Zorganizowane grupy przestępcze

Zorganizowane grupy przestępcze Studium kryminalistyczne Olga Krajniak Warszawa 2011

Rodzicom

Spis treści Wykaz skrótów... 13 Wstęp... 15 1. Znaczenie podjętego tematu... 15 2. Dotychczasowy stan opracowania tematu... 18 3. Cel, zakres i charakter pracy... 19 4. Przedmiot badań... 20 5. Cel, charakter oraz zakres czasowy i terytorialny badań... 21 6. Problem główny i problemy cząstkowe... 22 7. Hipotezy... 23 8. Podstawowe źródła materiału badawczego... 24 9. Techniki i narzędzia badawcze... 30 10. Metoda interpretacji wyników badań... 32 11. Organizacja badań i przygotowania pracy... 32 Rozdział I Zagadnienia ogólne... 33 1. Struktura problemu zorganizowania przestępczego... 35 1.1. Pojęcie zorganizowania przestępczego... 36 1.2. Charakterystyka zorganizowania przestępczego... 41 1.2.1. Aspekty (rodzaje) zorganizowania przestępczego... 42 1.2.1.1. Aspekt osobowy zorganizowania przestępczego... 43 1.2.1.2. Aspekt taktyczno-techniczny zorganizowania przestępczego... 46 1.2.2. Stopień zorganizowania przestępczego... 49 1.3. Możliwe odniesienia cechy zorganizowania przestępczego... 54 1.3.1. Zjawisko przestępczości zorganizowanej... 57 1.3.2. Zorganizowana grupa przestępcza... 61 1.3.3. Zorganizowane działanie przestępcze przestępstwo zorganizowane... 67 1.3.4. Znamię przedmiotowe organizować czynu zabronionego... 73 2. Wybrane aspekty zorganizowanych grup przestępczych... 75 2.1. Socjologiczny aspekt zorganizowanych grup przestępczych... 76 2.2. Kryminologiczny aspekt zorganizowanych grup przestępczych... 81

Spis treści 2.3. Kryminalistyczny aspekt zorganizowanych grup przestępczych... 85 2.4. Karnoprawny aspekt zorganizowanych grup przestępczych... 90 2.5. Inne (pozostałe) aspekty zorganizowanych grup przestępczych... 95 2.5.1. Aspekt historyczny... 96 2.5.2. Aspekt polityczny... 96 2.5.3. Aspekt ekonomiczny... 96 2.5.4. Aspekt psychologiczny... 97 2.5.5. Aspekt etniczny... 98 3. Statystyczny obraz zorganizowanych grup przestępczych w Polsce... 98 Rozdział II Osobowe formy działania badanych zorganizowanych grup przestępczych... 108 1. Ogólna charakterystyka zorganizowanych grup przestępczych... 109 1.1. Liczba i okres działania zorganizowanych grup przestępczych... 109 1.2. Zasięg terytorialny działania zorganizowanych grup przestępczych... 113 1.3. Cel działania zorganizowanych grup przestępczych... 119 1.4. Charakterystyka zorganizowanych grup przestępczych ze względu na obywatelstwo ich członków... 121 1.5. Charakterystyka zorganizowanych grup przestępczych ze względu na rodzaj i sposób popełniania przestępstw... 122 2. Struktura osobowa zorganizowanych grup przestępczych... 125 2.1. Liczebność i zmienność składu osobowego zorganizowanych grup przestępczych... 125 2.2. Przynależność zorganizowanych grup przestępczych do większych organizacji przestępczych... 131 2.3. Stopień i kierunek zorganizowania grup przestępczych... 132 2.3.1. Stopień zorganizowania grup przestępczych... 133 2.3.2. Kierunek zorganizowania grup przestępczych... 135 2.4. Wewnętrzny podział funkcji (ról) pomiędzy członków zorganizowanych grup przestępczych... 137 2.4.1. Rodzaje funkcji członków w zorganizowanych grupach przestępczych... 137 2.4.2. Kryteria i zasady podziału funkcji (ról) występujących w zorganizowanych grupach przestępczych... 139 2.5. Układ i rodzaje wzajemnych powiązań członków zorganizowanych grup przestępczych... 143 3. Sylwetki członków zorganizowanych grup przestępczych... 145 3.1. Ogólna charakterystyka członków zorganizowanych grup przestępczych... 146 3.1.1. Płeć i wiek członków zorganizowanych grup przestępczych... 146 3.1.2. Obywatelstwo członków zorganizowanych grup przestępczych... 150 3.1.3. Wykształcenie członków zorganizowanych grup przestępczych... 151

Spis treści 3.1.4. Deklarowany zawód członków zorganizowanych grup przestępczych... 153 3.1.5. Stan cywilny członków zorganizowanych grup przestępczych... 153 3.1.6. Stan finansowy i majątkowy członków zorganizowanych grup przestępczych... 154 3.2. Charakterystyka kryminalna członków zorganizowanych grup przestępczych... 160 3.2.1. Przeszłość kryminalna członków zorganizowanych grup przestępczych... 162 3.2.2. Rodzaje ról członków w działalności zorganizowanych grup przestępczych... 163 4. Zewnętrzne powiązania zorganizowanych grup przestępczych... 173 4.1. Współpraca z innymi zorganizowanymi grupami przestępczymi przy popełnianiu przestępstw... 173 4.2. Rywalizacja między zorganizowanymi grupami przestępczymi... 177 Rozdział III Zakres przedmiotowy i sposoby działania badanych zorganizowanych grup przestępczych... 179 1. Ogólny przedmiotowy zakres działania zorganizowanych grup przestępczych... 180 1.1. Obszary życia społecznego pozostające w zainteresowaniu zorganizowanych grup przestępczych... 180 1.2. Przedmiot działalności zorganizowanych grup przestępczych... 184 2. Stopień i zakres zorganizowania działalności przestępczej realizowanej przez zorganizowane grupy przestępcze... 191 2.1. Etap planowania działań przestępczych... 193 2.2. Etap przygotowania działań przestępczych... 198 2.3. Etap symulacji działań przestępczych... 202 2.4. Etap realizacji (wykonania) działań przestępczych... 204 2.4.1. Okoliczności działania przestępczego członków zorganizowanych grup przestępczych... 205 2.4.1.1. Czas działania przestępczego... 205 2.4.1.2. Miejsce działania przestępczego... 207 2.4.2. Formy działania przestępczego członków zorganizowanych grup przestępczych... 209 2.4.2.1. Grupowość działania przestępczego... 209 2.4.2.2. Udział okazjonalnych i zorganizowanych działań przestępczych w działalności zorganizowanych grup przestępczych... 211 2.4.3. Systematyka poszczególnych sposobów działania przestępczego z uwzględnieniem rodzaju działalności przestępczej... 212

