DZIAŁ ANIA TAKTYCZNE WOJSK LĄ DOWYCH

A K A D E M I A O B R O N Y N A R O D O W E J Do użytku wewnętrznego Egz.nr... DZIAŁ ANIA TAKTYCZNE WOJSK LĄ DOWYCH Podręcznik

2 W A R S Z A W A 1 9 9 5 Opracowanie wykonał zespół autorski pod kierownictwem płk.prof.dr.hab. Zbigniewa ŚCIBIORKA (redakcja naukowa, wstęp, rozdział 3.1; 9.1; 11). Skład zespołu: - płk dr hab. Michał HUZARSKI podrozdziały - 4.1; 4.2; 4.3; 4.4; 4.5; 4.6; - płk dr Ignacy PŁONKA podrozdziały - 4.7; 6.1; 6.2; 6.3; - płk dr Jan BRZOZOWSKI podrozdział - 4.8; - płk dr Witold LIDWA rozdział - 7; - płk dr Bogumił BANCERZ rozdział - 2; - płk dr Wiesław KULMA rozdział - 10; - ppłk dr Waldemar KACZMAREK podrozdziały - 3.6; 3.7;. 3.7. 1; 3.7.2 - ppłk dypl. Jan KALINOWSKI rozdział - 1; - ppłk dypl. Wojciech PRZEDWOJEWSKI rozdział - 5; - ppłk dypl. Stanisław KORZENIOWSKI podrozdziały - 9.2; 9.3; - ppłk dypl. Krzysztof ŁADNIAK podrozdziały - 6.4; 6.5;6.6; - mjr dr Andrzej BUJAK podrozdziały - 3.2; 3.3; - kpt.dypl. Ryszard CHROBAK rozdział - 8. 3.4; 3.5; 3.8 Redakcja techniczna: ppłk dypl. Stanisław KORZENIOWSKI

3 Niniejszy podręcznik zalecam do wykorzystania w procesie dydaktycznym Akademii Obrony Narodowej przez nauczycieli akademickich, studentów i uczestników kursów przeszkolenia KOMENDANT AKADEMII OBRONY NARODOWEJ gen.dyw.prof.dr inż.tadeusz JEMIOŁO

4 SPIS TREŚCI strona WSTĘP... - 6 1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA TAKTYKI... - 7 1.1. Pojęcie i historia taktyki... - 7 1.2. Taktyka jako specjalność naukowa... - 13 2. CHARAKTERYSTYKA DZIAŁAŃ TAKTYCZNYCH... - 17 2.1. Podstawowe terminy... - 17 2.2. Cechy działań taktycznych wojsk lądowych... - 22 2.3. Zasady walki... - 24 3. OBRONA.... - 29 3.1. Zasady ogólne... - 29 3.2. Warunki przejścia do obrony... - 37 3.3. System obrony... - 40 3.4. Możliwości bojowe... - 48 3.5. Normy taktyczne... - 50 3.6. Prowadzenie obrony... - 52 3.7. Właściwości przygotowania i prowadzenia działań bojowych w specyficznych warunkach fizyczno-geograficznych... - 63 3.7.1. Interpretacja warunków szczególnych... - 63 3.7.2. Organizowanie i prowadzenie działań obronnych przez związek taktyczny (oddział) w specyficznych warunkach pola walki... - 66 3.8. Podstawowe zasady organizacji i prowadzenia obrony przeszkód wodnych (rzek granicznych)... - 75 4. NATARCIE... - 81 4.1. Zasady ogólne... - 81 4.2. Formy natarcia... - 82 4.3. Zadania bojowe związku taktycznego i oddziału... - 84 4.4. System natarcia... - 86 4.5. Sposoby przejścia do natarcia... - 90 4.6. Prowadzenie natarcia... - 91 4.7. Forsowanie przeszkód wodnych... - 95 4.8. Natarcie w specyficznych warunkach fizycznogeograficznych... - 101 5. WALKA W UGRUPOWANIU PRZECIWNIKA... - 112 5.1. Zasady ogólne... - 112

5 5.2. Walka w okrążeniu i wyjście z okrążenia... - 116 5.3. Działania oddziałów wydzielonych i rajdowych... - 124 5.4. Działania powietrznodesantowe i desantowoszturmowe... - 133 6. PRZEMIESZCZANIE I ROZMIESZCZANIE WOJSK... - 137 6.1. Zasady ogólne marszu... - 137 6.2. Możliwości marszowe... - 139 6.3. Ugrupowanie marszowe... - 144 6.4. Wykonywanie marszu... - 149 6.5. Przewozy... - 154 6.6. Rozmieszczanie wojsk... - 157 7. WOJSKA OBRONY TERYTORIALNEJ W DZIAŁANIACH TAKTYCZNYCH... - 161 7.1. Zasady ogólne... - 161 7.2. Zasady współdziałania z wojskami operacyjnymi... - 162 7.3. Zadania wojsk OT... - 163 7.4. Zadania wojsk OT w specyficznych warunkach pola walki... - 168 8. DZIAŁANIA NIEREGULARNE... - 171 8.1. Zasady ogólne... - 172 82. Zadania oraz warunki ich realizacji... - 173 8.3. Sposoby realizacji zadań... - 177 8.4. Specyfika działań nieregularnych wojsk obrony terytorialnej... - 179 9. WYCOFANIE... - 181 9.1. Zasady ogólne... - 181 9.2. Wycofanie w formie marszu odwrotowego... - 185 9.3. Wycofanie w formie działań opóźniających... - 189 10. DOWODZENIE TAKTYCZNE... - 192 10.1. Ogólna charakterystyka dowodzenia... - 192 10.2. Metody i style (techniki) dowodzenia i rozkazodawstwa... - 215 10.3. System stanowisk i punktów dowodzenia... - 218 10.4. Dowodzenie podczas prowadzenia działań taktycznych... - 223 11. PRZEMIANY POLA WALKI... - 226 Bibliografia... - 237 Załączniki... - 240

