DOROTA MAŚNIAK Zasady ustalania prawa właściwego dla dochodzenia roszczeń ofiar wypadków drogowych 1. DETERMINANTY USTALENIA WŁAŚCIWEGO PRAWA W dobie członkostwa Polski w Unii Europejskiej i otwarcia granic problem ustalania właściwego w danej sprawie cywilnej prawa wzrósł na znaczeniu. Rozwój motoryzacji przyczynił się do wzrostu rangi wypadków drogowych jako zdarzeń stanowiących źródło zobowiązań. Częściej dziś sędzia stoi przed zadaniem wyboru między porządkami prawnymi czy weryfikacji właściwości prawa zastosowanego przez powoda poszkodowanego. Zadanie jest tym trudniejsze, że stosunki powstałe na skutek wypadku drogowego mogą być nawiązywane pomiędzy różnymi podmiotami. Poza typowymi stosunkami, których stroną jest z jednej strony poszkodowany, a z drugiej sprawca i ubezpieczyciel jego odpowiedzialności cywilnej, roszczenia kierowane mogą być również do innych podmiotów powołanych celem ułatwienia dochodzenia roszczeń z tytułu szkód stanowiących następstwo wypadków powstałych za granicą lub spowodowanych przez pojazd zarejestrowany za granicą 1. Stosunek z elementem obcym (stosunek międzynarodowy) to taki stosunek, który nie jest w całości zamknięty w obrębie jednego państwa (państwa, w którym dokonywana jest jego ocena). Powiązanie z obcym obszarem prawnym może nastąpić za pośrednictwem różnych czynników, np. miejsca zamieszkania lub siedziby przynajmniej jednej strony danego stosunku bądź miejsca zdarzenia będącego jego źródłem 2. Jeżeli element obcy z uwagi na swoją wagę powoduje ciążenie danego stosunku do innego sytemu prawnego, wówczas rodzi to konieczność wskazania prawa właściwego dla oceny tego stosunku przez zastosowanie odpowiednich norm prawa kolizyjnego. Tradycyjnymi łącznikami, rozumianymi jako elementy normy kolizyjnej wiążącej dany zakres z konkretnym systemem prawnym, są kryteria o charakterze terytorialnym (miejsce zdarzenia les loci delicti) i podmiotowym (miejsce zamieszkania, obywatelstwo czy miejsce zwykłego pobytu poszkodowanego). W przypadku odpowiedzialności za skutki wypadków drogowych w grę wchodzą również szczególne kryteria, takie jak miejsce zwykłego stacjonowania pojazdu (inaczej stałego postoju) utożsamiane z miejscem rejestracji, miejsce dopuszczenia do ruchu, a nawet objęcia ochroną ubezpieczeniową posiadacza pojazdu 3. Dla ustalenia właściwości prawa znaczenie mają również okoliczności wypadku drogowego przekładające się na powołane powyżej ciążenie powstałego w wyniku wypadku stosunku do określonego systemu prawnego. W przypadku większości wypadków stosunek pomiędzy poszkodowanym a sprawcą powstaje dopiero wskutek wypadku. Jednakże bywa i tak, że można wskazać na więzi łączące strony stosunku deliktowego istniejące już przed wypadkiem. Najistotniejsze z nich określane są mianem więzi o charakterze społecznym i zalicza się do nich miejsce zamieszkania na terytorium tego samego państwa, obywatelstwo tego samego państwa lub miejsce stałego pobytu 4. Dla ustalenia właściwości prawa znaczenie może mieć również uprawnienie sprawcy wypadku do władania pojazdem. Typową sytuacją jest, że sprawca włada pojazdem (jako posiadacz samoistny czy posiadacz zależny) zarejestrowanym (dopuszczonym do ruchu) w kraju jego miejsca zamieszkania. Możliwe są jednak sytuacje, w których miejsce zamieszkania sprawcy znajduje się w innym kraju. Mniejsze znaczenie wydaje się mieć rozróżnienie wypadku według tzw. kryterium terytorialnego, zgodnie z którym do szkody stanowiącej następstwo wypadku dochodzi w innym państwie niż państwo działania sprawcy. W przypadku oparcia 1 Zob. rozdz. 5 i rozdz. 8 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz.U. z 2003 r. Nr 124, poz. 1152 ze zm. 2 M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2005, s. 21. 3 K. Ludwichowska, Odpowiedzialność cywilna i ubezpieczeniowa za wypadki samochodowe, Toruń 2008, s. 337 338. 4 R. Sieghörtner, Internationales Straßenverkehrsunfallrecht, Tübingen 2002, s. 23 26, 33 36.
odpowiedzialności sprawcy na zasadzie winy można by rozważać sytuację, w której zawinione zachowanie kierującego pojazdem na terytorium jednego państwa prowadzi do szkody na terytorium drugiego państwa. W razie oparcia odpowiedzialności na zasadzie ryzyka należałoby rozważyć sytuację, w której ruch pojazdu w jednym państwie doprowadził do powstania szkody na terytorium drugiego państwa. W odróżnieniu od dorobku myśli prawniczej systemu kontynen talnego i rozwiązań prawnych państw tego systemu 5 w doktrynie angiel skiej przeważa pogląd co do prawnoprocesowego, a nie materialnego charakteru obowiązku naprawienia szkody, co przesądza o przyjęciu jako łącznika miejsca siedziby władzy orzekającej (legis fori) 6. Zgodnie z tym poglądem, jeśli miejsce wypadku i miejsce siedziby władzy orzekającej znajdują się na terytoriach różnych państw, dochodzi do sytuacji, w której przesłanki oceniane są według dwóch systemów prawnych 7. 2. PRAWO WŁAŚCIWE DLA ROZSTRZYGNIĘĆ BIURA NARODOWEGO Dla roszczeń kierowanych do biur narodowych przez poszkodowanych w wypadkach drogowych spowodowanych ruchem pojazdów zarejestrowanych za granicą kraju miejsca zamieszkania poszkodowanego istotne znaczenie mają zapisy Regulaminu wewnętrznego 8 mającego charakter porozumienia międzynarodowego 9. W myśl jego postanowień wszystkie roszczenia są rozpatrywane przez biuro narodowe zgodnie z przepisami prawnymi mającymi zastosowanie w kraju wypadku w najlepiej pojętym interesie ubezpieczyciela, który wydał Zieloną kartę lub wystawił polisę ubezpieczeniową 10. Biuro narodowe jest wyłącznie kompetentne we wszystkich sprawach dotyczących interpretacji prawa mającego zastosowanie w kraju wypadku (nawet wówczas, gdy odsyła ono do przepisów prawnych mających zastosowanie w innym kraju) 11. W zgodzie z Regulaminem wewnętrznym, polski ustawodawca wskazał jako kryterium ustalenia właściwego prawa dla rozstrzygnięcia zasadności i wysokości świadczenia przyznawanego przez Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (pełniące funkcję biura narodowego) miejsce wypadku (art. 128 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych). Zatem zastosowanie będą miały przepisy rozdziału 2 powołanej ustawy, stanowiące warunki ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego oraz przepisy Kodeksu cywilnego 12. Oparcie rozstrzygnięcia na regulacjach kraju miejsca wypadku nie wyłącza konieczności znajomości postanowień umowy ubezpieczenia OC sprawcy szkody. Postanowienia Regulaminu wewnętrznego dopuszczają pewną elastyczność w ustalaniu właściwych regulacji dla rozstrzygnięć biura narodowego, uwzględniającą interes poszkodowanego. Otóż zgodnie z art. 3 ust. 5 Regulaminu wewnętrznego, jeśli umowa ubezpieczenia OC sprawcy szkody przewiduje warunki lub limity korzystniejsze dla poszkodowanego od przewidzianych przez prawo o obowiązkowym ubezpieczeniu komunikacyjnym 5 Zob. niemieckie normy kolizyjnoprawne, Einführungsgesetz zum Bürgerlichen Gesetzbuch, Fassung der Bekanntmachung vom 21.09.1994 (Bundesgesetzblatt I Seite 2494), ber. BGBl. 1997 I, s. 1061. 