: Ocena jakości środowiska zbudowanego poszukiwanie przyczyn utraty jakości na poszczególnych etapach procesu inwestycyjnego [2000], Środowisko zbudowane i jego jakość [2001], Metoda oceny budynków [2001], Wayfinding - poszukiwanie drogi do budynku WFC oraz w jego wnętrzach [2002], Ocena jakości środowiska zbudowanego poszukiwanie przyczyn utraty jakości na poszczególnych etapach procesu inwestycyjnego [2003], Jakość techniczna budynku biurowego [2003], Badania jakościowe zrealizowanych współczesnych budynków o różnych funkcjach w celu przetestowania metod badawczych jakości środowiska zbudowanego [2004], Badania jakościowe pomocne w kreowaniu nowych standardów, wzorców użytkowania dla domów pomocy społecznej [2005] (współautor pracy BW: M. Bielak), Ocena użytkowników sprawdzianem założeń projektowych, Ocena kolorystyki wnętrz gimnazjum w Marklowicach na wstępnym etapie użytkowania budynku [2006], Uzupełnienie badań jakościowych o teorie zarządzania projektami [2007], Przestrzeń społeczna w gminie w aspektach psychospołecznych, psychofizycznych, jakości środowiska i profilaktyki zdrowotnej na przykładzie realizacji wielofunkcyjnego placu spotkań i rekreacji w Marklowicach, oraz Określenie priorytetów projektowych dla funkcji [2008], Potrzeby użytkownika jako główny czynnik kształtowania jakości środowiska zbudowanego, Wytyczne do projektowania wynikające z badań jakościowych i obserwacji zachowań użytkowników na przykładzie dwóch projektów parków rekreacji w Marklowicach i Rydułtowach [2009], Badania jakościowe środowiska zbudowanego źródłem wiedzy do projektowania [2009] [Część 1, zał. 2, tab.3]. Sprecyzowanie przedmiotu badań. Praca powstała na podstawie badań jakościowych w tym obserwacyjnych wykonanych na licznych istniejących budynkach o różnej funkcji, własnych doświadczeniach i realizacjach, badaniach ankietowych, wywiadach z zarządcami, projektantami, inwestorami, luźnych rozmowach z użytkownikami, analiz błędów popełnianych przez inwestorów oraz informacji zawartych w założeniach biznesowych itp. Praca opiera się także na doświadczeniach dydaktycznych i wykonanych ze studentami architektury badaniach jakościowych budynków. Tematyka opracowania nie dotyczy konkretnej grupy funkcji obiektów. Traktuje zagadnienie ogólnie, pokazuje różnorodne przypadki i funkcje obiektów, tworzy wnioski uniwersalne do stosowania bezpośrednio w projektowaniu, nauce i dydaktyce. Także przedstawione przykłady i metody mają uniwersalne zastosowanie w praktyce dla różnych funkcji obiektów. Przedmiotem badań są: - Obiekty istniejące o podobnej funkcji poddane badaniom (przedprojektowym) w celu sformułowania wytycznych do programowania i projektowania. 9
- Obiekty istniejące o różnorodnej funkcji poddane badaniom jakościowym w ograniczonym zakresie dla wybranych jakości w celu uzyskaniu informacji o popełnionych błędach projektowych i decyzyjnych. - Obiekty zrealizowane projektu autora pracy poddane ocenie użytkowania i zachowań użytkowników w celu weryfikacji podjętych decyzji projektowych i wyciągnięcia wniosków do kolejnych projektów. - Błędy popełnione przez inwestorów zebrane przez autora na bazie osobistych doświadczeń. Zbiorami informacji przedmiotowej pracy są: - Badania literaturowe. - Badania eksperckie jakościowe i obserwacyjne budynków istniejących. - Oceny jakościowe projektów i realizacji autora. - Dokumentacje projektowe, ekspertyzy techniczne budynków, wyceny nieruchomości, biznesplany inwestycji. - Wywiady z inwestorami, zarządcami obiektów, liderami firm zarządzających (FM), dyrektorami administracyjnymi i technicznymi instytucji. - Wywiady sondażowe z projektantami. - Badania ankietowe użytkowników. - Ankiety sondażowe