6 P WSTĘP ostęp naukowo-techniczny wielokierunkowo oddziaływuje na sztukę wojenną. Nowe środki walki stwarzają stałe zapotrzebowanie na weryfikację obowiązujących zasad przygotowania i prowadzenia działań taktycznych. W ostatnich latach proces ten uległ intensyfikacji, bowiem najnowsze osiągnięcia techniki radykalnie zmieniają ukształtowany przez lata obraz pola walki. Równolegle z wprowadzaniem do wojsk nowych wzorów uzbrojenia, nowszej generacji sprzętu wojskowego dostrzega się też grupę środków bojowych, które najprawdopodobniej znajdą się na wyposażeniu wojsk lądowych w niedalekiej perspektywie czasowej. Przemiany w środkach walki i dowodzenia odbywają się wraz z przeobrażeniami strukturalnoorganizacyjnymi sił zbrojnych. Ich nowy model, tworzony na miarę możliwości i wyzwań przełomu dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku, zasadniczo różni się od dotychczas funkcjonującego. Zmienia się również teoria działań taktycznych, które postrzegane są jako element ewentualnych operacji na obszarze kraju. Po przemianach polityczno-militarnych ostatnich lat uległy zasadniczym przeobrażeniom podstawowe dokumenty normatywne dotyczące planowania, organizowania i prowadzenia walki, bitwy i operacji. Ukazały się też nowe regulaminy, które w zasadniczy sposób różnią się od poprzednich edycji. W nowym regulaminie działań taktycznych dana jest dowódcom i organizatorom walki (boju) znaczna swoboda. W konkretnej sytuacji operacyjno-taktycznej (taktycznej) mają umiejętnie spożytkować warunki pola walki, aby osiągnąć jej cel przy jak najmniejszych stratach własnych. Zespół autorski niniejszego podręcznika sądzi, że opracowanie to będzie pomocne w rozwiązywaniu złożonych problemów przyszłego pola walki. Jest też naukową wykładnią, interpretacją i rozwinięciem treści ogólnotaktycznych zawartych zapisów Regulaminu Działań Taktycznych. Wyrażamy przekonanie, że podręcznik pozwoli lepiej zrozumieć i stosować w działalności szkoleniowej zapisy regulaminowe. Autorzy są przekonani, że podręcznik będzie szeroko wykorzystywany w działalności dydaktycznej i naukowo-badawczej nie tylko w Akademii Obrony Narodowej, lecz również w innych uczelniach, dowództwach i sztabach, przyczyniając się do wzbogacenia i rozwoju wiedzy ogólnotaktycznej.

7 Rozdział I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA TAKTYKI Po zakończeniu lektury tego rozdziału Czytelnik powinien potrafić: 1. Zdefiniować pojęcie i przedstawić istotę taktyki. 2. Omówić wpływ środków walki i struktur organizacyjnych wojsk lądowych na taktykę. 3. Przedstawić strukturę taktyki. 4. Wyjaśnić pojęcie "stały czynnik taktyczny". 5. Rozumieć kryteria naukowości taktyki. T 1.1. Pojęcie i historia taktyki aktyka stanowi jedną z trzech części składowych sztuki wojennej. Usytuowana jest na najniższym poziomie sztuki wojennej za strategią oraz sztuką operacyjną. W przeszłości decydowała ona o realizacji celów strategii, współcześnie sztuki operacyjnej. Istnieją poglądy, z których jeden - traktuje taktykę jako najstarszą, pierwotną dziedzinę sztuki wojennej (np.: K. Nożko, T. Wójcik), oraz drugi, akcentujący znaczenie strategii (np.: H. Jomini, S. Rola-Arciszewski, S.Mossor, A. Beaufre) 1. Niekiedy wyrażano też wątpliwości co do słuszności, takiego jednoznacznego podejścia do tego problemu. Wojna bowiem nawet w najbardziej pierwotnej postaci miała zarówno wymiar strategiczny, jak i taktyczny. Wynika to z tego, że każde działanie, w tym także wojna, ma zawsze swoją strategię (określanie celów) i taktykę (sposób wykonania). Należałoby, więc traktować taktykę jako jeden z dwóch (obok strategii) najstarszych działów sztuki wojennej. Sens ogólny pojęcia taktyka zawiera definicja W. Kopalińskiego 2 - ujmująca ją jako, metodę postępowania, umiejętność używania rozporządzalnych sił dla osiągnięcia zamierzonych celów. Według H. Jominiego - taktyka jest sztuką użycia wojsk w decydującym punkcie teatru wojny, do którego doprowadza wojska strategia. Natomiast F. Foch utożsamia taktykę z dowodzeniem wojskami w czasie walki. W aspekcie wojskowym, według współczesnych poglądów, 1 Por. S. KOZIEJ, Struktura i ewolucja sztuki wojennej, Myśl Wojskowa 1994, nr 1, s. 14. 2 W. KOPALIŃSKI, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1985, s. 416.