6 M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2007, s. 27 28. 7 C.M.V. Clarkson, J. Hill, The Conflict of Laws, Oxford 2006, s. 237 i n.; K. Ludwichowska, Od powiedzialność cywilna, s. 348 349. 8 Internal Regulation przyjęty przez Radę Biur na Zgromadzeniu Ogólnym w Rethymno (Kreta) 30 maja 2002 r. zmieniony w 2008 r. w Lizbonie (Portugalia), http:/www.cobx.org/en/index-module-orki-page-view-id-277.html, dostęp 26 lipca 2012 r. 9 Por. D. Maśniak, Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK, w: Prawo ubezpieczeń gospodarczych, t. 1, Komentarz do przepisów prawnych o funkcjonowaniu rynku ubezpieczeniowego, red. Z. Brodecki, M. Serwach, M. Glicz, Warszawa 2010, s. 809 810; M. Orlicki, Nowe prawo ubezpieczeń gospodarczych. Pakiet ustaw ubezpieczeniowych, kodeks cywilny po zmianach, Bydgoszcz Warszawa Poznań 2004, s. 296, jak również M. Monkiewicz, Jednolity rynek ubezpieczeń komunikacyjnych w Unii Europejskiej, cz. 1, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2004, nr 3 4, s. 60. 10 Co do posiadaczy pojazdów zarejestrowanych na terytorium państw-członków EOG, do których ma zastosowanie zasada domniemanego pokrycia ubezpieczeniowego (sygnatariuszy Wielostronnego Porozumienia Gwarancyjnego). 11 Szerzej zob. D. Maśniak, Rola Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych w tworzeniu zintegrowanego systemu ochrony ofiar wypadków drogowych, Gdańskie Studia Prawnicze 2005, t. XIV s. 659 675. 12 Szerzej na temat odpowiedzialności odszkodowawczej (zakładu ubezpieczeń) za szkody wyrządzone przez posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym zob. A. Wąsiewicz, Ubezpieczenia komunikacyjne..., s. 47 i n.; zob. też G. Bieniek, Cywilnoprawna problematyka ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych na tle nowych unormowań, PS 2004, nr 5, s. 52 58.
obowiązujące w kraju miejsca wypadku, konieczna jest konsultacja z odpowiedzialnym ubezpieczycielem. Biuro Narodowe konsultuje się co do tej części roszczenia, która przekracza te warunki lub limity. Zgoda takiego ubezpieczyciela nie jest wymagana, jeżeli prawo mające zastosowanie nakłada na biuro narodowe obowiązek uwzględniania gwarancji umownych przekraczających takie limity i warunki przewidziane prawem odnoszącym się do ubezpieczenia OC w związku z używaniem pojazdów mechanicznych w kraju wypadku. Wykładnia celowościowa art. 128 ust. 2 powołanej ustawy prowadzić mogłaby do wniosku, że polski ustawodawca przewidział takie uregulowanie w odniesieniu do najistotniejszego limitu, jakim jest suma gwarancyjna. Zgodnie z jego treścią, gdy wysokość sumy gwarancyjnej wynikającej z umowy ubezpieczenia obejmującej ochroną ubezpieczeniową odpowiedzialność sprawcy wypadku jest wyższa niż limity przewidziane w przepisach obowiązujących w państwie, w którym doszło do wypadku, stosować należy postanowienia umowy. Zatem w razie różnic pomiędzy postanowieniami umowy ubezpieczenia i właściwymi przepisami prawa co do górnej granicy odpowiedzialności Polskiego Biura Ubezpieczeń Komunikacyjnych zastosowanie mają zawsze regulacje korzystniejsze dla poszkodowanego. Powstaje jedynie istotna wątpliwość co do przypadków zastosowania omawianego przepisu. Ustawodawca wyraźnie przewidział, iż są to przypadki, o których mowa w art. 124 ustawy, czyli takie, w których PBUK odpowiada za szkody będące następstwem wypadków, które wydarzyły się poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. O takiej interpretacji przesądza treść i redakcja art. 124 ustawy. Wykładnia logiczno-językowa art. 128 w zw. z art. 124 uniemożliwia zastosowanie wynikającej z niej normy dla dochodzenia swoich praw przez ofiarę wypadku drogowego, do którego doszło na terytorium RP kraju jej miejsca zamieszkania, ograniczając jej zastosowanie do świadczeń wypłacanych przez PBUK jako biuro narodowe tytułem zwrotu wydatków poniesionych przez biuro narodowe państwa miejsca zamieszkania poszkodowanego, któremu zrekompensowało ono szkodę. Trudno doszukać się logicznej argumentacji zwrotu wydatków biuru narodowemu wypłacającemu odszkodowanie w kwocie wyższej, niż przewidywałoby to prawo miejsca wypadku, z uwagi na wyższą sumę gwarancyjną przewidzianą w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych przy jednoczesnym braku możliwości zwiększenia wysokości wypłacanych świadczeń przez PBUK poszkodowanemu mieszkańcowi RP w sytuacji, gdy suma gwarancyjna wynikająca z umowy ubezpieczenia OC sprawcy szkody jest wyższa niż suma gwarancyjna wynikająca z przepisów ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, właściwej zgodnie z zasadą lex loci delicti. 3. PRAWO WŁAŚCIWE DLA ROZSTRZYGNIĘĆ REPREZENTANTA DO SPRAW ROSZCZEŃ I UBEZPIECZYCIELA ODPOWIEDZIALNOŚCI CYWILNEJ SPRAWCY SZKODY Bezsporne jest, że reprezentant do spraw roszczeń w zakresie dokonywanych przez niego czynności prawnych działa wobec osób poszkodowanych jako przedstawiciel zakładu ubezpieczeń. Jego umocowanie do działania wynika z udzielonego mu przez zakład ubezpieczeń pełnomocnictwa 13. Stąd do ustalenia właściwego prawa do wnoszonych do niego roszczeń zastosowanie będą miały reguły dotyczące ustalania właściwości prawa w stosunkach poszkodowany ubezpieczyciel OC sprawcy szkody. Przyjąć należy, że postanowienia dyrektywy 2009/103/WE wskazują jedynie na podstawy odpowiedzialności organu odszkodowawczego. Ustalenie spełnienia przesłanek odpowiedzialności organu uprawnień poszkodowanego wymaga zastosowania przepisów właściwych dla ustalenia odpowiedzialności sprawcy szkody i jego zakładu ubezpieczeń 14. Ustalenia właściwego prawa wymaga również określenie sposobu likwidacji szkody i wysokości świadczeń. 13 Szerzej na temat kompetencji i zadań reprezentanta ds. roszczeń zob. D. Maśniak, Ustawa o ubezpieczeniach komunikacyjnych..., s. 902 908, oraz J. Orlicka, M. Orlicki, Europejski system dochodzenia roszczeń ubezpieczeniowych za wypadki komunikacyjne za granicą, Bydgoszcz Poznań 2003, s. 51 54. 14 Szerzej na temat zakresu działalności organu odszkodowawczego zob. D. Maśniak, Rola Polskiego Biura..., s. 667 671.