studentów architektury. - Zestawienie błędów popełnianych przez inwestorów. - Doświadczenia uzyskane przez uczestnictwo w 3-letnim programie unijnym Tempus Phare. - Doświadczenia dydaktyczne. Główne cele pracy to pokazanie metody projektowania z wykorzystaniem badań oraz zobrazowanie sposobu postępowania na wybranych przykładach z przedstawieniem rezultatów i korzyści (rozdział III, 3. - Wybrane przykłady badań). Drugim celem jest dostarczenie wygodnych, sprawdzonych i szybkich w użyciu narzędzi badawczych dla pozyskiwania tych danych do nowych projektów, co w rezultacie może wpłynąć na podnoszenie jakości projektowania i realizowanych obiektów (rozdział III, 2.9. Autorskie metody oceny obiektów). Ze względów praktycznych i propagatorskich wybrano i zaadaptowano, znane i stosowane metody badawcze z dziedzin psychologii środowiskowej, socjologii, marketingu czy Facility Management. Oparto się w szczególności na metodach ocen jakościowych. Sprawdzając je w praktyce wypracowano własne narzędzia badawcze oraz sposoby postępowania charakteryzujące się łatwością i szybkością użycia oraz dostosowaniem do polskich warunków. Treść pracy może służyć w dydaktyce studentów architektury, zaznajamiając ich z nowoczesnymi metodami podejścia do programowania i projektowania, co może wpłynąć na wzbogacenie w przyszłości warsztatu projektowo-badawczego absolwentów szkół architektonicznych, a także dać im większe szanse na konkurencyjnym rynku zawodowym w kraju i zagranicą. Kolejnym celem pracy jest zwrócenie uwagi na istotę podejmowanych decyzji na wstępnym etapie planowania, często od tych decyzji zależy dalsza przyszłość inwestycji. Starano się wykazać, że prawidłowe określenie priorytetów projektowych oraz konsekwentne ich realizowanie na wszystkich etapach projektowania mogą znacząco wpłynąć na sukces biznesowy inwestycji, wzrost jakości obiektu i zadowolenie użytkowników (rozdział IV Badania jakościowe pomocne w określaniu priorytetów. Projektowanie priorytetowe). 10
Dla osiągnięcia założonego celu postawiono pytania badawcze: 1. Czy podejście do projektowania oparte na wiedzy otrzymanej za pośrednictwem ocen obiektów istniejących ma wpływ na poprawę jakości procesu projektowego, rozwiązań projektowych, rezultatu końcowego jakim jest sam obiekt, a także zadowolenia użytkowników? 2. Czy oceny obiektów istniejących o podobnej funkcji mają wpływ na wzrost wiedzy w zakresie danej funkcji i mogą być pomocne w tradycyjnym podejściu do projektowania? 3. Czy badania jakościowe mogą pomóc w ustaleniu priorytetów projektowych mających strategiczne znaczenie dla osiągnięcia sukcesu inwestycji? Zadaniem pracy jest podanie konkretnych odpowiedzi, wykazanie słuszności założeń badawczych oraz sformułowanie wniosków i wytycznych mogących mieć bezpośrednie zastosowanie w praktyce projektowej, w dydaktyce czy pracach naukowo-badawczych. W tym celu przeprowadzono wiele badań i analiz. Pierwszym zbiorem informacji są pozycje literaturowe krajowe i zagraniczne. Przeprowadzone badania literaturowe z analizą stanu badań w zakresie tematu oraz poglądów różnych autorów i specjalistów z dziedziny architektonicznej, a także w formie uzupełnienia innych dziedzin nauki jak socjologia, marketing, zarządzanie, budownictwo itp. Drugim zbiorem informacji są wyniki i wnioski z przeprowadzonych badań wykonanych na budynkach istniejących za pomocą różnorodnych narzędzi badawczych ze sprawdzeniem ich przydatności i modyfikacjami własnymi. Poszczególne metody szczegółowo opisano w rozdziale poświęconym metodologii wykonania badań. Trzecim zbiorem informacji są opisane przypadki popełnianych błędów przez inwestorów na bazie własnej praktyki autora. Czwartym zbiorem informacji