8 taktyka obejmuje - teorię i praktykę przygotowania i prowadzenia walki przez pododdziały, oddziały i związki taktyczne różnych rodzajów wojsk, służb i sił zbrojnych. I to zajmowanie się najniższymi ogniwami sił zbrojnych - od drużyny, poprzez pluton, kompanię, batalion, pułk, brygadę i dywizję jest jednym z jej wyróżników w stosunku do najbliższej jej pod względem usytuowania w sztuce wojennej - tj. do sztuki operacyjnej 3. Drugi wyróżnik to sposób podejścia do rozpatrywanych problemów. W taktyce punktem wyjścia do rozważań są środki, którymi się dysponuje i do nich, do ich możliwości określa się stosowne cele i zadania. Jest to określenie realnych zadań dla sił, którymi się dysponuje. W sztuce operacyjnej natomiast do celów i zadań dobiera się niezbędne siły i środki tworząc odpowiednie struktury organizacyjne i zgrupowania 4. S. Mossor uważa, że różnica między działaniem taktycznym i operacyjnym nie tkwi wyłącznie w skali (liczbie zaangażowanych sił), choć i to ma znaczenie, ale także w strukturze działania. W taktyce występuje jedność celu, czasu, i miejsca działania, w operacjach zaś typowa jest jedność celu, ale rozdzielność czasu i miejsca. Teoretyk ten przestrzega przed przenoszeniem procedur operacyjnych na szczeble taktyczne. Według niego na szczeblach operacyjnych dominuje manewr, w taktyce zaś - walka, starcie zbrojne z przeciwnikiem 5. S. Koziej twierdzi, że zadania taktyki, sztuki operacyjnej i strategii są w swej istocie podobne. Różnią się oczywiście treścią i charakterem, ale na wszystkich szczeblach dotyczą przede wszystkim sposobów jak najskuteczniejszego przygotowania i prowadzenia działań zbrojnych z uwzględnieniem konkretnego przeciwnika i warunków ewentualnego pola walki 6. Istota taktyki polega na przygotowaniu i prowadzeniu walki ogólnowojskowej lub walki tylko danego rodzaju wojsk (np. samodzielna walka artylerii, obrony przeciwlotniczej, wojsk inżynieryjnych itp.). Najczęściej celem walki wojsk lądowych będzie rozbicie taktycznego zgrupowania przeciwnika i utrzymanie lub też opanowanie rejonu czy obiektu o znaczeniu taktycznym lub operacyjnym. Współcześnie walka prowadzona będzie w połączeniu wysiłków wszystkich rodzajów wojsk przy aktywnym wsparciu lub udziale lotnictwa, a na wybrzeżu - marynarki wojennej. Stąd mówiąc o strukturze taktyki należy podkreślić jej duże zróżnicowanie wewnętrzne 7. Obejmuje ona taktyki rodzajów sił zbrojnych, 3 Por. Z. ŚCIBIOREK, Założenia i zasady współczesnej sztuki operacyjnej i taktyki, AON, Warszawa 1991, s. 6. 4 Tamże, s. 6. 5 Por. S. KOZIEJ, Struktura...op. cit., s. 22. 6 Tamże, s. 23. 7 Por. S. KOZIEJ, Podstawy sztuki wojennej, AON, Warszawa 1992, s. 10.

9 te zaś odpowiednio dzielą się na taktykę ogólną danego rodzaju sił zbrojnych i taktyki rodzajów wojsk. Dalej wyróżnia się taktykę pojedynczego żołnierza, pododdziału, oddziału i związku taktycznego, a wszystko to poprzedzają podstawy taktyki, jako swoiste wprowadzenie i uogólnienie do powyższych elementów struktury taktyki. Ponadto wyróżnić można także taktyki walk środowiskowych (taktyka walki lądowej, powietrznej, morskiej, kosmicznej) i międzyśrodowiskowych (taktyka walki powietrzno-lądowej, przeciwpo- wietrznej, przeciwchemicznej), a także taktykę walki partyzanckiej, taktykę działań nieregularnych czy taktykę wojsk obrony terytorialnej. Historia taktyki nieodłącznie wiąże się z rozwojem ludzkości, a jej rozwój i zmiany następowały i następują w ścisłym powiązaniu z ilościowym i jakościowym rozwojem środków walki. Początków taktyki należy doszukiwać się w starożytności. Dokumentują to dzieła wodzów i pisarzy starożytnego świata w tym Chin (Sun-Tsy - Księga manu z XII-III w p.n.e. i Wu-Tsy - Księgi wojny z 381 r. p.n.e.) 8. Właśnie Sun-Tsy, występował m.in. przeciwko szablonowi w taktyce, żądając prowadzenia różnorodnych form walki w zależności od zaistniałej sytuacji. Uważał on, że w taktyce najważniejsza jest walka i manewr, w tym taktyczny. On to wprowadził jako pierwszy określenie "napad ogniowy" - wyróżniając jego pięć odmian 9. Kolejny etap rozwoju taktyki, który należy podkreślić - to etap grecki. Właśnie od pochodzącego z języka greckiego wyrazu "taktike" wywodzi się termin "taktyka". Wówczas oznaczało to dosłownie tyle co - układać, porządkować, ustawiać w szyku bitewnym 10. Istniało wówczas rozdzielenie funkcji strategii i taktyki, sprowadzające się do tego, że sprawą tej pierwszej było doprowadzenie do bitwy i wykorzystanie jej wyniku, natomiast ta druga zajmowała się przeprowadzeniem bitwy i jej wygraniem. Przez wiele wieków dominowała w taktyce koncepcja walki wręcz, prowadzonej w szykach zwartych (grecka falanga, rzymski manipuł). Zdecydowany przełom nastąpił z chwilą masowego wprowadzenia broni palnej (XVI w.). Broń strzelecka spowodowała powstanie taktyki linearnej, potem kolumnowo-tyralierskiej. Rozwój broni palnej, w tym wprowadzenie broni maszynowej, powstawanie masowych armii, powodowało że walka stawała się coraz bardziej złożona i jej rozczłonkowanie obejmowało coraz większe przestrzenie. W czasie pierwszej wojny światowej pojawiły się nowe trendy: ugruntowała się operacja jako system bojów i bitew prowadzonych różnymi siłami, w różnym miejscu i czasie, ale pod jednym dowództwem i dla osiągnięcia jednego celu; ukształtowała się obrona pozycyjna w skali operacyjnej i taktycznej; na polu walki pojawiły się czołgi i samoloty; 8 Niekiedy spotyka się pisownię - Sun-Tzu i Wu-Tzu (przyp. autora). 9 Por. L. WYSZCZELSKI, Historia myśli wojskowej starożytności i średniowiecza, AON, Warszawa 1991, s. 11. 10 S. KOZIEJ, Struktura... op. cit., s. 17.