Efektywne funkcjonowanie transgranicznego systemu ochrony ofiar wypadków drogowych ułatwiła unifikacja przepisów kolizyjnych wprowadzenie jednolitych regulacji na szczeblu Unii 15. Jednolite przepisy, stosowane bez względu na wskazane przez nie prawo, pozwalają unikać zakłóceń konkurencji między uczestnikami sporów w ramach Unii. W doktrynie prawa unijnego jednoznacznie przyjmuje się zasadę pierwszeństwa prawa unijnego w prawie wewnętrznym państw członkowskich 16. Dzięki wyposażeniu Unii Europejskiej (wcześniej Wspólnoty Europejskiej) przez Traktat Amsterdamski podpisany 2 października 1997 r. zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty 17 w kompetencje do uchwalania norm kolizyjnych, istnieje obecnie możliwość przyjęcia w tym zakresie unijnych instrumentów prawa pochodnego 18. Pozwoliło to urzeczywistnić koncepcję regulacji prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych za pomocą instrumentu prawa unijnego w randze rozporządzenia Rzym II 19. Normy wynikające z jego treści cechuje pierwszeństwo wobec dokonywanego na podstawie krajowej ustawy kolizyjnej wskazania prawa właściwego do rozstrzygania spraw z elementem obcym 20. Pojęcie zobowiązania pozaumownego jest różnie definiowane w poszczególnych państwach członkowskich, co podkreślił prawodawca unijny w treści preambuły rozporządzenia Rzym II. Dlatego przesądził, że do celów rozporządzenia Rzym II zobowiązanie pozaumowne powinno być rozumiane jako pojęcie autonomiczne, a normy kolizyjne określone w tym rozporządzeniu powinny obejmować również zobowiązania pozaumowne oparte na zasadzie ryzyka. Kierując się pewnością prawa i potrzebą zapewnienia sprawiedliwości w konkretnych sprawach, uznano, iż słuszne będzie wprowadzenie zasad ogólnych ustalania właściwego prawa, ale obok nich zasad szczegółowych oraz tzw. klauzul korekcyjnych, uelastyczniających ramy norm kolizyjnych. W sytuacji gdy czyn niedozwolony pozostaje w znacznie ściślejszym związku z innym państwem niż państwo wskazane dzięki zastosowaniu zasad ogólnych lub szczególnych, możliwe jest odstąpienie od nich. Zapewniona jest również autonomia stron w kwestii wyboru właściwego prawa. Strony mogą poddać zobowiązanie pozaumowne wybranemu przez siebie prawu, w drodze porozumienia zawartego po wystąpieniu zdarzenia powodującego szkodę (art. 14 rozporządzenia Rzym II). Uznano, iż łącznikiem, który w najpewniejszy sposób zwiększa przewidywalność orzeczeń sądowych i zapewnia równowagę między podmiotami odpowiedzialnymi za szkodę i poszkodowanym, jest miejsce powstania bezpośredniej szkody (loci damni). Zarówno w toku prac poprzedzających uchwalenie rozporządzenia Rzym II, jak i w ramach analiz dotyczących funkcjonowania w praktyce przyjętych rozwiązań podnoszone były i są głosy krytykujące wybór łącznika lex damni i postulujące umożliwienie poszkodowanemu wyboru jako właściwego prawa miejsca jego stałego pobytu. Zwolennicy tego stanowiska podkreślają, iż stworzyłoby to możliwość oceny jego roszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w środowisku, w którym poszkodowany stale przebywa. Współgrałoby również z zasadami ustalania właściwej jurysdykcji sądowniczej w sprawach dotyczących wypadków drogowych. Istotnym minusem zastosowania tego łącznika jest fakt, iż w razie wypadku drogowego, w którym poszkodowani 15 Podstawowym celem wprowadzania w życie koncepcji regulacji prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych za pomocą instrumentu prawa wspólnotowego w randze rozporządzenia była unifikacja przepisów kolizyjnych w zgodzie z treścią rozporządzenia Rady nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, Dz.Urz. UE L 2001 12/1; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 4, s. 42, ze zm.; szerzej zob. D. Fuchs, Właściwość sądowa w zakresie ubezpieczeń gospodarczych według rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych, w: Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz, red. Z. Brodecki, M. Serwach, Kraków 2005, s. 1455 1457. 16 Z. Brodecki, S. Majkowska-Szulc, D. Pyć, Prymat (traktaty i akty instytucji UE; umowy międzynarodowe), w: Europa sędziów, red. Z. Brodecki, Warszawa 2007, s. 50 52. 17 Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/31. 18 Por. M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe..., 2005, s. 21. 19 Dla zmiany filozofii prawa prywatnego międzynarodowego kluczowe znaczenie miało rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I), Dz.Urz. UE L 2008 177/6. 20 Por. M. Mataczyński, Przepisy wymuszające swoje zastosowanie w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 2005, s. 79.
