Rejent" * rok 7 * nr 1 (69) styczeń 1997 r. Kazimierz Korzan Postępowanie w sprawach przymusowego leczenia alkoholików i narkomanów Alkoholizm i narkomania są zjawiskiem wysoce szkodliwym społecznie. Dlatego nie tylko różnego rodzaju organizacje krajowe, ale i międzynarodowe podejmują walkę z tym niebezpiecznym zjawiskiem. Poza działalnością profilaktyczną, ważnym instrumentem walki jest leczenie osób uzależnionych od nałogu pijaństwa i narkomanii. W niniejszych rozważaniach ograniczę się do określenia roli sądów powszechnych, jaką one odgrywają w zakresie przeciwdziałania owemu uzależnieniu w sprawach dotyczących przymusowego leczenia osób obciążonych tymi nałogami. Rozważania rozpocznę od kompetencji sądów w sprawach leczenia alkoholików, a dopiero później przejdę do zagadnienia narkomanii. I. Sprawy dotyczące przymusowego leczenia alkoholików obecnie rozpoznają sądy rodzinne. Postępowanie prowadzone w tych sprawach wiąże się ze społeczną działalnością przeciwalkoholową. Walka ze szkodliwym zjawiskiem, jakim jest alkoholizm, to przede wszystkim problem lekarski. Zwraca uwagę na ten fakt również Światowa Organizacja Zdrowia oraz literatura'. Przyj- 1 Bliżej zainteresowanych postępowaniem w sprawach przymusowego leczenia odsyłam do opracowań K.Korzan a, Glosa do uchwały SN z 18 września 1972 r. 111CZP 63/72, OSPiKA 1973, nr 9, s. 399-401; Glosa do postanowienia SN z 4 października 1972 r. 111 CRN 222/72, OSPiKA 1973, nr 11, s. 482-484; orzecznictwo sądów w sprawach stosowania przymusowego leczenia alkoholików, NP 1974, nr 10, s. 1292-1302; K. Kukawka, Niektóre prawno-spoleczne problemy przeciwdziałania alkoholizmowi, Praca i Zabezpieczenie Społeczne" 1983, nr 3, s. 1 i n. 9
Kazimierz Korzan mując to założenie za słuszne, wiele krajów uznało leczenie za jeden z najefektywniejszych środków walki z alkoholizmem i podniosło obowiązek leczenia alkoholików do rangi ustawy. U nas kwestię przymusowego leczenia nałogowych alkoholików reguluje ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. Nr 35, poz. 230 z późn. zm.), zwana dalej ustawą. Przewiduje ona poddanie osoby uzależnionej od alkoholu leczeniu w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego. Sądy rejonowe w postępowaniu nieprocesowym rozpoznają tylko sprawy dotyczące: 1) zastosowania obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego (art. 26 ust. 2 ustawy); 2) zmiany postanowienia w zakresie rodzaju zakładu lecznictwa odwykowego (art. 34 ust. 2 ustawy); 3) ustania obowiązku poddania się leczeniu przed osiągnięciem celu leczenia (art. 34 ust. 4 ustawy). Ad 1. W pierwszym wypadku rozstrzyga sąd właściwy według miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której postępowanie dotyczy. Postępowanie to sąd wszczyna na wniosek komisji do spraw przeciwdziałania alkoholizmowi 2 lub prokuratora. Do wniosku dołącza się zebraną dokumentację wraz z opinią biegłego, jeżeli badanie przez biegłego zostało przeprowadzone. W razie braku takiej opinii sąd zarządza poddanie osoby, której postępowanie dotyczy, odpowiednim badaniem. Możliwe jest też oddanie tej osoby pod obserwację w zakładzie leczniczym, po uprzednim jej wysłuchaniu 3. Na postanowienie oddające pod obserwację przysługuje zażalenie (art. 26 i art. 27 ustawy). 2 Komisjami do spraw przeciwdziałania alkoholizmowi są: - komisje wojewódzkie, - komisje terenowe - patrz 1 rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z 7 maja 1983 r. w sprawie trybu powoływania, składu i szczegółowego zakresu działania komisji do spraw przeciwdziałania alkoholizmowi (Dz.U. Nr 25, poz. 107). Z art. 4 pkt 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości wynika, że do zadań komisji terenowych należy m.in. kierowanie do sądów wniosków o wszczęcie postępowania w sprawie zastosowania obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu. 3 Por. 6 i n. rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 6 maja 1983 r. w sprawie trybu powoływania biegłych, zasad sporządzania opinii oraz warunków i sposobu dokonywania badań w przedmiocie uzależnienia od alkoholu (Dz.U. Nr 25, poz. 116). 10