10 udoskonalono inne rodzaje uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz rozpoczął się proces motoryzacji wojsk lądowych. Badania działań wojennych z końca XIX i początku XX wieku, w szczególności pierwszej wojny światowej i wojny domowej w Rosji, ujawniły jakościowe różnice między działaniami operacyjnymi armii i frontu a działaniami taktycznymi związków typu korpus i dywizja. Wskazywało to na konieczność wydzielenia zagadnień przygotowania i prowadzenia operacji w samodzielną dziedzinę sztuki wojennej. Wówczas pojawiła się sztuka operacyjna 11 jako składowa sztuki wojennej, pośrednia między strategią i taktyką. W okresie międzywojennym największy wkład w rozwój taktyki wojsk lądowych wniosły teorie i koncepcje związane z użyciem i działaniem nowych rodzajów wojsk, tj. wojsk pancernych i zmechanizowanych oraz wojsk powietrznodesantowych. Szczególne znaczenie w tym zakresie miały prace takich teoretyków jak I.F.C.Fuller, B.H.Liddell Hart, L.R.Eimansberger, H.Guderian, M.N.Tuchaczewski. O przyszłej wojnie oraz związanymi z nią działaniami taktycznymi pisali również polscy teoretycy, między innymi W.Sikorski, S.Mossor, J.Rommer, S.Rola- Arciszewski, S.Rowecki. Tu wypada podkreślić fakt specjalizacji związanej z powstawaniem nowych rodzajów wojsk. Każdy z nich wyróżniał się, przynajmniej częściowo, swoistymi zasadami prowadzenia działań bojowych, miał więc swoją taktykę. W ten sposób ukształtowały się taktyki rodzajów wojsk. Postępująca złożoność walki oraz coraz bardziej skomplikowane problemy wspólnego działania różnych rodzajów wojsk powodowały potrzebę tworzenia zasad działania broni połączonych. Tak powstał - jak stwierdził S. Koziej, jakościowo nowy dział taktyki, zajmujący się walką prowadzoną przez formacje broni połączonych, obecnie nazywanych u nas ogólnowojskowymi z udziałem różnych rodzajów wojsk i sił zbrojnych. To wszystko uzasadniało wyróżnienie niższej i wyższej taktyki w danym rodzaju sił zbrojnych. Jak stwierdza J. Sikorski, taki podział wprowadził już J.Guibert. 12 Uważał on, że wielka taktyka - w odróżnieniu od taktyki poszczególnych rodzajów wojsk - zajmować się powinna działaniami dywizji, które właśnie były formacjami broni połączonych. Podobny podział na taktykę wielką i taktykę niższą (elementarną) stosował już H.Jomini, aczkolwiek wielka taktyka w jego rozumieniu to raczej poprzedniczka obecnej sztuki operacyjnej niż uogólnionej taktyki 13. Taka struktura taktyki ogólnej utrzymuje się do dziś. Na najniższym poziomie jest taktyka działania pojedynczego żołnierza i formacji jednorodnych, jakimi są pododdziały. Kolejny poziom to taktyka ogólna 11 Termin ten zaproponował rosyjski teoretyk wojskowy A. SWIERZYN w połowie lat dwudziestych XX wieku (przyp. autora - za S. KOZIEJEM, Struktura...op. cit., s.20) 12 S. KOZIEJ, Struktura...op. cit., s. 18. 13 Tamże, s. 18

11 dotycząca działania oddziałów i związków taktycznych, czyli formacji broni połączonych. Jak zauważa B.Chocha taktyka każdego z rodzajów wojsk, wynikająca głównie z uzbrojenia, jakim one dysponują, odzwierciedla prawidłowości rządzące ich walką, określa ich rolę i przeznaczenie, a także sposób ich wykorzystania i współdziałania z innymi rodzajami wojsk. Natomiast taktyka ogólna to swoista klamra, spinająca na szczeblu rodzaju sił zbrojnych, taktyki poszczególnych rodzajów wojsk 14. W latach trzydziestych powstała w Związku Radzieckim teoria głębokiej walki (boju). Zakładała ona, że ówczesne środki rażenia zastosowane w skali masowej umożliwiają jednoczesne oddziaływanie ogniem i uderzeniami wojsk na całą głębokość taktycznego ugrupowania przeciwnika. Istota tej teorii polegała na równoczesnym wykonaniu uderzeń wojskami oraz ogniem na przedni skraj, stanowiska ogniowe artylerii i odwody przeciwnika w celu uniemożliwienia mu przeciwdziałania w czasie walki w głębi jego ugrupowania. W pełni odpowiadała ona możliwościom wojsk, w tym zwłaszcza nowym ich rodzajom (wojska pancerne, powietrzno-desantowe i lotnictwo). Międzywojenne teorie taktyczne poddane zostały surowej weryfikacji podczas działań bojowych w trakcie drugiej wojny światowej. Jednocześnie praktyczne doświadczenia bojowe zrodziły zapotrzebowanie na nowe doskonalsze teorie. Działania wojenne wymusiły burzliwy rozwój taktyki w czasie drugiej wojny światowej. Dotyczyło to szczególnie efektywnych sposobów przełamywania obrony zawczasu przygotowanej, rozwinięcia powodzenia taktycznego, pokonania z marszu pośrednich rubieży obronnych, pościgu, forsowania rzek, okrążania i niszczenia okrążonych zgrupowań przeciwnika, prowadzenia aktywnej i trwałej obrony. Doświadczenia wojenne były podstawą i punktem odniesienia rozwoju taktyki w okresie powojennym. Do połowy lat pięćdziesiątych zajmowano się głównie badaniem i wzbogacaniem doświadczeń drugiej wojny światowej, doskonaleniem stosowanych w niej sposobów prowadzenia działań bojowych z uwzględnieniem zmian w organizacji wojsk i ich technicznym wyposażeniem. Rewolucyjne zmiany w taktyce nastąpiły z chwilą wprowadzenia od połowy lat pięćdziesiątych na potencjalnym polu walki broni jądrowej. Dominującą do końca lat osiemdziesiątych właściwością działań bojowych było prowadzenie ich z użyciem tej broni lub w warunkach groźby jej użycia. Pierwszy model działań bojowych, obowiązujący od początku lat sześćdziesiątych, oparty był na koncepcji eksponowania roli broni jądrowej w rozstrzyganiu wszelkich zadań na polu walki. Istota walki w tym modelu zasadzała się na założeniu, że "broń jądrowa prawie wszystko załatwi". Głównym elementem walki było rażenie jądrowe. Pozostałe elementy 14 B.CHOCHA, Rozważania o taktyce, Warszawa 1982, s. 19-20.