pochodzą z różnych państw, a sprawa rozstrzygana jest przez jeden organ, istniałaby potrzeba rozstrzygania na podstawie kilku systemów prawnych 21. Zdaniem unijnego prawodawcy związek z państwem, w którym powstała szkoda bezpośrednia, uwzględnia aktualne podejście do odpowiedzialności cywilnej i zwiększającego się zakresu obowiązywania zasady ryzyka. Zasada lex loci damni stanowi ogólną zasadę ustalania prawa właściwego dla spraw, do których zastosowanie będzie miało rozporządzenie Rzym II (art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II). Prawo właściwe powinno zostać określone na podstawie miejsca powstania szkody, niezależnie od państwa lub państw, w których mogłyby wystąpić skutki pośrednie, jak również państwa, na terytorium którego doszło do zdarzenia skutkującego szkodą. W przypadku zatem szkody na osobie lub szkody na mieniu państwem, w którym powstaje szkoda, powinno być państwo, w którym, odpowiednio, została poniesiona szkoda na osobie lub szkoda na mieniu. Zasadą szczegółową jest zasada miejsca zwykłego pobytu osoby odpowiedzialnej za szkodę i poszkodowanego w sytuacji, gdy jest to jedno państwo (art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym II). Klauzula korekcyjna umożliwia korektę powyższych zasad, jeśli z okoliczności sprawy wyraźnie wynika, że czyn niedozwolony pozostaje w znacznie ściślejszym związku z innym państwem (art. 4 ust. 3 rozporządzenia Rzym II). Rozporządzenie Rzym II w swojej treści odnosi się do tematyki actio directa 22. Prawodawca unijny przewidział odrębną regulację wprost odnoszącą do roszczenia bezpośredniego w ubezpieczeniach OC. W myśl art. 18 rozporządzenia Rzym II prawem właściwym w zakresie uprawnienia osób poszkodowanych do wystąpienia z bezpośrednim roszczeniem wobec ubezpieczyciela osoby odpowiedzialnej za szkodę jest prawo właściwe dla zobowiązań pozaumownych, chyba że osoba, która doznała szkody, wybierze jako prawo właściwe prawo umowy ubezpieczenia. Takie rozwiązanie wydaje się potwierdzać postępującą petryfikację deliktową natury roszczenia bezpośredniego, przy uwzględnieniu faktu, iż podstawę dla roszczenia bezpośredniego stanowią dwa stosunki prawne: deliktowy stosunek pomiędzy poszkodowanym i sprawcą oraz umowny, łączący sprawcę z ubezpieczycielem. Wyrazem wzmocnienia ochrony ofiar wypadków drogowych jest przyznanie im prawa wyboru prawa właściwego do dochodzenia roszczenia ubezpieczeniowego pomiędzy prawem miejsca bezpośredniej szkody (ewentualnie prawem miejsca stałego pobytu) a prawem umowy ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego (sprawcy wypadku). Zgodnie z zasadą priorytetu wiążące państwo normy prawa międzynarodowego mają pierwszeństwo przed normami pochodnego prawa unijnego i prawa krajowego. W preambule rozporządzenia Rzym II wskazano wyraźnie, że ze względu na poszanowanie międzynarodowych zobowiązań państw członkowskich nie powinno ono naruszać umów międzynarodowych, których stroną, w chwili przyjęcia tego rozporządzenia jest jedno lub więcej państw członkowskich. O dostrzeżeniu przez Komisję Europejską międzynarodowych rozwiązań obowiązujących z dobrym skutkiem od kilku dekad i uznaniu ich nienaruszalności świadczy treść art. 28 rozporządzenia Rzym II, przesądzająca prymat umów międzynarodowych ustanawiających normy kolizyjne odnoszące się do zobowiązań pozaumownych. Polska ratyfikowała Konwencję o prawie właściwym dla wypadków drogowych sporządzoną w Hadze 4 maja 1971 r. 23, która dotyczy pozaumownej odpowiedzialności cywilnej wynikającej z wypadków drogowych, niezależnie od rodzaju postępowania, w którym dochodzi się tej odpowiedzialności 24. Stosuje się ją niezależnie od jakiegokolwiek warunku wzajemności, w tym również w sytuacji, gdy prawo właściwe nie jest prawem żadnego z jej państw stron. W myśl jej postanowień za wypadek drogowy uważa się wypadek, w którym uczestniczy jeden pojazd lub kilka pojazdów z napędem silnikowym lub bez 21 Opcja nr 6 Komisji Europejskiej w ramach konsultacji w sprawie kompensacji szkód wynikających z wypadków drogowych marzec 2009; K. Ludwichowska, Odpowiedzialność cywilna, s. 343 344. 22 Na temat charakteru prawnego roszczenia bezpośredniego zob. E. Kowalewski, Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej. Funkcje i przemiany, Toruń 1981, s. 177 184; K. Ludwichowska, Odpowiedzialność cywilna, s. 353 i n. 23 Dz.U. z 2003 r. Nr 63, poz. 585. 24 Konwencja o prawie właściwym dla wypadków drogowych, sporządzona w Hadze 4 maja 1971 r., Dz.U. z 2003 r. Nr 63, poz. 585, której stronami są Republika Austrii, Królestwo Belgii, Republika Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Republika Chorwacji, Republika Czeska, była Jugosłowiańska Republika Macedonii, Republika Francuska, Królestwo Hiszpanii, Republika Litewska, Republika Łotewska, Wielkie Księstwo Luksemburga, Królestwo Niderlandów (dla Królestwa w Europie i Antyli Niderlandzkich), Republika Słowacka, Republika Słowenii, Konfederacja Szwajcarska, Federalna Republika Jugosławii, weszła w życie w Polsce 28 maja 2002 r.; szerzej na temat jej miejsca wśród źródeł prawa prywatnego międzynarodowego zob. M. Czepelak, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2008, s. 270 i n.