Spis treści 2.5. Etap maskowania i zacierania śladów działalności przestępczej... 224 2.5.1. Maskowanie i zacieranie śladów działań przestępczych członków zorganizowanych grup przestępczych... 225 2.5.2. Maskowanie i zacieranie śladów istnienia zorganizowanych grup przestępczych... 229 2.6. Działania zmierzające do uniknięcia odpowiedzialności karnej przez członków zorganizowanych grup przestępczych... 232 2.7. Etap legalizacji i wykorzystywania zysków z działań przestępczych... 235 2.8. Etap kontroli ewaluacja efektywności działania zorganizowanych grup przestępczych... 241 3. Techniczne zorganizowanie grup przestępczych... 244 3.1. Środki bezpośrednio służące do realizacji działania przestępczego przez członków zorganizowanych grup przestępczych... 245 3.2. Środki transportu używane przez członków zorganizowanych grup przestępczych... 250 3.3. Środki komunikacji używane przez członków zorganizowanych grup przestępczych... 251 3.4. Środki służące zacieraniu i maskowaniu śladów działalności przestępczej zorganizowanych grup przestępczych... 253 3.5. Środki służące zorganizowanym grupom przestępczym do legalizacji i wykorzystywania korzyści uzyskanych z działalności przestępczej... 255 4. Potencjalne i ustalone mierzalne skutki działalności zorganizowanych grup przestępczych... 256 4.1. Kategorie i rozmiar szkód wyrządzonych działalnością zorganizowanych grup przestępczych... 257 4.1.1. Rodzaje i wysokość szkód majątkowych spowodowanych działalnością zorganizowanych grup przestępczych... 258 4.1.2. Rodzaje szkód niemajątkowych spowodowanych działalnością zorganizowanych grup przestępczych... 260 4.2. Kategorie ofiar zorganizowanych grup przestępczych... 261 Rozdział IV Charakterystyka wybranych elementów procesu ścigania badanych zorganizowanych grup przestępczych... 264 1. Symptomy i ślady działalności zorganizowanych grup przestępczych... 266 1.1. Symptomy działalności zorganizowanych grup przestępczych... 266 1.2. Ślady działalności zorganizowanych grup przestępczych... 270 2. Etapy procesu ścigania zorganizowanych grup przestępczych... 271 2.1. Ujawnianie działalności zorganizowanych grup przestępczych... 276 2.2. Wykrywanie zorganizowanych grup przestępczych... 277 2.3. Ujawnianie przestępstw popełnionych przez członków zorganizowanych grup przestępczych... 280 2.4. Wykrywanie sprawców przestępstw popełnionych w ramach działalności zorganizowanych grup przestępczych... 282 10

Spis treści 3. Rodzaje organów ścigania i ich udział na poszczególnych etapach procesu ścigania zorganizowanych grup przestępczych... 287 3.1. Organy ścigania zaangażowane na etapie ujawniania działalności zorganizowanych grup przestępczych... 289 3.2. Organy ścigania zaangażowane na etapie wykrywania działalności zorganizowanych grup przestępczych... 290 3.3. Organy ścigania zaangażowane na etapie ujawniania przestępstw popełnionych przez członków zorganizowanych grup przestępczych... 291 3.4. Organy ścigania zaangażowane na etapie wykrywania sprawców przestępstw popełnionych w ramach działalności zorganizowanych grup przestępczych... 293 4. Źródła informacji w procesie ścigania zorganizowanych grup przestępczych... 294 4.1. Charakterystyka źródeł informacji o zorganizowanych grupach przestępczych... 295 4.1.1. Osobowe źródła informacji o zorganizowanych grupach przestępczych... 296 4.1.2. Rzeczowe źródła informacji o zorganizowanych grupach przestępczych... 301 4.2. Treść i kierunek wykorzystania źródeł informacji o zorganizowanych grupach przestępczych... 306 4.2.1. Źródła informacji o działalności zorganizowanych grup przestępczych... 306 4.2.2. Źródła informacji o zorganizowanych grupach przestępczych i ich członkach... 309 4.2.3. Źródła informacji o przestępstwach popełnionych przez członków zorganizowanych grup przestępczych... 311 4.2.4. Źródła informacji o sprawcach przestępstw popełnionych w ramach działalności zorganizowanych grup przestępczych... 314 5. Zastosowanie analizy kryminalnej w procesie ścigania zorganizowanych grup przestępczych... 317 6. Wybrane czynności kryminalistyczne w procesie ścigania zorganizowanych grup przestępczych... 324 6.1. Charakterystyka nowych form wykrywczych i dowodowych stosowanych w procesie ścigania zorganizowanych grup przestępczych... 324 6.2. Rodzaje opinii wykorzystywanych w procesie ścigania zorganizowanych grup przestępczych... 333 Rozdział V Wybrane zagadnienia zapobiegania działalności zorganizowanych grup przestępczych... 337 1. Rola organów ścigania w zapobieganiu działalności zorganizowanych grup przestępczych... 338 11

Spis treści 2. Kierunki zapobiegania działalności zorganizowanych grup przestępczych... 343 3. Zasięg i aspekty zapobiegania działalności zorganizowanych grup przestępczych... 346 Wnioski... 352 Załączniki... 363 Bibliografia... 367 Źródła prawa... 384 Orzecznictwo... 385 Raporty... 388 Inne... 390 Spis tabel, schematów i wykresów... 391 12

Wykaz skrótów Akty prawne k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) k.k.s. ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r., Nr 111, poz. 765 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) u.o.i.f. ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384 z późn. zm.) u.z.n.k. ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm.) Periodyki Biul. PK CPKiNP GS KZS NP OSA OSN OSNKW OSNPG OSNwSK PiP Prok. i Pr. Prz. Polic. PS Biuletyn Prawa Karnego Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Gazeta Sądowa Krakowskie Zeszyty Sądowe Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Izba Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego wyd. przez Prokuraturę Generalną Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Państwo i Prawo Prokuratura i Prawo Przegląd Policyjny Przegląd Sądowy 13

Wykaz skrótów PWP RPEiS WPP ZN ASW Przegląd Więziennictwa Polskiego Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny Wojskowy Przegląd Prawniczy Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych Inne ABW ASW CBŚ KGP KMP KPP KWP PA PO PR SA SN ZGP Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Akademia Spraw Wewnętrznych Centralne Biuro Śledcze Komenda Główna Policji Komenda Miejska Policji Komenda Powiatowa Policji Komenda Wojewódzka Policji Prokuratura Apelacyjna Prokuratura Okręgowa Prokuratura Rejonowa Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy zorganizowana grupa przestępcza 14