12 (ogień konwencjonalny, uderzenia wojsk, oddziaływanie informacyjne itp.) zostały mu podporządkowane. W tym modelu podstawowym rodzajem działań taktycznych były działania zaczepne, obejmujące pokonanie obrony przeciwnika, izolację jego odwodów lub rozbicie ich w boju spotkaniowym bądź pościgu. W realizacji każdego z zadań zaczepnych najważniejszą rolę przypisywano broni jądrowej. Zakładano, że uderzenia jądrowe zapewnią szybkie tempo pokonania obrony przeciwnika (z zasady z marszu) siłami pancernych i zmechanizowanych związków taktycznych, wspartych działaniem innych rodzajów wojsk i służb. Bój spotkaniowy traktowano przede wszystkim jako składową działań taktycznych wojsk lądowych realizowanych w ramach tzw. izolacji pola walki. W działaniach ofensywnych zamierzano obezwładnić podchodzące odwody bronią jądrową, uderzeniami lotnictwa i działaniem desantów powietrznych w celu niedopuszczenia ich w strefę walki pierwszorzutowych oddziałów i związków taktycznych, a jeżeli w tę strefę już weszły przewidywano ich rozbicie uderzeniami wojsk pancernych i zmechanizowanych z marszu. Działania obronne traktowano w tym modelu jako wymuszony i tymczasowy rodzaj działań bojowych. Drugi model oparty był na koncepcji relatywnego użycia broni jądrowej. Jej założeniem było to, że żadna ze stron biorących udział w wojnie nie uzyska do chwili jej rozpoczęcia, ani w czasie jej trwania, decydującej przewagi technologicznej, mającej uniemożliwić stronie przeciwnej wykonanie odwetowego uderzenia jądrowego. Przewidywano, że w takiej sytuacji powszechne stosowanie broni jądrowej w skali strategicznej i operacyjnej nie zapewni osiągnięcia celów walki zbrojnej. W świetle tego założenia pożądane stało się prowadzenie działań bojowych z ograniczonym stosowaniem broni jądrowej lub nawet bez jej stosowania. W modelu tym zakłada się, że w walce wzrasta rola środków konwencjonalnych i innych - poza bronią jądrową - rodzajów broni masowego rażenia. Istota walki w tym modelu komplikuje się w porównaniu z poprzednim. Zwycięstwo zależy już od wielu, wzajemnie powiązanych czynników. Jednocześnie model ten zawiera jakby dwie koncepcje walki: jądrową i konwencjonalną, w których obowiązują jednakowe zasady prowadzenia działań bojowych. Zapewnia on płynne przechodzenie od działań konwencjonalnych do jądrowych. Zasadniczą cechą tego modelu działań było poszukiwanie optymalnego kompromisu między dwiema sprzecznymi tendencjami, tj. dążeniem do koncentracji sił i środków dla stworzenia przewagi oraz koniecznością rozśrodkowania wojsk wobec stałego zagrożenia ich bronią jądrową. Działania zaczepne polegają na synchronizacji uderzeń jądrowych z systemem ognia w zdecydowanym, ciągłym oraz szybkim uderzeniem pancernych i zmechanizowanych związków taktycznych, wspartych działaniami lotnictwa, śmigłowców bojowych, desantów powietrznych i oddziałów wydzielonych w celu uniemożliwienia przeciwnikowi utworzenia ciągłego frontu obrony i tym samym uniknięcia czołowego przełamywania jego obrony. Stopniowo w

13 tym okresie zaczyna się przywiązywać coraz większą wagę do działań obronnych. W latach osiemdziesiątych rozpoczęło się kształtowanie kolejnego, perspektywicznego modelu walki, uwzględniającego koncepcję alternatywnego użycia broni jądrowej w przyszłych działaniach bojowych. Model ten opiera się na założeniu, że nowe środki walki dorównywać będą pod względem możliwości rażenia niewielkim ładunkom broni jądrowej. Uwzględnia się ponadto, że jej stosowanie powoduje niebezpieczne dla dalszego życia całej ludzkości zniszczenia ekologiczne. Według tej koncepcji decydujące znaczenie dla przebiegu walki mieć będą - obok selektywnego użycia broni jądrowej - działania prowadzone w nowych środowiskach (w eterze, w przestrzeni kosmicznej), oddziaływanie na psychikę oraz użycie konwencjonalnej broni precyzyjnej. Nowa sytuacja polityczno-militarna jaka powstała w Europie w ostatnich latach (a szczególnie rozpad Układu Warszawskiego), wymusiła odejście od koncepcji wojny jądrowej na rzecz wojny konwencjonalnej z wykorzystaniem coraz doskonalszych broni. Można przewidywać, że w nadchodzących latach decydujący wpływ na model walki wojsk lądowych wywierać będzie elektronizacja i automatyzacja procesów walki zbrojnej oraz powszechniejsze wprowadzenie do wojsk lądowych nowych generacji sprzętu opancerzonego, śmigłowców, broni precyzyjnej i środków oddziaływania elektronicznego. Powodować to będzie stopniowe przekształcanie się działań lądowych w powietrzno-lądowe i ogniowo-elektroniczne, co należy uznać za najistotniejszą tendencję przeobrażeń w taktyce wojsk lądowych w perspektywnie XXI wieku. Te zachodzące na przestrzeni wieków przemiany taktyki zachowały najważniejszą i najbardziej podstawową zasadę taktyki, nazwaną przez Fullera "stałym czynnikiem taktycznym". Głosi ona, że należy wojować tak, aby ponosząc samemu jak najmniejsze straty, zadać jednocześnie przeciwnikowi jak największe 15. 1.2. Taktyka jako specjalność naukowa Sztuka wojennna, dzieli się na specjalności naukowe, których wyróżnikiem jest przedmiot badań. Przedmiotem badań taktyki jest walka (bój) prowadzona w skali od pojedynczego żołnierza do związku taktycznego. 15 Patrz F.SKIBIŃSKI, Rozważania..., op.cit., s. 233. 16. Wielka Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1974, t. 7, s. 644.