napędu, wiążący się z ruchem na drodze publicznej, na terenie ogólnodostępnym lub na terenie prywatnym dostępnym dla niektórych osób (art. 1 konwencji haskiej z 1971 r.). Konwencja haska z 1971 r. wyraźnie odnosi się do bezpośrednich roszczeń przysługujących przeciwko ubezpieczycielowi osoby odpowiedzialnej (art. 9 konwencji haskiej z 1971 r.). Dopuszcza ich dochodzenie, jeśli takie uprawnienie przewiduje prawo państwa rejestracji pojazdu sprawcy lub prawo państwa miejsca wypadku, a w ostateczności prawo właściwe dla umowy ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego, którego ruchem wyrządzono szkodę. Jest to łącznik kaskadowy o charakterze subsydiarnym 25. Istotne jest rozstrzygnięcie, czy dotyczy on jedynie dopuszczalności dochodzenia roszczenia bezpośredniego, czy też dochodzonego roszczenia bezpośredniego w całości. Wykładnia logiczno-językowa wskazuje na zasadność pierwszego z wymienionych rozwiązań. Za takim rozwiązaniem wydaje się również przemawiać wykładnia celowościowa, jeśli za cel regulacji międzynarodowych przyjmiemy przyjęcie jasnych reguł kolizyjnoprawnych ułatwiających dochodzenie roszczeń ofiarom wypadków drogowych. Poruszany w doktrynie problem wiąże się ściśle z kwestią statusu roszczenia bezpośredniego i jego autonomii wobec statusu deliktowego i ubezpieczeniowego (właściwego dla umowy ubezpieczenia) 26. Rodzi się pytanie, czy istotniejsza jest funkcjonalna jedność roszczenia bezpośredniego, którą postuluje K. Ludwichowska, czy funkcjonalność całego systemu ochrony ofiar wypadków drogowych. Za tym drugim wydaje się przemawiać dążenie do ustalania jednolitych zasad ustalania właściwego prawa dla roszczeń przysługujących poszkodowanemu w wypadku drogowym bez względu na to, czy są kierowane do sprawcy wypadku, czy bezpośrednio do jego ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej. Brak uzasadnienia dla przyjęcia właściwości różnych systemów prawnych w zależności od wyboru drogi dochodzenia roszczeń przez poszkodowanego. Przyjęcie, iż wolą stron konwencji haskiej z 1971 r. było wskazanie odrębnych zasad ustalania prawa właściwego dla dochodzenia roszczeń bezpośrednich, mogłoby doprowadzić do takiego rozdzielenia zakresu zastosowania dwóch porządków prawnych. Gdyby ich wolą było ustanowienie szczególnych zasad ustalania właściwego prawa dla dochodzenia roszczeń bezpośrednich, a nie jedynie dla ustalenia możliwości ich dochodzenia, znaleźć się one winny w art. 4 konwencji haskiej z 1971 r., przewidującym zasady szczególne ustalania właściwości prawa, stanowiące wyjątki od zasady ogólnej ustanowionej w art. 3 konwencji. Taka interpretacja jest zgodna z poglądem, w myśl którego najwłaściwszym rozwiązaniem wydaje się poddawanie roszczenia bezpośredniego prawu, któremu podlega odpowiedzialność cywilna sprawcy szkody komunikacyjnej. Dodatkowy argument stanowi powszechny charakter roszczeń action directa, wynikający z narzucenia wprowadzenia ich do porządków prawnych państw członkowskich przepisami dyrektyw unijnych 27. Konwencja haska z 1971 r. w art. 3 jako podstawowy łącznik przyjmuje miejsce wypadku (loci delicti). Wyznacza on właściwe prawo dla dochodzenia roszczeń przez poszkodowanego w wypadku drogowym, który miał miejsce na terytorium państwa jego miejsca stałego pobytu (zamieszkania), jak również poszkodowanego, który doznał szkód na skutek zdarzenia (wypadku drogowego), które miało miejsce na terytorium państwa rejestracji pojazdu sprawcy szkody. Zwrócić uwagę należy, iż przyjęty w konwencji haskiej z 1971 r. łącznik nie jest tożsamy z podstawowym łącznikiem przyjętym w rozporządzeniu Rzym II, choć w praktyce jego zastosowanie prowadzić będzie często do wskazania tego samego państwa. Można jednak wyobrazić sobie sytuacje, w szczególności dotyczące powstania szkód na osobie, w których kraj miejsca wypadku drogowego nie będzie krajem powstania bezpośredniej szkody. Inaczej, jeśli stan faktyczny się komplikuje i do wypadku dochodzi na terytorium trzeciego państwa, niebędącego ani państwem miejsca stałego pobytu ofiary, ani państwem rejestracji pojazdu sprawcy. Wówczas prawem właściwym jest prawo państwa rejestracji. Łącznik rejestracji pojazdu uznano również za właściwszy, gdy miejsce stałego pobytu i rejestracji pojazdu znajdują się na terytorium tego samego państwa, a jedynie miejsce wypadku gdzie indziej. Jeśli na skutek wypadku dochodzi do szkód na osobie czy mieniu kilku osób, określa się prawo właściwe oddzielnie dla każdej z nich. 25 K. Ludwichowska, Odpowiedzialność cywilna, s. 357. 26 Zob. tamże, s. 353 361. 27 Głosząca inny pogląd K. Ludwichowska przyznaje jednakże, że odpowiedzialność sprawcy wypadku stanowi kwestię wstępną dla akcesoryjnej w stosunku do niej odpowiedzialności ubezpieczyciela wobec poszkodowanego, a rozstrzygnięcie drugiego zagadnienia kolizyjnoprawnego stanowi warunek rozstrzygnięcia pierwszego tamże, s. 359.