są doświadczenia dydaktyczne ze studentami architektury. Praca dzieli się na pięć podstawowych części: I Wprowadzenie, II Badania jakościowe w projektowaniu architektonicznym, III Przykłady wykonanych badań, IV Badania jakościowe pomocne w określaniu priorytetów projektowych. Projektowanie priorytetowe, V Zakończenie. Podsumowanie, wnioski końcowe i rekapitulacja. Dla potrzeb pracy sformułowano nowe pojęcia i definicje m.in: architekt-badacz, badawcze podejście do projektowania, projektowanie priorytetowe, karta priorytetów inwestycji, rodzina funkcji. Architekt-badacz lub projektant-badacz to model projektanta, w którym osobiście lub pod swoim kierownictwem wykonuje on potrzebne badania przedprojektowe (jakościowe, obserwacyjne) obiektów o podobnej funkcji. Na ich podstawie wyciąga wnioski i formułuje wytyczne do projektowania. Po zrealizowaniu obiektu kontynuuje oceny i obserwacje w celu weryfikacji podjętych decyzji projektowych oraz wyciągnięcia wniosków dla nowych projektów. Model ten przedłuża zainteresowanie projektanta na fazę użytkowania zaprojektowanego dzieła. Jest to uzupełnienie tradycyjnego podejścia do projektowania o wykorzystanie badań. Projektowanie z wykorzystaniem badań lub badawcze podejście do projektowania to projektowanie z zastosowaniem badań przedprojektowych obiektów o podobnej funkcji jako źródła wiedzy wykorzystywanej w procesie programowania i projektowania, a także wykonanie badań weryfikacyjnych podjętych decyzji projektowych po wybudowaniu obiektu na etapie użytkowania. W projektowaniu badawczym projektanci nadal interesują się zaprojektowanym i wybudowanym obiektem, obserwują zachowania użytkowników, sposoby eksploatacji, oceniają założenia projektowe oraz weryfikują podjęte decyzje. 11
Pozyskana wiedza wykorzystywana jest ponownie w procesie projektowym wpływając na wzrost doświadczeń projektowych oraz jakość realizowanych inwestycji. Projektowanie priorytetowe to takie, w którym cele strategiczne inwestycji są na samym początku prawidłowo wyartykułowane w formie priorytetów projektowych, a następnie konsekwentnie realizowane przez właściwe decyzje w fazach planowania, programowania, koncepcji, projektu budowlanowykonawczego. Projektowanie priorytetowe można również określić jako proces kontroli realizacji priorytetów. Pełny proces kontroli spełnienia priorytetów to określenie oczekiwań i celów priorytetowych inwestycji w początkowym stadium planowania, na ich bazie sformułowanie priorytetów projektowych, następnie podczas programowania i projektowania konsekwentne realizowanie ze stałą kontrolą czyli oceną priorytetową, oraz jako podsumowanie określenie poziomu spełnienia priorytetów na podstawie oceny zrealizowanego obiektu. Dodatkowymi efektami pracy są upowszechnienie metod badań jakościowych od lat stosowanych w architekturze krajów wysoko rozwiniętych (rozdział II, 2. Rozwój badań jakościowych) oraz zwrócenie uwagi na potencjał informacji jakie niesie środowisko zbudowane i jego użytkownicy (rozdział II, 3.2. Źródła wiedzy w projektowaniu). W monografii autor daje odpowiedzi na postawione pytania badawcze. 1. Projektowanie oparte na wiedzy otrzymanej za pośrednictwem ocen obiektów istniejących ma wpływ na poprawę jakości procesu projektowego, rozwiązań projektowych, rezultatu końcowego jakim jest sam obiekt, a także zadowolenie użytkowników. 2. Oceny obiektów istniejących o podobnej funkcji mają znaczący wpływ na wzrost wiedzy w zakresie danej funkcji i mogą stanowić uzupełnienie tradycyjnego podejścia do projektowania. 