Wstęp 1. Znaczenie podjętego tematu Zjawisko przestępczości zorganizowanej jest tematem ciągle aktualnym, powracającym w publikacjach naukowych 1, aktach prawnych, publikacjach prasowych oraz codziennej praktyce organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości i to zarówno o zasięgu krajowym, regionalnym, jak i międzynarodowym. Zjawisko przestępczości zorganizowanej jest nazywane fenomenem współczesnych czasów. Stwarza ono problemy natury teoretycznej (ujęcie tego zjawiska w ramy naukowe) oraz praktycznej (kontrola zjawiska i metody jego zwalczania). Jednym z elementów składających się na zjawisko przestępczości zorganizowanej jest działalność zorganizowanych grup przestępczych 2. Problematyka zorganizowanych grup przestępczych jest złożona. Przyczyną wydaje się to, że zorganizowane grupy przestępcze, składające się z poszczególnych członków, są elementami życia społecznego, niedającymi się wyizolować z otaczającego ich środowiska oraz współistniejącymi z legalnymi formami organizacji życia społecznego w różnych jego obszarach. Dlatego też zorganizowane grupy przestępcze, jako przedmiot badań naukowych, stwarzają wiele problemów badawczych. Podstawowym problemem jest określenie elementu, który powoduje wyróżnienie zorganizowanych grup przestępczych z ogółu podmiotów zaangażowanych w działalność przestępczą. Wskazuje się, że elementem tym jest nie tyle działanie przestępcze tych grup, ile cecha bycia zorganizowanym. Jak na charakter przestępczy tych grup wskazuje ich niezgodne z prawem działanie, tak określenie co wskazuje na zorganizowany charakter tych grup pozostaje kwestią problematyczną. Aby określić element charakteryzujący zorganizowane grupy przestępcze należy poznać przede wszystkim ich funkcjonowanie. Wydaje się, że odpowiedzi na pytania związane z istotą działalności zorganizowanych grup przestępczych, w szczególności określenia, na czym polega owo zorganizowanie oraz jakie elementy występujące w rzeczywistości wskazują na taki właśnie 1 O aktualności tego tematu świadczy liczba publikacji naukowych, zamieszczona w bibliografii do niniejszej pracy oraz w bazie danych bibliograficznych na stronie internetowej: http://m28s27.vlinux.de/oboc/ (pobrano 30.04.2007). 2 Analizując treść raportów Europolu, Rady Europy oraz wyniki badań przeprowadzonych w ramach ONZ, nasuwa się wniosek, że przestępczość zorganizowana jest postrzegana (przynajmniej na gruncie europejskim) przede wszystkim z perspektywy działalności zorganizowanych grup przestępczych. 15

Wstęp charakter grup przestępczych, może udzielić analiza tego problemu, podjęta w aspekcie kryminalistycznym 3. Kompleksowa analiza funkcjonowania zorganizowanych grup przestępczych w aspekcie kryminalistycznym nie została jeszcze dokonana w krajowych opracowaniach naukowych. Tak jak w medycynie zdiagnozowanie istoty choroby jest punktem wyjścia dla opracowania terapii, tak w działaniach organów ścigania poznanie funkcjonowania zorganizowanych grup przestępczych od kuchni jest punktem wyjścia do analizy problematyki zwalczania ich działalności. Zatem podjęcie badań naukowych nad zorganizowanymi grupami przestępczymi w aspekcie kryminalistycznym wydaje się uzasadnione. 1.1. Charakter znaczenia podjętego tematu Podjęty temat ma znaczenie zarówno teoretyczne, jak i praktyczne. Teoretyczne znaczenie mają następujące elementy: przedstawienie struktury problemu zorganizowania przestępczego, uporządkowanie i ustalenie możliwych znaczeń kluczowych pojęć dotyczących podjętego problemu badawczego (przestępczość zorganizowana, zorganizowana grupa przestępcza, przestępstwo zorganizowane, znamię przedmiotowe organizować danego przestępstwa) oraz przedstawienie istoty wybranych aspektów zorganizowanych grup przestępczych. Problem zorganizowanych grup przestępczych polega przede wszystkim na określeniu elementu wyróżniającego je spośród innych podmiotów prowadzących działalność przestępczą. Punktem wyjścia jest analiza pojęcia zorganizowania przestępczego, które zawiera dwa istotne elementy wyróżniające te grupy spośród innych grup funkcjonujących w społeczeństwie legalnych i niezorganizowanych. Wyjaśnienie znaczenia pojęcia zorganizowania przestępczego konieczne jest dla uporządkowania i ustalenia możliwych odniesień cechy zorganizowania przestępczego do pojęć związanych ze zorganizowaną grupą przestępczą, a więc do przestępczości zorganizowanej, przestępstwa zorganizowanego oraz znamienia przedmiotowego organizować konkretnego przestępstwa. Ponadto należy zwrócić także uwagę na ważną kwestię rodzajów najczęściej spotykanych aspektów, w których jest analizowana problematyka zorganizowanych grup przestępczych oraz określenie istoty tych aspektów. Teoretyczne rozważania nad wyżej wymienionymi elementami stanowią wprowadzenie do analizy następujących elementów, mających znaczenie praktyczne: poznanie i ustalenie struktur oraz sposobów i środków działania zorganizowanych grup przestępczych, ustalenie obszarów zagrożonych działalnością grup przestępczych, scharakteryzowanie wybranych elementów działalności wykrywczej organów ścigania w postępowaniach karnych przeciwko członkom zorganizowanych grup przestępczych 3 Kryminalistyka pokazuje kuchnię, praktyczną stronę zachowań przestępczych; za: H. Kołecki, Kryminalistyczna problematyka współczesnej zorganizowanej przestępczości ekonomiczno-finansowej w Polsce (popełnianie i przeciwdziałanie), wykład na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, semestr zimowy roku akademickiego 2002/2003. 16

1. Znaczenie podjętego tematu oraz wskazanie na wybrane zagadnienia związane z zapobieganiem działalności zorganizowanych grup przestępczych. Dopiero poznanie funkcjonowania zorganizowanych grup przestępczych przez ustalenie ich osobowych form oraz sposobów i środków działania pozwala wyprowadzić wnioski, dotyczące: praktycznych problemów związanych z etapami procesu ścigania tych grup, rodzajami organów ścigania w to zaangażowanych oraz źródeł informacji wykorzystywanych w działalności wykrywczej. Pozwala też podjąć próbę określenia symptomów i śladów działalności zorganizowanych grup przestępczych oraz wskazania roli organów ścigania w zapobieganiu działalności zorganizowanych grup przestępczych, jego możliwych kierunków, zasięgu oraz aspektów. 1.2. Istota znaczenia podjętego tematu Próba wypracowania jednolitej siatki pojęciowej dotyczącej zorganizowanych grup przestępczych jako problemu badawczego, analizowanego w aspekcie kryminalistycznym, pozwala na uniknięcie nieporozumień oraz tworzy niezbędny szkielet dla dalszych badań poznawczych, przeprowadzanych dla potrzeb praktycznych. Jednym z podstawowych warunków efektywnego (skutecznego) zwalczania zorganizowanych grup przestępczych jest posiadanie dogłębnej wiedzy o wszystkich ogniwach i poszczególnych etapach ich działalności przestępczej oraz poznanie ich modelu strukturalnego, a także uwarunkowań 4. W związku z tym diagnoza podjętego problemu jest punktem wyjścia do dalszych działań, w tym zapobiegania i ścigania działalności zorganizowanych grup przestępczych oraz opracowania prognozy rozwoju ich działalności i strategii ich zwalczania. Postawienie diagnozy (rozpoznanie) problemu jest możliwe w wyniku poznania i ustalenia struktur osobowych oraz sposobów i środków działania zorganizowanych grup przestępczych. Z kolei analiza procesu ścigania oraz zapobiegania działalności zorganizowanych grup przestępczych stanowi punkt wyjścia do określenia algorytmu skutecznych działań organów ścigania w sprawach przeciwko członkom tych grup oraz wskazania elementów procesu ścigania i zapobiegania, które wymagają dalszego opracowania, także w aspektach innych dziedzin nauki. Problemem zorganizowanych grup przestępczych w aspekcie kryminalistycznym zainteresowane są organy ścigania, wymiar sprawiedliwości, a także podmioty odpowiedzialne za tworzenie polityki i strategii przeciwdziałania działalności zorganizowanych grup przestępczych 5. 4 B. Hołyst, Naukowe badania przestępczości, Problemy Kryminalistyki 1978, nr 132, s. 199 oraz R. Filipiuk, K. Nowak, Wybrane aspekty zwalczania przestępczości zorganizowanej (w:) S. Lelental, M. Zajder (red.), Kryminalistyczne i prawne problemy współczesnej przestępczości. Studia i materiały, Szczytno 1995, s. 96 97. 5 Zagadnienia, takie jak: sposoby tworzenia zorganizowanych grup przestępczych, struktura grup przestępczych, organizacja kierowania grupami, środki łączności i sposoby komunikowania się w grupach, zasady organizacji (w tym planowania) przedsięwzięć przestępczych, kryteria doboru i sposoby weryfikacji członków grupy, powinny być znane policjantom; zob. L. Sklepkowski, Podstawowe zadania policjanta w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, Policyjny Przegląd Szkoleniowy 1995, nr 1 2, s. 5. 17