Do czasu przyjęcia przez UE szczegółowego prawodawstwa dotyczącego prawa mającego zastosowanie do wypadków drogowych państwa członkowskie będą stosować albo zasady zawarte w rozporządzeniu Rzym II, albo konwencję haską z 1971 r., jeśli została przez nie ratyfikowana. Zgodzić należy się z wysuwanym przez Insurance Europe (Insurance Comité Européen des Assurances Europejski Komitet Ubezpieczeń) postulatem przystąpienia przez Unię Europejską do konwencji haskiej z 1971 r. 28. IE zgodziła się z uzasadnieniem Komisji Europejskiej optującej za przyjęciem w rozporządzeniu Rzym II jako podstawowej zasady ustalania właściwego prawa dla deliktów prawa kraju powstania szkody, dostrzegając w wyborze takiego łącznika znalezienie rozsądnego kompromisu pomiędzy interesem podmiotu pociąganego do odpowiedzialności i poszkodowanego. Uznano, iż ta generalna zasada stanowi podstawowe rozwiązanie dla pozaumownych zobowiązań przyjęte w prawie wszystkich krajach członkowskich i, co ważne, pozostaje w zgodzie z rozwiązaniami międzynarodowymi, w szczególności konwencją haską z 1971 r. (z powyżej wskazanymi zastrzeżeniami). Podkreślano jednocześnie, że do wypadków drogowych zastosowanie mieć powinno prawo kraju, w którym doszło do wypadku. Wybór łącznika winien być zdeterminowany głównym celem, jakim jest usprawnienie mechanizmów kompensacji szkód. Zarówno proponowany na zaawansowanym etapie uchwalania rozporządzenia Rzym II łącznik miejsca zamieszkania poszkodowanego, jak i łącznik miejsca wypadku mają wady i zalety. Jednakże wybór winien mieć na uwadze cele przyświecające Konferencji Haskiej Prywatnego Prawa Międzynarodowego 29, do której przystąpiła Unia Europejska. Jest nim dążenie do progresywnej unifikacji reguł prywatnego prawa międzynarodowego. Cel ów wymaga znajdowania zgody na szczeblu międzynarodowym między innymi w kwestii właściwości prawa. Przystąpienie UE do konwencji haskiej z 1971 r. stałoby w zgodzie z celem Konferencji. 4. PRAWO WŁAŚCIWE DLA ROZSTRZYGNIĘĆ ORGANU ODSZKODOWAWCZEGO W drodze porozumienia z 29 kwietnia 2002 30 r. organy odszkodowawcze przesądziły o prawie właściwym do rozstrzygania kierowanych do nich roszczeń. W myśl postanowień klauzuli 3 ust. 4. porozumienia z 29 kwietnia 2002 r. pomimo uznania za jedynie odpowiedzialnego wobec poszkodowanego organu odszkodowawczego jego miejsca zamieszkania, przy ustalaniu odpowiedzialności i szacowaniu odszkodowania właściwe jest prawo kraju, w którym zdarzył się wypadek. O woli stron umowy świadczy powtórzenie tego zapisu (kaluzula 7 ust. 2), wskazujące, iż dla ustalania właściwego prawa nie ma znaczenia, na jakim podmiocie w ostateczności spoczywać będzie ciężar odpowiedzialności czy będzie to organ odszkodowawczy państwa rejestracji pojazdu, czy też właściwy fundusz gwarancyjny. Takie rozwiązanie jest zgodne z unormowaniami międzynarodowymi dotyczącymi ustalania właściwego prawa dla dochodzenia roszczeń ofiar wypadków drogowych i stanowi wyraz dążenia do ujednolicania zasad ustalania właściwego prawa dla roszczeń wnoszonych przez ofiary wypadków drogowych bez względu na sposób ich dochodzenia i podmiot, do którego roszczenia są kierowane. W kwestii rozliczeń pomiędzy organami odszkodowawczymi i między organami odszkodowawczymi i funduszami gwarancyjnymi największe znaczenie będą miały postanowienia porozumienia z 29 kwietnia 2002 r. Przyjęcie zasady lex delicti commissi dla rozstrzygnięć organu odszkodowawczego potwierdzają postanowienia porozumienia z 28 CEA Note 2006 Law applicable to non-contractual obligations Amended proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on the law applicable to non--contractual obligations ( ROME II ) COM (2006) 83 Final 21 February 2006. 29 Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego jest globalną organizacją międzynarodową liczącą 65 członków, włączając wszystkie państwa członkowskie UE. Przez lata Konferencja przyjęła znaczną liczbę konwencji, którą coraz częściej ratyfikują również państwa niebędące członkami Konferencji. W rezultacie prace Konferencji obejmują ponad 120 państw decyzja Rady 2006/719/WE z 5 października 2006 r. w sprawie przystąpienia Wspólnoty do Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego, Dz.Urz. UE 2006 L 297/1). 30 Agreement between Compensation Bodies and between Compensation Bodies and Guarantee Funds of 29 April of 2002, Paris 1 May 2004.
6 listopada 2008 r 31. Jego sygnatariusze wyraźnie przesądzili, iż do ustalania odpowiedzialności i oceny kompensacji zastosowanie mają zasady aktualnego prawa obowiązującego w państwie członkowskim miejsca wypadku. W świetle obowiązywania powyższych porozumień, a także uznania organu odszkodowawczego za odpowiedzialny za kompensację szkód spowodowanych ruchem pojazdów mechanicznych zarejestrowanych poza granicami kraju miejsca zamieszkania poszkodowanego w określonych przepisami dyrektywy 2009/103/WE okolicznościach trudno zgodzić się z wysuwanym w doktrynie poglądem, iż prawo właściwe dla stosunku poszkodowany organ odszkodowawczy różni się w zależności od podstawy odpowiedzialności organu odszkodowawczego. Nie godząc się z twierdzeniem, iż rola organu odszkodowawczego jest czysto formalna i w rzeczywistości chodzi o odpowiedzialność ubezpieczyciela OC sprawcy szkody, nie można również przyjąć za zasadną argumentację, że w przypadkach wypłaty świadczeń przez organ odszkodowawczy z uwagi na zaniechanie po stronie ubezpieczyciela OC sprawcy szkody właściwym będzie prawo odpowiedzialności tego ubezpieczyciela. Takiej argumentacji nie usprawiedliwia fakt, że prowadzi ona do poprawnego wniosku, prawem właściwym bowiem dla stosunku poszkodowany ubezpieczyciel sprawcy szkody jest, co do zasady, prawo miejsca wypadku (lub prawo miejsca powstania szkody). Brak również uzasadnienia dla zastosowania łącznika lex fori dla ustalania prawa właściwego dla stosunku poszkodowany organ odszkodowawczy, gdy nie można ustalić zakładu ubezpieczeń odpowiedzialnego za szkodę 32. 5. PRAWO WŁAŚCIWE DLA ROZSTRZYGNIĘĆ FUNDUSZU GWARANCYJNEGO Rozważając kwestię ustalania właściwego prawa dla rozstrzygnięcia zasadności roszczeń i wysokości świadczeń wypłacanych przez fundusze gwarancyjne, odróżnić należy sytuacje, w których poszkodowany bezpośrednio kieruje do niego roszczenia (na przykład mieszkaniec Polski poszkodowany ruchem pojazdu niezidentyfikowanego lub poszkodowany ruchem pojazdu zarejestrowanego za granicą, którego posiadacz nie dopełnił obowiązku ubezpieczenia), od sytuacji, w których fundusz stanowi ostateczne ogniwo transgranicznego systemu ochrony ofiar wypadków drogowych, do którego kierowane są roszczenia zwrotne organów odszkodowawczych odpowiedzialnych bezpośrednio wobec poszkodowanych. W drugim przypadku zakres możliwych do dochodzenia roszczeń określa w szczegółach część druga porozumienia z 29 kwietnia 2002 r. Fundusze gwarancyjne, przystępując do niego, zaakceptowały zasadę lex loci delicti, na podstawie której ustalana jest kwestia odpowiedzialności i wysokości należnego poszkodowanemu świadczenia odszkodowawczego. Pozostałe koszty należne od funduszu gwarancyjnego tytułem przeprowadzonego przez organ odszkodowawczy postępowania likwidacyjnego wyraźnie określone zostały powołanym porozumieniem z 29 kwietnia 2002 r. Do rozstrzygnięcia pozostaje trudniejsza kwestia ustalenia właściwego prawa dla rozstrzygnięć funduszu gwarancyjnego odpowiadającego bezpośrednio wobec poszkodowanego uczestnika ruchu drogowego. Publicznoprawny charakter funduszu może stanowić argument na potwierdzenie głoszonego w niemieckiej literaturze poglądu, w myśl którego prawem właściwym dla stosunku poszkodowany fundusz gwarancyjny jest prawo państwa siedziby funduszu (lex fori) 33. Przyjęcie argumentacji, w myśl której normy nakładające na fundusz gwarancyjny obowiązek wypłaty świadczeń odszkodowawczych mają charakter publicznoprawny (wynikają z przepisów o charakterze administracyjnym), rozstrzyga problem właściwości prawa, inaczej mówiąc w ogóle on nie powstaje 34. Analizując takie rozwiązanie w kontekście dążenia do ujednolicenia zasad ustalania właściwości prawa we wszystkich stosunkach wynikających w wypadków drogowych celem ułatwienia dochodzenia roszczeń poszkodowanym, zwrócić należałoby uwagę, że fundusze gwarancyjne wypłacają świadczenia z tytułu szkód powstałych na 31 Agreement between Compensation Bodies and Guarantee Funds in the event of the insolvency of an insurance undertaking providing civil liability motor insurance in the single market, http:/www.4directive.org/en/index-module-orkipage-view-id-301-deploy-1.html, dostęp 26 lipca 2012 r. 32 Tak. K. Ludwichowska, Odpowiedzialność cywilna, s. 362 363. 33 R. Sieghörtner, Internationales, s. 127. 34 Zob. K. Ludwichowska, Odpowiedzialność cywilna, s. 362.