3. Badania jakościowe są pomocne w ustaleniu priorytetów projektowych mających strategiczne znaczenie dla osiągnięcia sukcesu inwestycji. W treści opracowania: 1. Pokazano na wielu przykładach celowość stosowania w praktyce architektonicznej badań przedprojektowych i w trakcie użytkowania zrealizowanego obiektu oraz korzyści z nich płynące (zob. rozdział III, 3. - Wybrane przykłady badań, w tym tabele: 67, 68, 69, 70). 2. Przedstawiono proste, szybkie w użyciu metody (narzędzia, schematy działania) służące do przeprowadzania badań środowiska zbudowanego i jego użytkowników oraz poprawy procesu projektowego - modele optymalnego procesu projektowego oraz projektowania priorytetowego (zob. rozdział III, 2.9. - Autorskie metody oceny obiektów, w tym rys. 34, 35). Na podstawie przeprowadzonych badań, studiów i analiz opracowano zasady funkcjonowania współczesnego warsztatu projektanta. Sformułowano także zależności pomiędzy jakością środowiska zbudowanego, a działaniami projektanta: 1. Środowisko zbudowane i jego użytkownicy stanowią zasób wiedzy oraz bazę danych, a także pole badawcze. Badania jakościowe i obserwacyjne są skutecznymi metodami pozyskiwania informacji ze środowiska zbudowanego i od jego użytkowników. W ten sposób można uzyskać dane o aktualnym stanie obiektu i jego jakości, sformułować wytyczne do projektowania nowych obiektów 12
o podobnej funkcji lub przeprowadzić weryfikację podjętych decyzji projektowych. Pozwala to na uniknięcie popełnionych wcześniej błędów oraz korzystanie ze sprawdzonych wzorców. W rezultacie ma to wpływ na wzrost wiedzy projektantów, jakości projektowania, a tym samym realizowanych inwestycji. 2. Określenie priorytetów projektowych inwestycji na bazie biznes planu, celów i oczekiwań biznesowych inwestora, a także ocen obiektów o podobnej funkcji, oraz kontrola ich realizacji podczas całego procesu inwestycyjnego (od planowania poprzez programowanie, projektowanie i budowę) mogą mieć znaczący wpływ na osiągnięcie sukcesu planowanego zamierzenia inwestycyjnego. Badania jakościowe obiektów o podobnej funkcji są pomocne w określaniu priorytetów projektowych dla danego rodzaju obiektu (funkcji), a także przy ocenie poziomu spełnienia priorytetów w zrealizowanym obiekcie. Jako efekty pracy opracowano metody i schematy do zastosowania w badaniach oraz praktyce projektowej: 1. Metoda badań przedprojektowych budynków o podobnej funkcji w celu uzyskania wytycznych do projektowania w 8 krokach (rozdział III, 2.9.1. oraz rys. 34). 2. Metoda badań obiektów po zrealizowaniu i oddaniu do użytkowania w celu weryfikacji decyzji projektowych. w 7 krokach (rozdział III, 2.9.2. oraz rys. 35). 3. Tabela pomocna do przeprowadzania badań jakościowych obiektów (TABELA 7). 4. Uproszczony schemat pomocniczy dla projektantów przy planowaniu badań własnych przedprojektowych obiektów istniejących (rys. 33). 5. Metoda projektowania priorytetowego mająca duże znaczenie dla sukcesu planowanej inwestycji (rozdział IV oraz rys. 76, 78). 6. Schemat pomocny w tworzeniu karty priorytetów (rys. 79). 7. Przykładowa karta realizacji dowolnego celu strategicznego (budowy obiektu) (TABELA 20). 8. Model optymalnego procesu projektowego (rys. 82). 9. Schemat przepływu wiedzy i doświadczeń w nowoczesnym podejściu do projektowania (rys. 84). 10. Schemat procesu projektowego z wykorzystaniem badań (rys. 86). Korzyści płynące ze stosowania badań jakościowych dla projektanta: - szybkie i wiarygodne (z pierwszej ręki) źródło wiedzy, - uzyskanie projektu lepszego i pozbawionego wcześniej popełnionych błędów, - prawdziwe uzasadnienie dla podejmowanych decyzji projektowych, - weryfikacja podjętych decyzji projektowych oraz samodoskonalenie zawodowe. Korzyści płynące ze stosowania badań jakościowych dla budynku: - mniejsze koszty eksploatacji, - efektywne wykorzystanie przestrzeni, - lepsze dopasowanie przestrzeni do potrzeb, - mniejsze kłopoty eksploatacyjne, - lepsza sprawność budynku, - łatwiejsze zarządzanie i utrzymanie porządku. Korzyści płynące ze stosowania badań jakościowych dla użytkowników: - lepsze dopasowanie obiektu, jego działki i wnętrz do potrzeb użytkowników, - poprawa zadowolenia użytkowników. 13