Wstęp 2. Dotychczasowy stan opracowania tematu W latach 1990 2009 przeprowadzono w Polsce 11 projektów badawczych dotyczących przestępczości zorganizowanej. Ich wynikiem były poniższe opracowania: 1) W. Pływaczewski, A. Marek (red.), Kryminologiczne i prawne aspekty przestępczości zorganizowanej. Studia i materiały, Szczytno 1992 6 ; 2) W. Pływaczewski (red.), Kradzieże samochodów. Studia i materiały, Szczytno 1993 7 ; 3) E. Pływaczewski (red.), Proceder prania brudnych pieniędzy. Studia i materiały, Toruń 1993 8 ; 4) S. Lelental, M. Zajder (red.), Kryminalistyczne i prawne problemy współczesnej przestępczości. Studia i materiały, Szczytno 1995 9 ; 5) M. Kulicki, W. Pływaczewski, M. Zajder (red.), Przestępczość porachunkowa jako przejaw przestępczości zorganizowanej, Szczytno 2000 10 ; 6) Z. Rau, Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków 2002 11 ; 7) W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym, Kraków 2004 12 ; 8) E. Pływaczewski (red.), Przestępczość zorganizowana świadek koronny terroryzm w ujęciu praktycznym, Kraków 2005 13 ; 9) A. Michalska-Warias, Przestępczość zorganizowana i prawnokarne formy jej przeciwdziałania, Lublin 2006 14 ; 10) K. Laskowska, Rosyjskojęzyczna przestępczość zorganizowana. Studium kryminologiczne, Białystok 2006 15 ; 6 Opis projektu zob. E. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana i wybrane problemy jej przeciwdziałania w Polsce (w:) W. Pływaczewski, J. Świerczewski (red.), Policja polska wobec przestępczości zorganizowanej, Szczytno 1997, s. 39 41; S. Lelental, Przestępczość zorganizowana jako problem badawczy, Prz. Polic. 1993, nr 3 4, s. 131; S. Lelental, Badania naukowe nad przestępczością zorganizowaną (w:) S. Lelental, M. Zajder (red.), Kryminalistyczne i prawne problemy..., s. 37. 7 Opis projektu zob. E. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana i wybrane..., s. 41 42; S. Lelental, Badania naukowe nad przestępczością..., s. 38; S. Lelental, Przestępczość zorganizowana jako problem..., s. 131 132. 8 Opis projektu zob. E. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana i wybrane..., s. 42 43; S. Lelental, Badania naukowe nad przestępczością..., s. 38. 9 Opis projektu zob. S. Lelental, Przestępczość zorganizowana jako problem..., s. 132 133; S. Lelental, Raport końcowy z realizacji prac badawczych w ramach projektu badawczego Przestępczość zorganizowana. Fenomenologia. Obszary występowania. Zwalczanie. Adekwatność unormowań prawnych, Prz. Polic. 1996, nr 1, s. 71 82; S. Lelental, Badania naukowe nad przestępczością..., s. 38 39. 10 Opis projektu zob. M. Kulicki, Przestępczość porachunkowa. Zarys problematyki kryminalistyczno-kryminologicznej (w:) K. Sławik (red.), Współczesna przestępczość. Problemy prawnokarne, kryminalistyczne i kryminologiczne, Szczecin 1996, s. 83; M. Kulicki, Przestępczość porachunkowa przedmiot badań i definicja (w:) M. Kulicki, W. Pływaczewski, M. Zajder (red.), Przestępczość porachunkowa jako przejaw przestępczości zorganizowanej, Szczytno 2000, s. 234 238. 11 Z. Rau, Cechy polskiej zorganizowanej grupy przestępczej, Prokurator 2002, nr 1, s. 61 62. 12 Opis projektu zob. W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym, Kraków 2004, s. 17 27. 13 Opis projektu zob. E. Pływaczewski, Wstęp (w:) E. Pływaczewski (red.), Przestępczość zorganizowana świadek koronny terroryzm w ujęciu praktycznym, Kraków 2005, s. 13 17. 14 Opis projektu zob. A. Michalska-Warias, Przestępczość zorganizowana i prawnokarne formy jej przeciwdziałania, Lublin 2006, s. 14 15. 15 Opis projektu zob. K. Laskowska, Rosyjskojęzyczna przestępczość zorganizowana. Studium kryminologiczne, Białystok 2006, s. 47 64. 18

3. Cel, zakres i charakter pracy 11) L. Paprzycki, Z. Rau (red.), Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu. Nowoczesne technologie i praca operacyjna, Warszawa 2009 16. Wyżej wymienione opracowania naukowe mają zarówno wartość teoretyczną, jak i praktyczną. Podjęte w nich problemy naukowe dotyczą przede wszystkim: zjawiska przestępczości zorganizowanej, poszczególnych rodzajów przestępczości mających charakter zorganizowany lub będących wynikiem działania organizacji przestępczych, uregulowań prawnych dotyczących zwalczania przestępczości zorganizowanej oraz oceny zagrożenia ze strony przestępczości zorganizowanej. Problematyka podjęta w wyżej wymienionych opracowaniach krajowych była analizowana w dwóch głównych aspektach: kryminologicznym oraz karnym (zarówno materialnym, jak i procesowym). W niektórych tylko opracowaniach (m.in. w pierwszym, czwartym, piątym i jedenastym) wybrane kwestie były analizowane w aspekcie kryminalistycznym. Dotyczyły one sposobów popełniania wybranych rodzajów przestępstw przez członków zorganizowanych grup przestępczych oraz działań wykrywczych organów ścigania. Nie kwestionując wartości naukowej wyników wyżej wymienionych prac badawczych, wskazując na ich wysoki poziom merytoryczny oraz walory poznawcze, należy stwierdzić, że dotychczas na gruncie polskim nie podjęto badań w zakresie całościowej analizy struktury oraz sposobów i środków działania zorganizowanych grup przestępczych oraz procesu ścigania i zapobiegania działalności tych grup, przeprowadzonych w aspekcie kryminalistycznym. W dostępnej literaturze zagranicznej brak też projektów badawczych, które kompleksowo analizowałyby problematykę zorganizowanych grup przestępczych w aspekcie kryminalistycznym. Działalność zorganizowanych grup przestępczych w literaturze zagranicznej była analizowana głównie w aspektach kryminologicznym, prawnoporównawczym, socjologicznym, historycznym oraz etnicznym 17. Z powyższych względów podjęcie tematu zorganizowanych grup przestępczych w aspekcie kryminalistycznym wydaje się uzasadnione. 3. Cel, zakres i charakter pracy Celem pracy, po uporządkowaniu terminologii dotyczącej problemu badawczego, było przede wszystkim przedstawienie wyników badań empirycznych oraz weryfikacja postawionych hipotez. Świadomie nie omawiano szczegółowo zagadnień dotyczących: przestępczości zorganizowanej pojmowanej jako zjawisko, karnomaterialnych uregulowań dotyczących zorganizowanych grup przestępczych, w tym przesłanek odpowiedzialności karnej spraw- 16 L. Paprzycki, Z. Rau (red.), Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu. Nowoczesne technologie i praca operacyjna, Warszawa 2009, s. 37 52. 17 Zob. pozycje obcojęzyczne umieszczone w bibliografii do niniejszej pracy, w szczególności kompleksowe opracowanie: C. Fijnaut, L. Paoli (red.), Organised Crime in Europe. Concepts, Patterns and Control Policies in the European Union and Beyond, Dordrecht 2005. 19