terytoriach państw ich działalności, co prowadzi do wniosku, że w praktyce w razie wniesienia bezpośredniego roszczenia do właściwego funduszu gwarancyjnego będzie ono oceniane według prawa miejsca wypadku. 6. OCENA SŁUSZNOŚCI ZASTOSOWANIA ZASADY WSZECHOBECNOŚCI UWAGI DE LEGE FERENDA Antidotum na rozbieżności w poziomach rekompensaty szkód stanowiących skutki transgranicznych wypadków drogowych w poszczególnych państwach mogłoby być przyjęcie jako obowiązującej zasady wszechobecności (principle of ubiquity). Obecny kontekst zastosowania zasady wszechobecności sprowadza się do zagwarantowania ofierze prawa swobodnego wyboru pomiędzy dwoma równymi właściwymi porządkami prawnymi. Wybór ów nie powinien być pozostawiony decyzji sądów. Zastosowanie tej zasady miałoby być raczej rozumiane jako uprawnienie przyznawane ofiarom niż uznaniowy element wykorzystywany przez sądy. Istotne znaczenie ma również wybór prawa, według którego sąd rozstrzygałby o zasadności roszczeń, opierając się na zasadzie wszechobecności. Sprowadzałby się on do wyboru pomiędzy prawem miejsca wypadku i prawem miejsca skutków tego wypadku dla ofiary 35. Ofiara winna mieć prawo wyboru pomiędzy prawem właściwym dla miejsca wypadku a prawem jej miejsca zamieszkania. Można wskazać na pięć celów takiego rozwiązania. Najważniejszy to zastosowanie zasady restitutio in integrum (przywrócenie stanu poprzedniego) stosowane w kraju miejsca zamieszkania ofiary. Cztery pozostałe to: ograniczenie ryzyka niepełnej kompensacji, minimalizacja wpływu uszkodzenia na społeczeństwo, zapewnienie efektywnej ochrony, zapewnienie szybkiego rozstrzygnięcia roszczeń i rekompensaty szkód. Zasada miałaby zastosowanie do spraw, w których ofiary są uczestnikami wypadków drogowych, do których doszło w innych państwach członkowskich. Jej zastosowanie gwarantowałoby również, że prawa dodatkowych (drugorzędnych) ofiar rozpatrywane będą zgodnie z prawem właściwym dla głównej ofiary, które najczęściej będzie prawem miejsca zamieszkania tzw. ofiar dodatkowych (secondary victim) 36. Ofiary wypadków, do których doszło za granicą miejsca zamieszkania, czyli tzw. ofiary odwiedzające, uzyskałyby możliwość rekompensaty równej tej, jaką otrzymałyby w sytuacji, gdy do wypadku doszło na terytorium państwa miejsca ich zamieszkania. Natomiast jeśli prawo miejsca wypadku okazałoby się korzystniejsze dla nich, uzyskałyby możliwość zastosowanie tego prawa. W razie obowiązywania zasady wszechobecności podmioty odpowiedzialne (sprawca i jego ubezpieczyciel) mogłyby być pociągnięte do odpowiedzialności na podstawie prawa, które nie jest mu znane, nawet wtedy, gdy nie opuścił kraju swojego miejsca zamieszkania. Dodatkowo niepewność części pozwanych mogłaby wzrastać, jeśli pochodzenie ofiar nie jest możliwe z góry do określenia. Ta niepewność może do pewnego stopnia być złagodzona, jeżeli zasada wszechobecności stosowana jest w powiązaniu z wysokiej jakości regulacjami informacyjnymi dotyczącymi praktyki odszkodowawczej w innych państwach. Dla ubezpieczycieli takie rozwiązanie tworzy element niepewności co do poziomu możliwego do uzyskania przez ofiarę świadczenia. Generalnie ofiary wybierałyby prawo, które dawałoby możliwość rekompensaty na najwyższym poziomie. Rezultatem byłby wzrost kosztów ubezpieczycieli i w konsekwencji składek płaconych przez ich klientów. Jeżeli wzrośnie ryzyko wzrostu wysokości składki w 35 A. Renda, L. Schrefler, Full Compensation Of Victims Of Cross- Border Road traffic Accidents In the EU: The Economic Impact Of Selected Options, Centre for European Policy Studies, Bruksela 2007, s. 60 36 Podział na pierwszorzędne i drugorzędne ofiary odnoszony jest w prawie deliktowym do szkód o charakterze psychicznym. W prawie angielskim różnica pomiędzy primary i secondary victims wskazana została w sprawie Page przeciwko Smith, gdzie opisano primary victim jako osobę, która jest uczestnikiem wypadku i cierpi na skutek tego, co widzi i słyszy. Jest ona zdecydowanie w zasięgu zakresu prawdopodobieństwa. Secondary victim to osoba, która nie jest bezpośrednim uczestnikiem wypadku, ale jest jedynie świadkiem albo odczuwa następstwa wypadku. Taka osoba jest prawie zawsze na zewnątrz zakresu prawdopodobieństwa szkody fizycznej, co pozwala bardziej ograniczyć okoliczności, w których mogą liczyć na zaspokojenie roszczeń z tytułu szkód w psychice. W orzecznictwie podnosi się też konieczność spełnienia przez takie podmioty dodatkowych kryteriów związanych z udowodnieniem szczególnych emocjonalnych powiązań z poszkodowanym i uczestnikami wypadku V. Harpwood, Principles of Tort Law, Cavendish Limited Publishing, The Glass House, Wielka Brytania 2000, s. 60 61.