Korzyści płynące ze stosowania badań jakościowych dla inwestora: - uzyskanie budynku lepszego od podobnych już zrealizowanych (pozbawionego wcześniej popełnionych błędów), - niższe wydatki na koszty eksploatacji, - większe zyski z budynku (w wypadku budynków komercyjnych), - lepsze dopasowanie obiektu do potrzeb rynkowych, - uzyskanie budynku lepszego od konkurencji, - możliwość utrzymania budynku w stale wysokiej jakości. Korzyści płynące ze stosowania badań jakościowych dla zarządcy: - łatwiejsze zarządzanie obiektem, - mniejsza liczba usterek i zmian w pierwszym okresie eksploatacji, - mniejsza liczba uwag i interwencji w sprawach użytkowników, - łatwiejsze zmiany adaptacyjne i remonty w przyszłości. Niniejsza praca jest jednym z nielicznych opracowań propagujących w kraju oceny środowiska zbudowanego oraz metody badawcze do pozyskiwania danych do projektowania. Wiedza w tym zakresie nadal należy do grupy mało rozpropagowanej. W literaturze krajowej brak zbiorczego opracowania obejmującego i łączącego w jedną spójną całość zagadnienia dotyczące ocen i badań wykonywanych na obiektach z ukierunkowaniem na stosowanie w praktyce projektowej. Brak również funkcjonujących w środowisku projektantów schematów działania i narzędzi do przeprowadzenia badań przedprojektowych. W związku z powyższym istnieje duża potrzeba rynkowa na opracowanie sprawdzonych w praktyce metod, gotowych szablonów (wzorców) postępowania w celu pozyskania wiedzy ze środowiska zbudowanego i jego użytkowników. Praca i metody mają zasięg zarówno krajowy jak i uniwersalny. Opracowano metody dostosowane do warunków polskich, specyfiki rynków inwestycyjnego i projektowego. Wybrane uogólnienia, wnioski, oraz autorskie metody mają charakter uniwersalny z zastosowaniem wszędzie tam gdzie się planuje, programuje, projektuje i bada obiekty. Treści opracowania i opisane metody przeznaczone są głównie dla czynnych projektantów (głównie architektury, pomocniczo projektantów konstrukcji i instalacji), studentów architektury, a także badaczy architektury. Wybrane treści mogą być także przydatne dla inwestorów i zarządców budynków, jako poszerzenie wiedzy w zakresie możliwości wykonania badań przedprojektowych oraz w trakcie użytkowania obiektu, a także korzyści z nich płynących. Stosowanie badań przedprojektowych może znacznie usprawnić zdobywanie wiedzy do planowania, programowania i projektowania. Metoda projektowania priorytetowego może znacząco wpłynąć na jakość projektowania, realizowanych obiektów i sukces inwestycji. Model optymalnego procesu projektowego (rys. 82) może zwrócić uwagę na nowe istotne elementy mające bezpośredni wpływ na jakość projektowania. W celu szerszego rozpropagowania niniejsza rozprawa naukowa może stanowić także podstawę do przygotowania poradnika projektanta i skryptu dla studentów architektury. Praca może mieć wpływ na wzrost popularności badań jakościowych w architekturze, zmianę podejścia do procesu projektowania, większe zainteresowanie własnymi realizacjami architektów w trakcie ich eksploatacji, a także 14