Wstęp ców przestępstwa oraz karnoprocesowej charakterystyki środków wykorzystywanych do zwalczania działalności zorganizowanych grup przestępczych, ponieważ nie mieszczą się one w aspekcie kryminalistycznym rozważanego problemu badawczego. Należy podkreślić, że celem pracy nie było zbadanie, ocena i prognoza stopnia zagrożenia przestępczością zorganizowaną ani określenie jej skali. Zagadnienia te nie mieszczą się w aspekcie kryminalistycznym zorganizowanych grup przestępczych. Analizę problemu zorganizowanych grup przestępczych przeprowadzono z punktu widzenia przedmiotu kryminalistyki (jako nauki stosowanej), tj. zarówno od strony sprawców przestępstw, obejmując taktykę, technikę i metodykę działalności zorganizowanych grup przestępczych oraz popełniania przestępstw przez członków tych grup, jak też od strony organów ścigania, omawiając wybrane zagadnienia taktyki, techniki i metodyki zapobiegania i ścigania działalności zorganizowanych grup przestępczych i ich członków 18. Pewne zagadnienia, w szczególności poruszone w rozdziale I, a dotyczące wybranych aspektów zorganizowanych grup przestępczych, z konieczności przedstawiono w ujęciu socjologicznym, kryminologicznym oraz karnoprawnym (materialnym i procesowym). 4. Przedmiot badań Badaniami objęto osobowe formy oraz sposoby i środki działania ujawnionych zorganizowanych grup przestępczych, a także działalność wykrywczą i profilaktyczną organów ścigania związaną z działaniami zorganizowanych grup przestępczych. Badania nad formami osobowymi działania zorganizowanych grup przestępczych koncentrowały się na osobowym zorganizowaniu grup, a więc na strukturze tych grup oraz sylwetkach ich członków funkcjonujących na poszczególnych poziomach tej struktury. Natomiast badania nad sposobami i środkami działania zorganizowanych grup przestępczych dotyczyły zorganizowania taktycznego oraz technicznego tych grup, a także przedmiotowego zakresu ich działalności. Badania nad działalnością wykrywczą oraz profilaktyczną organów ścigania, związaną ze zorganizowanymi grupami przestępczymi, obejmowały wybrane elementy procesu ścigania zorganizowanych grup przestępczych oraz wybrane zagadnienia zapobiegania ich działalności. Uwagę skoncentrowano na tych elementach pracy wykrywczej i prewencyjnej organów ścigania, które były jawne i na temat których realne było uzyskanie potrzebnych informacji. W zakresie procesu ścigania były to: udział organów ścigania na poszczególnych etapach procesu ścigania zorganizowanych grup przestępczych, źródła informacji wykorzystywane w tym procesie oraz jawne czynności kryminalistyczne przeprowadzone w postępowaniach przeciwko zorganizowanym grupom przestępczym. Ze względu na dostępny materiał badawczy w zakresie zapobiegania działalności zorganizowanych grup przestępczych, w zbadanych przypadkach nie było możliwe 18 Szerzej na temat struktury współczesnej kryminalistyki zob. H. Kołecki, Struktura współczesnej kryminalistyki, ZN ASW 1981, nr 28, s. 77 85. 20

5. Cel, charakter oraz zakres czasowy i terytorialny badań ustalenie faktu podjęcia oraz zbadanie konkretnych rodzajów działań organów ścigania. Dlatego w pracy ograniczono się do wskazania możliwych kierunków, zasięgu oraz aspektów działań zapobiegawczych organów ścigania. Należy podkreślić, że w ramach niniejszej pracy przedmiotem badań była działalność ujawnionych zorganizowanych grup przestępczych, które znajdowały się w fazie swojego rozwoju. Ze względu na dostępny dla autora tylko jawny materiał badawczy, nie było możliwe zbadanie grup przestępczych w fazie ich tworzenia albo rozpadu. 5. Cel, charakter oraz zakres czasowy i terytorialny badań Głównym celem badań było ustalenie istoty zorganizowanych grup przestępczych (czyli odpowiedź na pytanie, co wyróżnia te grupy od innych pomiotów działalności przestępczej) oraz poznanie ich funkcjonowania. Ponadto sformułowano następujące cele cząstkowe: ustalenie struktury zorganizowanych grup przestępczych, sylwetek ich członków, sposobów i środków ich działania, obszarów życia społecznego pozostających w ich zainteresowaniu, przedmiotowego zakresu ich działania, a także ustalenie i scharakteryzowanie poszczególnych etapów ścigania zorganizowanych grup przestępczych oraz roli organów ścigania i rodzajów działań przez nie podejmowanych w celu zapobiegania działalności zorganizowanych grup przestępczych. Uznano, że badania monograficzne, wszechstronnie opisujące funkcjonowanie zorganizowanych grup przestępczych na określonym terenie i w określonym czasie, są najwłaściwsze dla weryfikacji postawionych hipotez badawczych 19. Ze względu na cel przeprowadzone badania są diagnostyczne 20. Badania obejmowały zorganizowane grupy przestępcze, których działalność została ujawniona na terenie obszaru apelacji poznańskiej 21 w latach 1996 2005. Określając zakres czasowy i terytorialny, miano na uwadze realność dotarcia do materiału badawczego, niezbędną liczbę przypadków do dokonania podstawowych operacji statystycznych 22 oraz czas trwania postępowań karnych. Dlatego zdecydowano się na przeprowadzenie badań wszystkich 23 spraw karnych z art. 258 k.k., w których ustalono przypadki funkcjonowania zorganizowanych grup przestępczych ujawnionych na obszarze Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. W związku z tym wyniki przeprowadzonych badań spraw karnych z art. 258 k.k. są reprezentatywne dla tego obszaru. Początkowy moment zakresu czasowego badań ustalono, mając na uwadze czas trwania postępowań karnych, tak aby nie pominąć spraw 19 B. Hołyst, Naukowe badania..., s. 202. 20 Ibidem, s. 202 203. 21 Apelacja poznańska obejmuje obszar właściwości Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, na który składają się okręgi: Sądu Okręgowego w Poznaniu, Sądu Okręgowego w Koninie i Sądu Okręgowego w Zielonej Górze. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 października 2002 r. w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz. U. Nr 180, poz. 1508 z późn. zm.). 22 Wskazuje się, że minimalna liczba zbadanych przypadków, dla których obliczenia statystyczne są dokładne, musi wynosić 50. Zob. Z. Bogucki, Elementy statystyki dla biologów. Statystyka opisowa, Poznań 1979, s. 10 i 20 oraz H. Blalock, Statystyka dla socjologów, Warszawa 1977, s. 38 39. 23 Ustalonych przez autora pracy. 21