niektórych państwach, wzrośnie również ryzyko uchylania się od obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia. Jak wcześniej była mowa, obecnie sądy zobligowane są do stosowania prawa miejsca wypadku lub prawa miejsca powstania szkody przy ocenie wysokości należnego świadczenia. Zgodnie z postulowaną zasadą, byłyby również zobligowane do rozważenia poziomu wynagrodzenia szkody ofierze na takim poziomie, jaki osiągnęłoby ono, gdyby do wypadku doszło w jej własnym kraju. Obie opcje wymagają od sądów szczegółowej wiedzy na temat prawa krajowego i praktyki w innych krajach członkowskich. Oba rozwiązania, a w szczególności jednak drugie z nich, wymagają większego stopnia standaryzacji poziomów odszkodowania i praktyki na poziomie narodowym, co obecnie jest rzadkie. Alternatywnie, sądy musiałyby w dużym stopniu polegać na twierdzeniach ofiary i jej przedstawicieli, co mogłoby doprowadzić do nadużyć, zafałszowań i przesadzonych roszczeń. Koszt przewidywanego odszkodowania, ustalonego zgodnie z prawem i praktyką państwa miejsca zamieszkania ofiary, będzie obciążał państwo miejsca zamieszkania sprawcy wypadku, a konkretnie system ochrony ofiar wypadków drogowych funkcjonujący w tym państwie. Jednakże państwo miejsca zamieszkania ofiary może oceniać stosowanie (jakość) jego prawa przez sądy umiejscowione w innym państwie. W każdym państwie członkowskim obowiązuje typowa hierarchia sądów. Jedną z głównych funkcji systemu apelacyjnego jest zapewnienie jakości orzecznictwa 37. W tym kontekście stosowanie przez sąd prawa innego państwa nie daje żadnych gwarancji, że sąd apelacyjny odniesie większy sukces niż sąd pierwszej instancji. Oznacza to, że efektywność systemu apelacji może być zmniejszona, chociaż przyjmuje się generalnie, że decyzje podejmowane na szczeblu apelacji wydawane są przez osoby bardziej kompetentne, które zasadniczo mają więcej czasu na ich podjęcie. Przyjmując za pewne twierdzenie, że sądy apelacyjne są lepiej przygotowane do stosowania własnego prawa niż prawa innego kraju, należy uznać je za mniej prawdopodobne w odniesieniu do stosowania obcego prawa w porównaniu z sądami pierwszej instancji. Państwo miejsca wypadku lub miejsca powstania szkody może mieć interes w zapewnieniu, że sprawcy podlegają sankcjom według ich prawa. Kraje tradycyjnie definiują regulacje odnoszące się do zachowań, do których dochodzi na ich terytorium, i mają interes w sankcjonowaniu sprawcy deliktu adekwatnie do tych regulacji. Jeżeli sprawca spowoduje szkodę w kraju, w którym w myśl tych regulacji przyjęta jest polityka odstraszania od dopuszczania się czynów niedozwolonych przez wynagradzanie na wysokim poziomie ofiar wypadków drogowych, wówczas polityka państwa ulegnie osłabieniu, jeżeli ofiara pochodzi z kraju, gdzie poziomy wypłacanych odszkodowań są bardzo niskie. W takim kontekście fakt, że dwa porządki prawne mają zastosowanie do tego samego zachowania, oznacza, że te regulacje dotyczą w różny sposób różnych sprawców: tych, którzy mieli na tyle dużo szczęścia, aby spowodować szkodę zagranicznym ofiarom, i tych, którzy nie mieli szczęścia i spowodowali szkodę ofiarom miejscowym. Ważne jest, aby wziąć pod uwagę, że państwo ma interes w zapewnieniu ofiarom wypadków drogowych odpowiedniej rekompensaty poniesionej szkody. Ofiary są często turystami i dojeżdżającymi do pracy i ich doświadczenia będą determinowały prawdopodobieństwo ich powrotu. Jeżeli doznane przez nie szkody będą zaspokajane tak, jakby nie opuszczały własnego kraju, możliwe jest, że ofiary będą czuły, iż rekompensata nie pochodzi od obcego państwa, ale raczej od ich własnego opiekuńczego państwa rezydencji. Można wyprowadzić wniosek, że ofiara, której szkody rekompensowane są na poziomie porównywalnym do obowiązującego w jej kraju, z dużo większym prawdopodobieństwem będzie chciała wrócić. Właśnie niepełna rekompensata stanowi środek zniechęcający do powrotu do państwa, w którym doszło do wypadku, co można uznać za sposób ograniczania ryzyka wypadku drogowego. Prawodawstwa państw członkowskich różni stosowanie limitów stanowiących pułapy wysokości świadczeń odszkodowawczych (takich jak dopuszczalne prawem minimalne sumy gwarancyjne). Jeżeli łącznikiem ustalania właściwości prawa byłoby nadal lex damni, może powstać ryzyko przekroczenia pułapu. Przykładowo w państwie A obowiązuje pułap wysokości świadczenia odszkodowawczego na poziomie 2 mln euro, który w państwie B nie obowiązuje. Zastosowanie prawa państwa B oznacza, że ofiara byłaby upoważniona do żądania odszkodowania w kwocie 3 milionów euro, pułap obowiązujący w kraju A zostałby przekroczony. Powstaje pytanie, kto miałby zapłacić powstałą różnicę. Przy zastosowaniu zasady wszechobecności ofiary byłyby zaspokajane według najwyższego poziomu odszkodowania, który 37 Zob. B. Gawlik, Dobra osobiste. Zbiór orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie, Kraków 1999.
może być uzyskany w kraju miejsca zamieszkania ofiary lub miejsca wypadku (lub powstania szkody). Tworzy to ryzyko bezpodstawnego wzbogacenia (over compensation). Danie na wstępie ofierze prawa wyboru pomiędzy dwoma systemami prawnymi prowadzi do wyboru prawa najbardziej odpowiedniego z uwagi na interesy ofiary. To może umożliwić ofierze uniknięcie niepełnej kompensacji i jednocześnie spowodować nadmierną kompensację.