Postępowanie w sprawach przymusowego leczenia Orzeczenie o obowiązku poddania się leczeniu zapada po przeprowadzeniu rozprawy. W myśl art. 29 ustawy powinna się ona odbyć w terminie miesiąca od wpłynięcia wniosku. Orzekając o obowiązku poddania się leczeniu, sąd może ustanowić na czas trwania tego obowiązku nadzór kuratora. W razie poddania alkoholika leczeniu niestacjonarnemu ma on obowiązek stawiania się na wezwanie sądu lub kuratora i wykonania ich poleceń dotyczących takiego postępowania w okresie nadzoru, które może przyczynić się do skrócenia czasu trwania obowiązku poddawania się leczeniu (art. 31 ust. 1 ustawy). Lecznictwo niestacjonarne odpowiada dotychczasowemu lecznictwu otwartemu. Stąd nie jest krępowana swoboda osoby poddanej temu leczeniu. Inaczej natomiast przedstawia się zagadnienie w razie zastosowania obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa stacjonarnego. W takim wypadku osoba, w stosunku do której został orzeczony obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu związanemu z pobytem w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego, nie może opuszczać terenu tego zakładu bez zezwolenia kierownika zakładu. Orzeczenie o obowiązku poddania się leczeniu jest orzeczeniem rozstrzygającym sprawę co do istoty (merytorycznym). Przybiera więc formę postanowienia (art. 516 k.p.c.). Podlega ono zaskarżeniu w trybie apelacji (art. 518 k.p.c.). Omawiane orzeczenie podlega wykonaniu dopiero po uprawomocnieniu się. Wynika to z art. 32 ustawy. Artykuł ten stanowi, że sąd wzywa osobę, w stosunku do której został orzeczony prawomocnie obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, do stawienia się dobrowolnie w oznaczonym dniu we wskazanym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu poddania się leczeniu, z zagrożeniem zastosowania przymusu w przypadku uchylenia się od wykonania tego obowiązku. Przymus polega na doprowadzeniu przez organ policji osoby uchylającej się od dobrowolnego wykonania powyższego obowiązku. Zarządzenie o przymusowym doprowadzeniu wydaje sąd ( art. 32 ust. 3 ustawy). Sąd, który włożył na osobę uzależnioną od alkoholu obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, jeśli uzna, że na skutek takiego uzależnienia zachodzi potrzeba całkowitego ubezwłasnowolnienia tej osoby, 11
Kazimierz Korzan powiadamia o tym właściwego prokuratora. W razie prawomocnego orzeczenia ubezwłasnowolnienia sąd opiekuńczy, określając sposób wykonywania opieki, orzeka o umieszczeniu ubezwłasnowolnionego w domu pomocy społecznej dla osób uzależnionych od alkoholu, chyba że jest możliwe objęcie tej osoby inną stałą opieką (art. 35 ustawy). Jednakże takie umieszczenie nie wchodzi w rachubę przy braku prawomocnego postanowienia orzekającego o obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego. Ad 2. O zmianie rodzaju zakładu leczenia odwykowego orzeka sąd na wniosek zakładu leczniczego bądź kuratora. W tym ostatnim wypadku należy zasięgnąć opinii zakładu leczącego (art. 34 ust. 2 ustawy). Zmiana postanowienia może polegać na poddaniu obowiązkowi leczenia w zakładzie stacjonarnym lub niestacjonarnym, w zależności od tego, w jakim zakładzie poprzednio leczyła się osoba zależna od alkoholu. Charakterystyczną jest rzeczą, że w wypadkach wymagających leczenia odwykowego, wykraczającego poza zakres działania poradni odwykowej, także kierownik zakładu na wniosek lekarza, po uzyskaniu zgody sądu wykonującego orzeczenie, może umieścić osobę uzależnioną od alkoholu w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego 4. Zgodę tę sąd wyraża w formie postanowienia (art. 516 k.p.c.). Ad 3. Obowiązek poddawania się leczeniu trwa tak długo, jak długo wymaga tego cel leczenia, nie dłużej jednak niż 2 lata od chwili uprawomocnienia się postanowienia. O wcześniejszym ustaniu okresu trwania tego obowiązku orzeka sąd na wniosek podmiotów mających legitymację. Legitymacja do zgłoszenia takiego wniosku została przyznana zobowiązanemu do poddania się leczeniu odwykowemu, zakładowi leczącemu, kuratorowi oraz prokuratorowi. O skróceniu czasu leczenia sąd może także orzec z urzędu. Orzeczenie takie wydaje się po zasięgnięciu opinii zakładu, w którym osoba leczona przebywa (art. 34 ust. 4 ustawy). 4 Paragraf 9 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 maja 1983 r. w sprawie zasad i trybu postępowania w przedmiocie leczenia odwykowego osób uzależnionych od alkoholu, umieszczonych w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich (Dz.U. Nr 25, poz. 112). 12