Wstęp karnych, w których zachowania sprawców oceniono, uwzględniając uregulowania kodeksu karnego z 1997 r. 24, a które dotyczą ujawnienia działalności zorganizowanych grup przestępczych funkcjonujących jeszcze przed wejściem w życie tego kodeksu. Przebadano akta 73 postępowań przygotowawczych przeciwko członkom zorganizowanych grup przestępczych, zakończonych wniesieniem aktów oskarżenia do sądów. Badaniami objęto: 51 zorganizowanych grup przestępczych; 533 wykrytych członków tych grup oraz 933 ujawnione działania przestępcze, zrealizowane w ramach działalności przestępczej badanych zorganizowanych grup przestępczych. Przeprowadzone na potrzeby niniejszej pracy badania mają przede wszystkim charakter jakościowy. Celem badań jakościowych jest poszukiwanie sensu zjawisk. Opierają się one na elementach niesprowadzalnych do wskaźników ilościowych 25. Jednakże, aby zbadać funkcjonowanie zorganizowanych grup przestępczych oraz ułatwić opracowywanie ich wyników, należało język teoretyczny przełożyć na język operacyjny (wskazujący sposób mierzenia określonych cech), a ten na język matematyki (przypisując cechom określone wartości matematyczne). Po zbadaniu wszystkich przypadków język matematyczny przełożono na język operacyjny, a ten na teoretyczny 26. W wąskim zakresie wykorzystano w pracy także badania ilościowe (częstotliwość występowania cechy) oraz podstawowe metody statystyczne. 6. Problem główny i problemy cząstkowe Głównym problemem badawczym było pytanie: co jest istotą zorganizowanych grup przestępczych oraz jak one funkcjonują? Z problemu głównego wynikały następujące problemy cząstkowe z nim związane: 1) Jaki jest rodzaj (aspekt osobowy, techniczny, taktyczny) i stopień zorganizowania grup przestępczych? 2) Jaki jest cel i charakter zorganizowanych grup przestępczych? 3) Jaka jest struktura zorganizowanych grup przestępczych? 4) Jakie są charakterystyczne cechy sylwetek członków zorganizowanych grup przestępczych na poszczególnych poziomach ich struktury i czy różnią się one między sobą? 5) Czy między grupami przestępczymi występują powiązania, jeśli tak, to na czym one polegają? 6) Jakie obszary życia społeczno-gospodarczego są zagrożone działalnością zorganizowanych grup przestępczych? 7) Jakiego rodzaju przestępstwa są najczęściej popełniane przez członków zorganizowanych grup przestępczych? 8) W jakich okolicznościach i w jaki sposób zorganizowane grupy popełniają przestępstwa? 22 24 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). 25 M. Szostak, Sekty destrukcyjne. Studium metodologiczno-kryminalistyczne, Kraków 2001, s. 275 276. 26 H. Blalock, Statystyka..., s. 20 21.

7. Hipotezy 9) Jakiego rodzaju szkody powoduje działalność zorganizowanych grup przestępczych oraz jakie podmioty najczęściej są pokrzywdzone działalnością zorganizowanych grup przestępczych? 10) Jakie są symptomy i ślady działalności zorganizowanych grup przestępczych? 11) Jakie są etapy procesu ścigania zorganizowanych grup przestępczych? 12) Czy udział poszczególnych rodzajów organów ścigania na kolejnych etapach ścigania zorganizowanych grup przestępczych jest taki sam? 13) Jakie są procesowe źródła informacji o działalności zorganizowanych grup przestępczych? 14) Jakie czynności kryminalistyczne występują w sprawach o przestępstwa z art. 258 k.k.? 15) Jaka jest rola organów ścigania w zapobieganiu działalności zorganizowanych grup przestępczych? 7. Hipotezy W nawiązaniu do wyżej wymienionego problemu głównego sformułowano następującą hipotezę główną. Elementem wyróżniającym zorganizowane grupy przestępcze od innych podmiotów o przestępczym charakterze jest cecha zorganizowania przestępczego, odnosząca się zarówno do osobowych form działania grup przestępczych, jak i do sposobów oraz środków realizacji działań przestępczych przez członków zorganizowanych grup przestępczych. Na podstawie wyżej sformułowanych problemów cząstkowych postawiono następujące hipotezy cząstkowe: 1) Zorganizowanie grup przestępczych zależy od rodzaju prowadzonej przez nie działalności przestępczej. 2) Zorganizowane grupy przestępcze są organizacjami dynamicznymi (o zmiennym: składzie osobowym, zakresie przedmiotowym i zasięgu terytorialnym działania grupy). 3) Celem działalności zorganizowanych grup przestępczych jest przede wszystkim osiągnięcie jak największej korzyści majątkowej jak najmniejszym kosztem. 4) W zorganizowanych grupach przestępczych występuje struktura wielopoziomowa, pionowy kierunek zorganizowania oraz funkcjonalny układ powiązań między członkami tych grup. 5) Funkcje, które pełnią członkowie w zorganizowanych grupach przestępczych, nie przekładają się automatycznie na ich role w działaniach przestępczych (popełnianiu przestępstw). 6) Sylwetki członków z różnych poziomów struktury zorganizowanych grup przestępczych nie różnią się między sobą. 7) Zorganizowane grupy przestępcze współpracują ze sobą w celu osiągnięcia korzyści majątkowych. Przypadki rywalizacji między grupami przestępczymi należą do rzadkości. 23