14 Aby mówić o naukowym statusie taktyki jako specjalności naukowej należy zastanowić się czy spełnia ona obowiązujące współcześnie kryteria naukowości. Do tych kryteriów zalicza się 16 : - postępowanie zgodne z metodami naukowymi, to jest takimi, które zapewniają racjonalny dobór, układ i merytoryczną poprawność czynności; - język pozalający ściśle i jednoznacznie formułować wyniki prac badawczych, gwarantujące ich sprawdzalność i konfrontację z istniejącymi poglądami; - dostateczne uzasadnienie, pozwalające przyjąć je za pewne lub w dużym stopniu prawdopodobieństwa; - zewnętrzną niesprzeczność zbioru twierdzeń, ich uporządkowanie w systemy naukowe; - krytycyzm wobec wszystkich wypowiadanych tez, potrzebę ustawicznego sprawdzania, korygowania, rewidowania i rozbudowy istniejących systemów wiedzy; - twórczy charakter rezultatów pracy włączony do już istniejącego dorobku. Taktyka te kryteria spełnia i dlatego mówiąc o tej dziedzinie sztuki wojennej należy widzieć ją jako teorię walki oraz jako praktykę walki, praktyczną działalność dowódców, sztabów i wojsk związków taktycznych, oddziałów i pododdziałów podczas wykonywania zadań bojowych. Jako specjalność naukowa taktyka spełnia dwie funkcje. Po pierwsze - bada walkę w ogniwie pododdziału, oddziału i związku taktycznego, wykrywa prawidłowości i formułuje hipotezy, twierdzenia i zasady. Jest to aspekt teoretyczny. Po drugie - na tej podstawie wypracowuje reguły praktycznego postępowania w walce, które następnie są umiejscawiane w treści odpowiednich dokumentów normatywnych. Taktyka jako specjalność teoretyczno-praktyczna spełni swoją rolę w stosunku do praktyki wojskowej wówczas, gdy prawidłowo wyjaśni procesy walki i zaprojektuje optymalne sposoby jej przygotowania i prowadzenia. Nas szczególnie interesuje taktyka ogólna. Należy stwierdzić, że taktyka ogólna jako nauka - czyli inaczej mówiąc teoria i praktyka przygotowania i prowadzenia działań bojowych - ma stosunkowo niedługą historię. Wielu teoretyków rozważając historyczne kształtowanie się taktyki zaznacza, że na początku istniała jednolita taktyka, którą według stosowanych współcześnie podziałów nazwać możemy - taktyką ogólną wojsk lądowych. Powstawanie nowych środków walki przyczyniło się do powstawania taktyki ogólnej, jako nowego działu taktyki. 16 Wielka Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1974, t. 7, s. 644

15 Przedmiotem badań teorii taktyki ogólnej (w tym także taktyki ogólnej wojsk lądowych) są działania taktyczne. Wytworem tych badań jest system wiedzy o działaniach taktycznych, zwłaszcza zaś teoria walki (boju). Jest ona oparta na swoistych dla taktyki założeniach ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych. Z punktu widzenia zawartości teorii naukowej (w sensie ogólnym) możemy wyróżnić w jej treści trzy warstwy, wzajemnie powiązane ze sobą: opisową, wyjaśniającą i metateoretyczną. Warstwa opisowa teorii zawiera opisy obserwowalnych przedmiotów lub zjawisk. Warstwa wyjaśniająca dotyczy formułowania przyczynowego (funkcjonalnego) związku między dwoma lub więcej obserwowalnymi faktami. W wyjaśnianiu mamy do czynienia z przyczyną (zmienna niezależna) i skutkiem (zmienna zależna), polega ono na ustaleniu związku między występującymi zmiennymi. Ostatnią warstwą teorii naukowej jest warstwa metateoretyczna. Stanowią ją różne rodzaje twierdzeń. Najniższy poziom tej warstwy tworzą twierdzenia metodologiczne, dotyczące metod empirycznych stosowanych w badaniach naukowych. Kolejny nieco wyższy poziom tworzą twierdzenia zwane "regułami korespondencji teorii", tj. regułami tworzenia systemu hipotez i modeli, wbudowanych w warstwie wyjaśniającej. Najwyższy poziom warstwy metateoretycznej tworzą twierdzenia filozoficzne: epistemologiczne i ontologiczne. Pierwsze - dotyczą możliwości i warunków uzyskania "prawdziwej" wiedzy czy informacji; drugie zaś - natury i struktury badanej rzeczywistości. Tak więc założenia ontologiczne taktyki są to najogólniejsze twierdzenia dotyczące działań taktycznych. Ich zadaniem jest zapewnienie spójności wewnętrznej teorii taktyki poprzez "wiązanie" jej składowych czy warstw, jak również powiązanie tej teorii z praktyką. Stanowiąc rdzeń teorii, założenia ontologiczne ustalają systemowe znaczenie podstawowych pojęć taktyki i w konsekwencji - specyficzny dla niej język obserwujący. Przedstawiają sobą układ praw, hipotez ogólnych i definicji opisanych w języku taktyki. Dotyczą one: definicji taktyki, definicji przedmiotu badań i jego ogólnej ontologicznej charakterystyki oraz związków walki (boju) z elementami jej otoczenia. Natomiast założenia epistemologiczne taktyki dotyczą: oceny wartości poznawanych twierdzeń; wiarygodności ich w świetle teorii prawdy; sprzężeń teorii z doświadczeniem bojowym; roli teorii w poznaniu działań taktycznych; zagadnień przyczynowości i determinizmu oraz problematyki czynników obiektywnych i subiektywnych. Z kolei założenia metodologiczne dają odpowiedź na pytanie, jak uzasadnić przejście od obserwacji do teorii. Stanowią one system metod i procedur badawczych, niezbędnych do uzasadnienia i sprawdzenia stwierdzeń ontologicznych. Związane z elementarnymi składnikami rzeczywistości pola walki składają się one na system wiedzy ogólnotaktycznej.