Postępowanie w sprawach przymusowego leczenia Nie ma przeszkód do ponownego zastosowania obowiązku leczenia odwykowego wobec osoby, w stosunku do której obowiązek ten ustał. Nie może to jednak nastąpić wcześniej niż przed upływem 3 miesięcy od chwili omawianego ustania (art. 34 ust. 5 ustawy). Ustawodawca, dążąc do zapewnienia prawidłowego leczenia alkoholików, dał sędziemu prawo wstępu na teren stacjonarnego zakładu leczniczego i domu pomocy społecznej o każdej porze, w celu kontroli legalności skierowania i przebywania w takim zakładzie lub domu osób, na które został włożony obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, oraz warunków, w jakich osoby te przebywają. Prawo to nie narusza ustawowych uprawnień prokuratora (art. 36 ustawy). Kontrolę wspomnianej legalności sprawuje sędzia wyznaczony przez prezesa sądu wojewódzkiego, w którego okręgu zakład się znajduje 5. Zakład leczniczy jest obowiązany zawiadomić o przebiegu leczenia odwykowego oraz o terminie zwolnienia osoby uzależnionej od alkoholu i o potrzebie objęcia jej dalszym leczeniem właściwy sąd oraz poradnię odwykową właściwą ze względu na miejsce zamieszkania osoby uzależnionej od alkoholu, przesyłając do poradni kartę informacyjną o przebiegu leczenia 6. Należy zwrócić uwagę, że nadzór nad osobami, w stosunku do których został orzeczony prawomocnie obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, wykonują kuratorzy sądowi - zawodowi i społeczni - sprawujący swe funkcje w sprawach należących do właściwości sądów rodzinnych i dla nieletnich 7. II. Przechodząc do drugiego problemu, jakim jest zjawisko narkomanii, należy podkreślić, że problem ów nabiera coraz większej ostrości w związku z rozwojem międzynarodowego obrotu gospodarczego i przemy- 5 Paragraf 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 7 maja 1983 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu sprawowania kontroli legalności skierowania i przebywania w stacjonarnych zakładach leczniczych i domach pomocy społecznej osób, na które został nałożony obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, oraz warunków, w jakich osoby te przebywają (Dz.U. Nr 25, poz. 111). 6 Patrz 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 7 maja 1983 r. - przypis 4. 7 Por. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z 7 maja 1983 r. w sprawie zasad i trybu wykonywania nadzoru nad osobami, w stosunku do których został orzeczony obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu (Dz.U. Nr 25, poz. 110). 13
Kazimierz Korzan tem do Polski różnego rodzaju środków odurzających. Stąd potrzeba aktywnego współdziałania w zakresie zwalczania tego szkodliwego zjawiska wszystkich do tego powołanych struktur organizacyjnych oraz państwa - jest szczególnie ważna. O owej aktywności i trosce państwa o zdrowie, zwłaszcza młodych pokoleń, świadczy m.in. fakt ratyfikowania Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, sporządzonej w Wiedniu dnia 20 grudnia 1958 r. (ustawa o ratyfikacji z dnia 18 lutego 1994 r. - Dz.U. Nr 43, poz. 162). Podstawowym aktem prawnym dotyczącym omawianego problemu jest ustawa z dnia 31 stycznia 1985 r. o zapobieganiu narkomanii (Dz.U. z 1987 r. Nr 33, poz. 180, z 1989 r. Nr 35, poz. 192, z 1990 r. Nr 34, poz. 188 i Nr 89, poz. 517 oraz z 1991 r. Nr 105, poz. 452), zwana dalej w skrócie ustawą. Ustawa ta kładzie duży nacisk na działalność profilaktyczną. Z art. 1 ustawy wynika, że organy państwowe są obowiązane podejmować wszechstronne działania zmierzające do zaspokojenia narkomanii i do tworzenia warunków leczenia i rehabilitacji, readaptacji lub resocjalizacji osób uzależnionych od środków odurzających i psychotropowych, wspierając w tym zakresie