Wstęp 8) Zorganizowane grupy przestępcze są zainteresowane działaniem głównie w sferze gospodarki prywatnej (ofiarami działalności grup przestępczych są przede wszystkim osoby prywatne prowadzące działalność gospodarczą). 9) Przedmiotowy zakres działania grup przestępczych kształtuje się na zasadzie prawa popytu i podaży. 10) Metody działania zorganizowanych grup przestępczych działających na badanym terenie są różnorodne i nie można ich podciągać pod jeden uniwersalny wzorzec. Natomiast działania podejmowane w jednej grupie przestępczej są oparte na jednym, sprawdzonym schemacie. 11) Działania przestępcze członków zorganizowanych grup przestępczych są najczęściej realizowane w formie grupowej i mają charakter zorganizowany. Zdarzają się przypadki działania okazjonalnego. 12) Symptomy i ślady działalności zorganizowanych grup przestępczych należy odróżnić od symptomów i śladów przestępstw popełnianych przez ich członków. 13) Proces ścigania zorganizowanych grup przestępczych jest procesem złożonym ze względu na rodzaj etapów w nim występujących oraz rodzaj czynności kryminalistycznych, podejmowanych w postępowaniach karnych z art. 258 k.k. 14) Podstawowym procesowym źródłem informacji o działalności zorganizowanych grup przestępczych są ich członkowie. 15) Analiza kryminalna jest niezbędna dla pełnego poznania (rozpracowania) działalności zorganizowanych grup przestępczych. 16) Rola organów ścigania, a co za tym idzie również praktyki kryminalistycznej i kryminalistyki w zapobieganiu działalności zorganizowanych grup przestępczych jest ograniczona. 8. Podstawowe źródła materiału badawczego Zasadniczą trudnością w procesie badania przestępczości zorganizowanej, w tym także działalności zorganizowanych grup przestępczych, jest dostęp do wiarygodnych źródeł materiału badawczego (informacji dotyczących funkcjonowania zorganizowanych grup przestępczych oraz działalności wykrywczej i zapobiegawczej organów ścigania). W literaturze wskazuje się w szczególności na brak w tym zakresie jednolitych statystyk, brak danych jakościowych, brak publicznej dostępności do danych policyjnych oraz niewiarygodność danych pochodzących od organów państwowych ze względu na to, że są zbierane i opracowywane przez osoby zainteresowane w analizie tych danych na korzyść określonych podmiotów. Wskazuje się również na ryzyko osób podejmujących badania w zakresie przestępczości zorganizowanej oraz na niedofinansowanie tych badań. Wszystkie te czynniki mają wpływ na dobór metodologii badań 27, w tym dobór źródeł poznawczych. 27 N. Passas, Cross-border Crime and the Interface Between Legal and Illegal Actors (w:) P.C. van Duyne, K. von Lampe, N. Passas (red.), Upperworld and Underworld in Cross-border Crime, Nijmegen 2002, s. 29 31. Spośród trudności, jakie 24

8. Podstawowe źródła materiału badawczego Przy doborze źródeł materiału badawczego wzięto pod uwagę przedmiot, cel i charakter badań, rodzaj i treść postawionych problemów i hipotez badawczych, a także aspekt analizy podjętego tematu badawczego. Uwzględniono potencjalne źródła wiedzy kryminalistycznej 28, która byłaby przydatna do dokonania ustaleń na potrzeby przeprowadzanych badań i której pozyskanie było realne 29. W pierwszej kolejności ustalono źródła informacji o przedmiocie badań zorganizowanych grupach przestępczych. Ważne było, aby odpowiadały one w możliwie najpełniejszy sposób kryterium autentyczności i wiarygodności 30, czyli aby pozyskany z tych źródeł materiał badawczy był jak najbardziej zbliżony do rzeczywistości i był przydatny do rozwiązania podjętego problemu. Dla potrzeb niniejszej pracy wykorzystano dwa 31 podstawowe źródła wiedzy kryminalistycznej o zorganizowanych grupach przestępczych (źródła pozyskania materiału badawczego): 1) wiedzę wynikającą z praktyki organów ścigania, w tym: a) dane zawarte w aktach głównych postępowań karnych, w których oskarżonym postawiono zarzut z art. 258 k.k. 32, b) dane statystyczne pozyskane z Ministerstwa Sprawiedliwości RP oraz zamieszczone w raportach Centralnego Biura Śledczego Komendy Głównej Policji (dalej CBŚ), c) informacje uzyskane od policjantów i prokuratorów prowadzących sprawy karne przeciwko członkom zorganizowanych grup przestępczych; napotyka badacz, podejmując problematykę przestępczości zorganizowanej, wymienia się: problemy z określeniem przedmiotu badań, brak odpowiedniej do przedmiotu badań i wcześniej wypracowanej terminologii, zderzenie obrazu przestępczości zorganizowanej prezentowanego przez media, polityków i organy ścigania z wynikami badań. Zob. K. von Lampe, Afterword: Organized Crime Research in Perspective (w:) P.C. van Duyne, K. von Lampe, N. Passas (red.), Upperworld and Underworld in Cross-border..., s. 191. 28 Zob. J. Konieczny, Metodologiczna charakterystyka kryminalistyki, Katowice 1984, s. 53. 29 Oceniając realność pozyskania materiału badawczego, należy przede wszystkim rozważyć możliwości dotarcia do źródeł materiału badawczego. 30 W tym celu należy przeprowadzić krytyczną ocenę źródeł materiału badawczego, która składa się z krytyki zewnętrznej (dotyczy cech zewnętrznych źródła i polega na ustaleniu jego autentyczności) oraz krytyki wewnętrznej (dotyczy treści informacyjnej zawartej w źródle poznawczym i polega na określeniu jego wiarygodności i wartości). Zob. M. Zieliński, Poznanie sądowe a poznanie naukowe, Poznań 1979, s. 50 51; A. Chodubski, Wstęp do badań politologicznych, Gdańsk 1998, s. 68 69. 31 Istnieje jeszcze jedno źródło wiedzy kryminalistycznej wiedza własna (nabyta w drodze eksperymentu, obserwacji bezpośredniej uczestniczącej). Jednakże ze względów bezpieczeństwa oraz realnych możliwości przeprowadzenia eksperymentów lub obserwacji bezpośredniej, nie mogła ona mieć zastosowania w przypadku badań przeprowadzonych w ramach niniejszej pracy. Znane są przypadki badań naukowych nad funkcjonowaniem zorganizowanych grup przestępczych przeprowadzanych metodą obserwacji bezpośredniej uczestniczącej. Zob. D. Zaitch, Trafficking Cocaine: Colombian Drug Entrepreneurs in the Netherlands, The Hague 2002 oraz S. Zakrzewski, Z problematyki grup przestępczych i przestępstwa grupowego, NP 1956, nr 5, s. 19 36. Wadą tej metody jest narażenie bezpieczeństwa samego badacza, a także ograniczona liczba przypadków możliwych do zbadania tą metodą. 32 Metodę badawczą, opartą na pozyskiwaniu informacji z akt postępowań przygotowawczych (postępowania prowadzone przez organy ścigania), stosowano m.in. w badaniach opisanych w następujących publikacjach: P.C. van Duyne, Organizing Cigarette Smuggling and Policy Making, Ending up in Smoke (w:) A. Adamski (red.), Przestępczość gospodarcza z perspektywy Polski i Unii Europejskiej. Materiały konferencji międzynarodowej, Toruń 2003; P.C. van Duyne, Organizing Cigarette Smuggling and Policy Making, Ending up in Smoke, Crime, Law & Social Change 2003, nr 39, s. 285 317; S. Lelental, M. Zajder (red.), Kryminalistyczne i prawne problemy..., passim; K. Laskowska, Rosyjskojęzyczna przestępczość zorganizowana..., passim; I. Nowicka, Rozbój drogowy jako przejaw zorganizowanej działalności przestępczej, Kraków 2004. 25