16 W procesie badań naukowych taktyki wykorzystuje się głównie następujące metody badawcze: - w badaniach empirycznych obserwację, eksperyment, modelowanie oraz badanie sądów; - w badaniach teoretycznych: analizę, syntezę, abstrahowanie, porównanie, uogólnienie, wnioskowanie i metody heurystyczne. Współczesna taktyka, jako dyscyplina teoretyczno-praktyczna, ma do spełnienia dwie grupy zadań związanych z przygotowaniem dowództw, sztabów i wojsk do prowadzenia walki zbrojnej w skali taktycznej. Pierwsza grupa zadań ma charakter wyjaśniający. Wyróżnia się w niej dwa etapy wyjaśnienia: na poziomie empiryczno-teoretycznym i teoretycznym. Na pierwszym z nich, gromadząc wiedzę o działaniach bojowych, taktyka (taktyka ogólna) powinna dać rzetelny opis wyników tych badań w formie zdań sprawozdawczych (protokólarnych), zaś na poziomie teoretycznym - uogólnić zebrane wyniki obserwacji i eksperymentów, przedstawić je w formie zdań ogólnych, opisujących prawidłowości warunkujące jego przebieg i wynik walki. Druga grupa zadań ma charakter projektujący. Dotyczą one przede wszystkim określania nowych i doskonalenia istniejących zasad i sposobów prowadzenia działań bojowych w skali taktycznej, z uwzględnieniem zmian środków i warunków walki. Uogólniając można stwierdzić, że taktyka nie jest w stanie wypracować gotowych rozwiązań odpowiadających każdym warunkom walki zbrojnej szczebla taktycznego. Wskazuje ona jedynie podstawowe warunki, jakie muszą być spełnione, aby prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu było jak najwyższe. Pytania kontrolne: 1. Wymienić elementy składowe sztuki wojennej. 2. Uzasadnić celowość lub jego brak wyodrębnienia taktyki piechoty górskiej, taktyki piechoty zmechanizowanej i taktyki piechoty zmotoryzowanej. 3. Jakie ostatnio nastąpiły zmiany w prowadzeniu działań taktycznych? 4. Wymienić i omówić kryteria naukowości taktyki. 5. Przedstawić założenia ontologiczne taktyki.

17

Rozdział II. CHARAKTERYSTYKA DZIAŁAŃ TAKTYCZNYCH Wnikliwe zapoznanie się z treścią tego rozdziału podręcznika powinno gwarantować Czytelnikowi: 1. Znajomość i rozumienie podstawowych terminów z teorii sztuki wojennej oraz zasad walki. 2. Zrozumienie wpływu elementarnych czynników walki na osiągnięcie jej celu końcowego przy jak najmniejszych stratach własnych i możliwie najkrótszym czasie. 3. Nakreślenie obrazu przyszłego pola walki. P 2.1. Podstawowe terminy rowadzenie wojny to realizowanie przez walczące strony różnorodnych działań dyplomatycznych, politycznych, gospodarczych, militarnych i innych, zmierzających do wymuszenia na przeciwniku określonych zachowań, zgodnych z założonymi celami wojny. Szczególną rolę w realizacji tych celów spełniają zbrojne działania wojenne. Prowadzone są one przez siły zbrojne walczącego państwa i obejmują wszelkie działanie tych sił w czasie wojny. Wojska lądowe mogą prowadzić zbrojne działania wojenne jako działania operacyjne lub działania taktyczne (działania bojowe). Podział ten wynika ze szczebla, który realizuje te działania. Działania operacyjne prowadzą związki operacyjne i operacyjnotaktyczne. W pojęciu tym mieszczą się trzy podstawowe działania realizowane przez ten szczebel: 1.) pogotowie operacyjne; 2.) przegrupowanie operacyjne; 3.) operacja (w tym bitwa). Pogotowie operacyjne jest nową kategorią, wyróżnianą w teorii sztuki wojennej 1. Pojęcie to obejmuje różnorodne działania mające na celu podwyższenie, utrzymanie i odtwarzanie zdolności oraz gotowości bojowej. W okresie poprzedzającym konflikt zbrojny może obejmować: utrzymywanie gotowości bojowej w miejscu stałej dyslokacji, osiąganie wyższych stanów gotowości bojowej i rozwijanie mobilizacyjne. W czasie działań wojennych może to być pobyt w rejonach ześrodkowania (wyjściowych, odtwarzania zdolności bojowej itp.) lub osłona operacyjna na kierunkach biernych. Przegrupowanie operacyjne to zmiana ugrupowania lub obszaru rozmieszczenia związku operacyjnego (operacyjno-taktycznego). Szczególnym rodzajem przegrupowania jest rozwinięcie operacyjne - przyjęcie ugrupowania do pierwszej operacji. 1 S. KOZIEJ, Teoria sztuki wojennej, Warszawa 1993, s. 16.