działalność organizacji społecznych, kościoła i innych związków wyznaniowych. Z treścią cytowanego artykułu koresponduje rozporządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 29 marca 1986 r. w sprawie odrębnych form działalności profilaktyczno-wychowawczej dla młodzieży zagrożonej uzależnieniem (Dz.U. Nr 19, poz. 100). Rozporządzenie zobowiązuje do podejmowania działań zapobiegających używaniu środków odurzających przez młodzież w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych oraz różnego rodzaju klubach i świetlicach. Polegają one na uświadamianiu młodzieży ujemnych skutków oddziaływania tych środków na organizm ludzki. W dziedzinie przeciwdziałania pogłębianiu się nawyków do używania środków odurzających i psychotropowych wykorzystuje się również leczenie. Należy podkreślić, że w świetle art. 23 ust. 3 ustawy z 31 stycznia 1985 r. poddanie się leczeniu i rehabilitacji oraz readaptacji jest w zasadzie 14
Postępowanie w sprawach przymusowego leczenia dobrowolne. Dobrowolności sprzyja przewidziana w ust. 4 tego artykułu bezpłatność leczenia. W pewnych wypadkach dopuszcza się leczenie przymusowe. Możliwość zastosowania przymusowego leczenia przewiduje art. 25 ustawy w stosunku do osoby, która nie ukończyła lat 18. Zgodnie z treścią powołanego artykułu, na takie leczenie może skierować wspomnianą osobę sąd rodzinny na wniosek: - przedstawiciela ustawowego, - krewnych w linii prostej, - rodzeństwa, - poradni wychowawczo-zawodowej. Sprawa jest rozstrzygana w trybie nieprocesowym. Sąd nie określa przymusowego leczenia i rehabilitacji z góry. Winien jednak w orzeczeniu zaznaczyć, że okres przymusowego leczenia nie może być dłuższy niż dwa lata. Gdyby osoba poddana przymusowemu leczeniu ukończyła 18 lat przed upływem owego okresu, sąd rodzinny po przeprowadzeniu rozprawy może przedłużyć leczenie na czas niezbędny dla osiągnięcia celu leczenia i rehabilitacji. Przedłużenie nie może jednak przekroczyć dwóch lat (art. 25 ust. 3 w związku z art. 2 ustawy). Postanowienie, którym sąd rodzinny kieruje daną osobę na przymusowe leczenie i rehabilitację, wywołuje skutek z chwilą uprawomocnienia się. Postępowanie w sprawach przymusowego leczenia ma charakter cywilny. Prowadzi się je według przepisów o postępowaniu w sprawach nieletnich. Z użytego w art. 25 ust. 4 zwrotu postępowanie toczy się według przepisów w sprawach nieletnich" wynika, że owo postępowanie ma taki sam charakter szczególny, jak postępowanie w sprawach nieletnich (Dz.U. z 1982 r. Nr 35, poz. 228). Wyżej zostało podkreślone, że zasadą jest dobrowolne poddanie się leczeniu i rehabilitacji oraz readaptacji. W razie jednak skazania osoby uzależnionej za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środków odurzających lub psychotropowych na karę pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono, z jednoczesnym zobowiązaniem skazanego do poddania się leczeniu i rehabilitacji w odpowiednim zakładzie leczniczym i rehabilitacyjno-readaptacyjnym, zobowiązanie to nie przekreśla zasady dobrowolności. Skazanego nie można bowiem 15
Kazimierz Korzan zmusić do poddania się leczeniu. Odmowa dobrowolnego poddania się leczeniu w omawianym wypadku może jedynie pociągnąć za sobą sankcję w postaci zarządzenia przez sąd wykonania zawieszonej kary (art. 34 ust. 1 i 2 ustawy) 8. Warto podkreślić, że za wyeksponowaną wyżej dobrowolnością leczenia przemawia również 3 ust. 2 rozporządzenia z 9 marca 1986 r. W świetle brzmienia owego paragrafu, jeżeli skazany uchyla się od obowiązku leczenia lub dopuszcza się rażącego naruszenia regulaminu placówki, kierownik placówki leczniczej i rehabilitacyjno-readaptacyjnej wypisuje skazanego z placówki i kieruje wniosek do sądu o wykonanie warunkowe zawieszonej kary pozbawienia wolności. 8 Patrz również w tej kwestii rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 3 sierpnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu postępowania w przedmiocie leczenia osób uzależnionych, skazanych za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środków odurzających lub psychotropowych (Dz.U. Nr 45, poz. 226). 16