na wzrost jakości projektowania, tworzonych obiektów i większą trafność planowanych inwestycji. Opisane na konkretnych przykładach oraz przedstawione na schematach proponowane do stosowania w codziennej praktyce metody projektowania z wykorzystaniem badań jakościowych stanowią wkład w rozwój projektowania architektonicznego, a tym samym dyscypliny naukowej - architektura i urbanistyka. Wykazano na przykładach z uwzględnieniem własnych projektów i realizacji, że stosowanie badań w procesie projektowym daje wymierne korzyści w postaci wzrostu jakości projektowania i podejmowanych decyzji, a w rezultacie realizowanych obiektów. Istotny jest także wkład w zmiany w podejściu do metodyki projektowania oraz nauczania architektonicznego. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo badawczych (artystycznych). Podsumowując mój dorobek naukowy jestem autorem monografii, 42 publikacji, współautorem 2 podręczników akademickich (w tym jeden uzyskał 2 wznowienia wydawnicze), współautorem 10 publikacji, 14 badań kierunkowych (BK) i własnych (BW). Treści wielu z powyższych publikacji były prezentowane w formie referatów na konferencjach i sympozjach naukowych w tym w j. angielskim na znaczącej międzynarodowej konferencji naukowej. Brałem udział w 3-letnim Grancie Unijnym TEMPUS i grancie rektorskim habilitacyjnym. Odbyłem szkolenia na uniwersytetach zagranicznych (Technical University of Eindhoven Planning and Building Design Department, Chalmers Technical University Faculty of Architecture, Stratchclyde University Bussines School). Byłem inicjatorem i współorganizatorem 2 konferencji w tym jednej międzynarodowej krajowej, brałem także udział w komitecie naukowym konferencji. Wykonałem osobiście lub w zespołach eksperckich badania jakościowe 41 obiektów. Uczestniczyłem w tworzeniu nowatorskich programów dydaktycznych związanych z badaniami jakościowymi (POE, Facility Management, Strategie Projektowania), od wielu lat propagowałem na zajęciach dydaktycznych i w pracach dyplomowych badania jakościowe. Byłem inicjatorem i członkiem założycielem, a następnie wice-prezesem oraz członkiem honorowych oddziału polskiego międzynarodowej organizacji IFMA Polska w Warszawie. Jestem także autorem projektów budowlanych i realizacji obiektów programowanych i projektowanych z wykorzystaniem badań jakościowych przedprojektowych ze stałym dalszym monitoringiem podczas użytkowania. Kilka wybranych projektów i zrealizowanych obiektów zaprezentowałem w artykułach i referatach wygłoszonych na konferencjach. Jestem laureatem 3 pierwszych nagród w konkursach architektonicznych (w tym 2 realizacyjnych). Prowadziłem zajęcia dydaktyczne z 15 przedmiotów: Projektowanie Obiektów Motoryzacyjnych (1991-1995), Architektura Energooszczędna (1991-1995), POE (Post Occupancy Evaluation Badania Jakości w Trakcie Użytkowania) (1994-1996), Ergonomia (1996), Projektowanie Obiektów Biurowych (1996-2005), Facility Management (1997-2000), Strategie Projektowania (2001-2012), Projektowanie Obiektów Użyteczności Publicznej (2006-2012), Projektowanie Obiektów Ogólnomiejskich (2006-2012), Metodologia Pracy Naukowej (2007-2012), Proces inwestycyjny (2007-2009), Architektura i Oświetlenie (2002-2007 i 2010-1012), Oświetlenie i Techniki Oświetleniowe (2011, 2012), Budownictwo Ogólne i Materiałoznawstwo (2010-2012) oraz autorskie wykłady w ramach przedmiotu Mostowe Konstrukcje Cienkościenne pt. Architektura mostów (2004, 2006, 2007, 2009, 2010, 2011). Jestem pomysłodawcą i autorem programów 15
przedmiotów: Architektura i oświetlenie, Oświetlenie i techniki oświetleniowe prowadzonych na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej na kierunkach Architektura i Urbanistyka oraz Architektura Wnętrz. Byłem promotorem 26 prac magisterskich oraz napisałem ok. 50 recenzji dyplomowych. Otrzymałem 3 nagrody rektorskie za osiągnięcia organizacyjne i dydaktyczne oraz odznakę Zasłużonemu Politechniki Śląskiej [pełne zestawienie dorobku ujęto w części 1, zał. 2]. Gliwice 18.10.2012 r.... Podpis 16