19 Operacja to starcie zbrojne z przeciwnikiem w skali operacyjnej. Stanowi zespół bitew oraz działań operacyjnych i taktycznych (bojowych) niższego szczebla, powiązanych ze sobą przez wspólny cel, miejsce i czas. Ze względu na cele operacje mogą być obronne, zaczepne, odwrotowe, rajdowe i specjalne; ze względu na szczebel operacyjny - korpuśne lub grupy operacyjnej. Operacją może być jedna bitwa lub kilka bitew. Bitwa jest podstawową częścią operacji. Stanowi skupione w czasie i przestrzeni starcie sił głównych związków operacyjnych lub związków operacyjno-taktycznych walczących stron. Bitwy mogą być obronne lub zaczepne, w tym spotkaniowe. W taktyce istnieją podobne co do swej istoty podstawowe kategorie pojęciowe, przy czym: działaniom operacyjnym odpowiadają działania taktyczne, operacji - walka, bitwie - bój, przegrupowaniu - przemieszczanie. W taktyce najogólniejszą kategorią są działania taktyczne /działania bojowe 2 / rozumiane jako wszelkie działania związków taktycznych, oddziałów i pododdziałów wojsk operacyjnych i obrony terytorialnej na polu walki. Obejmują walki, w tym boje, przemieszczanie i rozmieszczanie wojsk. Główną kategorią działań taktycznych jest walka (bój), która jest starciem zbrojnym z przeciwnikiem w skali taktycznej. Stanowi zorganizowane w czasie i przestrzeni bezpośrednie fizyczne i informacyjne oddziaływanie na przeciwnika. Podstawowymi rodzajami walki są obrona i natarcie. Ze względu na sposób wykonania zadań wyróżnia się ponadto wycofanie, rajd oraz działania desantowe, specjalne i nieregularne. Przyjęcie przez Rzeczypospolitą Polską doktryny obronnej powoduje, że obrona jako rodzaj walki zyskuje na znaczeniu. Jest ona zamierzonym lub wymuszonym rodzajem walki prowadzonej w celu udaremnienia lub odparcia uderzeń wojsk przeciwnika, zadania im maksymalnych strat oraz utrzymania zajmowanego pasa (rejonu, pozycji, obiektów). Na szczeblu taktycznym częstym zjawiskiem będzie przechodzenie wojsk z obrony do drugiego podstawowego rodzaju walki - natarcia. Jest ono zamierzonym rodzajem walki prowadzonej w celu rozbicia wojsk przeciwnika i odzyskania (opanowania) zajmowanego przez niego rejonu (pozycji, obiektów). Te dwa rodzaje walki będą się nawzajem przeplatać i uzupełniać. W toku ich realizacji mogą wystąpić: wycofanie, rajd, działania desantowe, działania nieregularne, przemieszczanie, rozmieszczanie. Wycofanie jest rodzajem walki prowadzonej w celu zerwania kontaktu bojowego z przeciwnikiem, a głównie uchylenia się od starcia w niekorzystnej sytuacji. Przez zorganizowane i sprawnie prowadzone 2 Pojęcia te mogą być używane zamiennie.

20 wycofanie wojska mogą zająć dogodniejsze rubieże do kontynuowania walki, jak również dokonać zamierzonego wciągnięcia przeciwnika w strefę własnego skutecznego ognia. Wycofanie wykonuje się zawsze na rozkaz lub za zgodą przełożonego. Istotnym dla skuteczności prowadzonych działań taktycznych jest znajdowanie się wojsk w odpowiednim miejscu i czasie w gotowości do realizacji określonych zadań. Osiągnąć to można poprzez poprawne przemieszczanie wojsk i sprawne ich rozmieszczanie. Rajd to rodzaj walki polegającej na wtargnięciu w głąb ugrupowania przeciwnika i wykonaniu tam zadań wspierających działania sił głównych. Do zadań tych można zaliczyć: zwalczanie szczególnie ważnych sił i środków przeciwnika, opanowywanie i utrzymywanie określonych rejonów (pozycji, obiektów), walkę z odwodami przeciwnika. Działania desantowe to przemieszczanie drogą powietrzną lub morską określonego zgrupowania wojsk w celu stworzenia ognisk walki na terenie opanowanym przez przeciwnika. Charakter tych działań sprawia, że zadania realizowane przez wojska biorące udział w desancie są podobne jak wojsk w toku rajdu. Działania nieregularne prowadzone są przez przygotowane już w czasie pokoju bądź doraźnie tworzone w czasie wojny oddziały i pododdziały, stosujące specyficzne sposoby walki w celu zwalczania i dezorganizacji poczynań przeciwnika na obszarze przez niego opanowanym. Najczęściej stosowanymi formami są: napady, zasadzki, działania dywersyjne i dezinformacyjne. Przemieszczanie to wszelkie ruchy wojsk w skali taktycznej wykonywane w celu utworzenia w innym rejonie zamierzonego ugrupowania bojowego lub koncentracji sił i środków. Obejmuje marsze wojsk oraz ich przewozy transportem kolejowym, powietrznym i wodnym. Rozmieszczenie to stacjonowanie wojsk w garnizonach oraz pobyt w rejonach ześrodkowania (wyjściowych, odpoczynku) z zachowaniem odpowiedniego stopnia (poziomu) gotowości bojowej. Celem działań taktycznych jest zwycięstwo nad przeciwnikiem. Osiąga się go przez umiejętne łączenie w jeden spójny system elementarnych czynników walki jakimi są: rażenie, ruch i informacja. Decydującą rolę wśród nich spełnia precyzyjne rażenie, które jest destrukcyjnym oddziaływaniem na siły i środki przeciwnika. Współcześnie można wyróżnić rażenie ogniowe, elektroniczne i psychologiczne. Jednak podstawowym czynnikiem rażenia nadal jest ogień. Umożliwia on rażenie obiektów przeciwnika, dezorganizowanie jego poczynań i osiąganie założonych celów taktycznych. Rażenie ogniowe jest zorganizowanym oddziaływaniem na przeciwnika różnymi rodzajami środków ogniowych w celu pozbawienia go zdolności do prowadzenia skutecznych działań bojowych. Wyróżnia się: ogień pododdziałów piechoty i czołgów, wsparcie ogniowe wojsk oraz ogień przeciwlotniczy.