Wstęp 2) informacje pozyskane z opracowań naukowych i publicystycznych, zawarte w: a) raportach i opracowaniach Europolu oraz Rady Europy, dotyczące przestępczości zorganizowanej, w tym zorganizowanych grup przestępczych, b) publikacjach naukowych na temat przestępczości zorganizowanej, w tym zorganizowanych grup przestępczych, c) doniesieniach prasowych. Niżej przedstawiono zalety i wady poszczególnych kategorii źródeł materiału badawczego. Ad 1 lit. a) Akta główne postępowań karnych z art. 258 k.k. Informacje pozyskane z tego źródła wydają się najbardziej przydatne dla osiągnięcia wyznaczonych w ramach niniejszej pracy celów badawczych oraz do weryfikacji postawionych hipotez. Wykorzystanie akt spraw postępowania karnego ma tę zaletę, że informacje w nich zawarte są w miarę wiarygodne i mogą być sprawdzone przez innych badaczy 33. W badaniach wykorzystano akta spraw karnych, w których postępowanie przygotowawcze zakończono wniesieniem do sądów aktów oskarżenia z zarzutami z art. 258 k.k. 34 Wybór tej kategorii akt spraw był podyktowany kilkoma względami. Materiały zgromadzone na wcześniejszym etapie postępowania przygotowawczego, przed jego zakończeniem, są co do zasady niejawne i dostęp do nich byłby utrudniony. Ponadto w zależności od etapu, na którym znajdowałoby się postępowanie przygotowawcze, ilość i rodzaj informacji byłyby różne. Dlatego zdecydowano zbadać akta spraw, w których postępowanie przygotowawcze zostało zakończone. Wówczas bowiem materiał w nich zawarty stanowił całość. Przy wyborze materiału źródłowego odstąpiono od kryterium prawomocności orzeczenia sądowego kończącego sprawy z art. 258 k.k. W pierwszej kolejności warto podkreślić, że kodeks karny nie generuje nowych stanów faktycznych jest odpowiedzią na nie 35. To, że w określonym przypadku nie można przypisać danej osobie udziału w zorganizowanej grupie przestępczej nie oznacza, że grupa ta nie istniała i nie działała 36. Należy odróżnić materiał dowodowy, na podstawie którego sąd wydaje wyrok, od materiału badawczego, służącego do weryfikacji postawionych hipotez badawczych. Sąd bierze pod uwagę te dowody, które uzna za wiarygodne, natomiast w badaniu naukowym badacz powinien sam określić, czy źródło materiału poznawczego 33 E. Kleemans, Crossing Borders: Organised Crime in the Netherlands (w:) C. Fijnaut, L. Paoli (red.), Organised Crime in Europe..., s. 306. 34 Można także wyróżnić sytuację, w której zarzut popełnienia przestępstwa z art. 258 k.k. pojawił się na późniejszym etapie postępowania sądowego. Aby jej nie pominąć, przeprowadzono również kwerendę repertoriów sądowych. 35 Przykładem tego jest ewolucja przepisów karnych dotyczących kryminalizacji udziału w organizacjach przestępczych. Szerzej na ten temat R. Zawłocki, Przestępczość zorganizowana w ujęciu materialnoprawnym (w:) P. Wiliński (red.), Prawo wobec wyzwań przestępczości, Poznań 2005, s. 17 19. 36 Zapoznając się podczas badań z aktami spraw z art. 258 k.k., stwierdzono, że w sprawach, w których sposób działania osób w grupach przestępczych był bardzo podobny, sądy różnie oceniały materiał dowodowy, w jednych przyjmując, że osoby te brały udział w zorganizowanej grupie przestępczej, a w innych uniewinniając je od tego zarzutu. 26

8. Podstawowe źródła materiału badawczego jest wiarygodne 37. Nadto trzeba mieć na uwadze, że inny jest cel postępowania karnego (skoncentrowany na kwestii odpowiedzialności karnej konkretnej osoby), a inny cel badań przeprowadzonych w ramach niniejszej pracy (dotyczący zdarzeń określanych jako działalność zorganizowanych grup przestępczych). Informacje pochodzące z akt spraw karnych mogą spotkać się także z zarzutem wielokrotnego przetworzenia danych, a tym samym pominięcia tych informacji, które nie znalazły się w aktach na skutek decyzji organu prowadzącego postępowanie 38. W miarę bowiem przechodzenia z jednej fazy postępowania do następnych faz, liczba informacji pozyskanych tylko na podstawie materiału dowodowego uznanego przez sąd za wiarygodny systematycznie maleje 39. Zarzut ten jest częściowo słuszny. Jednak można go również postawić każdej innej kategorii źródeł materiału poznawczego, takiej jak wiedza policjantów, prokuratorów i sędziów (ich wiedza ogranicza się do przypadków, z którymi mieli do czynienia) czy wiedza członków zorganizowanych grup przestępczych (mają ograniczoną wiedzę na temat działalności grup przestępczych, zazwyczaj zawężoną do własnej grupy). Należy też podkreślić, że wybór któregokolwiek z wyżej wymienionych źródeł materiału badawczego dotyczącego zorganizowanych grup przestępczych może się spotkać z zarzutem nieobjęcia badaniami wszystkich faktycznych przypadków funkcjonowania zorganizowanych grup przestępczych. Analizując możliwe źródła pozyskania materiału badawczego na temat zorganizowanych grup przestępczych, zdecydowano się na posłużenie kryterium formalnym zakwalifikowania określonych stanów faktycznych jako wypełniających znamiona art. 258 k.k. Na wybór tego kryterium wpłynęły następujące czynniki: dostępność i jawność materiału badawczego, możliwość pozyskania informacji potrzebnych do weryfikacji postawionych w pracy hipotez, możliwość jasnego określenia zakresu czasowego i terytorialnego przeprowadzonych badań. Jednak, aby uniknąć zarzutu pominięcia w pracy innych źródeł informacji o zorganizowanych grupach przestępczych, analizę akt zakończonych postępowań przygotowawczych uzupełniono informacjami uzyskanymi od policjantów i prokuratorów, z raportów CBŚ, opracowań statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości oraz opracowań naukowych i publicystycznych 40. Ad 1 lit. b) Dane statystyczne Ministerstwa Sprawiedliwości oraz zawarte w raportach CBŚ. Analizując możliwość wykorzystania w niniejszej pracy danych statystycznych, uwzględniono fakt, że ilustrują one problem w ujęciu ilościowym, natomiast pomijają 37 Proces poznania sądowego w znacznej mierze jest podobny do procesu poznania naukowego, z tym że ten pierwszy jest przeprowadzany zgodnie z regułami procesowymi, które określają granice ustalania faktów. Do różnic poznania naukowego i sądowego zalicza się wybór przedmiotu poznania, zakres dopuszczalnych źródeł poznania, rodzaj podmiotu dokonującego poznania. Różnice te jednak nie wpływają negatywnie na ocenę samego procesu poznania sądowego. Szerzej M. Zieliński, Poznanie sądowe a poznanie..., s. 187 199. 38 Tak Z. Rau, Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków 2002, s. 25. 39 L. Radzinowicz, Przestępczość w Polsce w latach 1924-1933 na podstawie statystyki kryminalnej, Archiwum Kryminologiczne 1935, z. 1 2, s. 2 4, za: A. Adamski, Interpretacja statystyk przestępczości w kryminologii, Prz. Polic. 1992, nr 2 3, s. 164 165. 40 Na konieczność korzystania z wielu źródeł materiału badawczego wskazano m.in. (w:) B. Hołyst, Naukowe badania..., s. 214. 27