Sylwetka Janusza Korczaka i jego koncepcja pedagogiczna Anna Iwicka-Okońska nauczyciel konsultant WODN w Łodzi
Janusz Korczak (prawdziwe nazwisko Henryk Goldszmit) urodził się 22 lipca 1878 lub 1879 roku. Wobec braku metryki daty urodzin nie udało się ustalić z całą pewnością. Korczak wymieniał obie daty, wspominając w Pamiętniku, że przyczyną niepewności jest to, iż ojciec dłuższy czas nie wyrabiał synowi metryki.
Lata 1891-1898 nauka w VII Rządowym Gimnazjum Męskim na Pradze, które mieściło się przy zbiegu ówczesnych ulic Brukowej i Namiestnikowskiej. W 1905 r. szkołę przeniesiono do gmachu na rogu ulic Jagiellońskiej i Zygmuntowskiej; istnieje tam do dziś jako Liceum Ogólnokształcące im. Władysława IV; w gmachu znajduje się tablica pamiątkowa ku czci Korczaka. Lata 1898-1904 studia na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego (wydział mieścił się w Pałacu Kazimierzowskim przy ul. Krakowskie Przedmieście), zakończone dyplomem lekarza 17 marca 1905 r. W 1900 r. Korczak był słuchaczem tajnego Uniwersytetu Latającego, nielegalnej wyższej uczelni, na której wykładali wybitni uczeni polscy, profesorowie bez katedr, zapewniający wiedzę na wyższym poziomie niż pozostający pod kuratelą władz carskich uniwersytet.
W Kolcach. Tygodniku Humorystycznym z 1896 r. (w numerze 39) ukazała się humoreska Węzeł gordyjski, podpisana kryptonimem Hen. Z tym pismem Henryk Goldszmit współpracuje do 1904 r., ogłaszając tam ok. 250 tekstów (humoresek, felietonów satyrycznych), podpisywanych różnymi kryptonimami.
W 1898 r. dramat Którędy? nadesłany pod pseudonimem Janasz Korczak, otrzymał zaszczytne wyróżnienie, chociaż nie został wystawiony, nie przyniósł też honorarium. Tekst dramatu nie dochował się, pozostały streszczenia i omówienia jurorów konkursu.
Czytelnia dla Wszystkich. Tygodnik literackopowieściowy dla rodzin polskich ; w latach 1898-1901 Henryk Goldszmit napisał ponad 150 tekstów podpisywanych kryptonimami i pseudonimami, także tu ogłosił powieść Dzieci ulicy w tygodniowym dodatku powieściowym. Wędrowiec. Pismo ilustrowane w 1900 r. zamieścił tu Henryk siedmioodcinkowy cykl artykułów na tematy wychowania pod pseudonimem Janusz Korczak. Głos. Tygodnik naukowo-literacki, społeczny i polityczny w latach 1904-1905 Goldszmit zamieszczał tu drobne teksty w rubryce Na mównicy ; były to krótkie reportaże, felietony, artykuły społeczno-polityczne, podpisywane kryptonimami i pseudonimami, także powieść Dziecko salonu w odcinkach. Pismo zostało zawieszone przez cenzurę carską. Jego kontynuacją był Przegląd Społeczny (1906-1907) a potem Społeczeństwo (1907-1910).
Lata 1900-1915 członek Towarzystwa Kolonii Letnich, w roku 1904 i 1907 Goldszmit pracował bezpłatnie jako wychowawca na koloniach dla chłopców żydowskich ( Michałówka ), zaś w 1908 dla chłopców chrześcijańskich ( Wilhelmówka ). Od 1902 r. działa w bezpłatnych czytelniach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, skupiającego przedstawicieli liberalnej inteligencji warszawskiej. W 1902 r. staje się członkiem Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego, jednego z nielicznych, legalnych stowarzyszeń polskich prowadzących działalność społeczno-oświatową. Od 1908 r. jest Goldszmit członkiem Towarzystwa Pomoc dla Sierot a od 1909 jego zarządu, od 1910 r. pracuje w komisji budowy gmachu Domu Sierot. Od 1911 r. współpracuje z V Oddziałem Towarzystwa Kultury Polskiej, który po rewolucji 1905 r. prowadził działalność oświatową w środowiskach robotniczych (wygłosił 14 odczytów).
7 października 1912 r. Henryk Goldszmit rozpoczyna pracę jako dyrektor Domu Sierot w nowo wybudowanym gmachu przy ul. Krochmalnej 92, za pracę tę nie pobiera wynagrodzenia. 27 lutego 1913 r. następuje uroczyste otwarcie Domu nabożeństwem w Sali rekreacyjnej oraz przemówieniem kaznodziei Wielkiej Synagogi, Samuela Abrahama Poznańskiego. Henryk wygłasza programową wypowiedź Ku otwarciu Domu Sierot.
Po otrzymaniu dyplomu, Korczak uzyskał posadę lekarza miejscowego w Szpitalu dla Dzieci im. Bersonów i Daumanów w Warszawie przy ul. Śliskiej 51. Szpital, obliczony na 20-25 łóżek przeznaczony był dla dzieci wyznania mojżeszowego, leczył bezpłatnie, a utrzymywał się z zapisów. Współpraca z pismami fachowymi: Krytyką Lekarską, Wiedzą, Medycyną i Kroniką Lekarską i Przeglądem Pediatrycznym. Wygłaszał odczyty z dziedziny pediatrii, m.in. w Stowarzyszeniu Akuszerek, w Związku Młodzieży.
Lato 1899 pobyt w Szwajcarii, głównie w Zurychuśladami Pestalozziego, także w Bazylei na Kongresie Syjonistycznym. W roku akademickim 1907/1908 podjął studia w Berlinie z pediatrii u prywatnych uczonych, odbył praktykę w klinikach dziecięcych. W 1910 r. półroczny pobyt w Paryżu dla uzupełnienia studiów medycznych. W 1911 r. przez miesiąc przebywał w Londynie, zwiedzał szkołę i przytułek dla dzieci w Forest Hill. Przełom września i października 1934 r. pierwsza podróż do Palestyny, w lipcu-sierpniu 1936 druga; planowana trzecia (nie wiadomo czy na rok, czy na stałe?) nie doszła do skutku z powodu wojny.
Dzieci ulicy (1901) Koszałki opałki (wybór felietonów z pisma Kolce -1905) Dziecko salonu (1906) Mośki, Jośki i Srule (1910) Józki, Jaśki i Franki (1911)
W 1905 r. Henryk Goldszmit zostaje powołany na front dalekowschodni, jako podwładny rosyjski; dociera z wojskiem do Mandżurii, pełni służbę przy pociągach sanitarnych, nadsyła dwie korespondencje z frontu (zamieszcza je Głos ); do kraju wraca z frontu w marcu 1906 r. W 1909 r. Goldszmit został aresztowany z powodów politycznych; przebywa czas jakiś w jednej celi z Ludwikiem Krzywickim, socjologiem i działaczem socjalistycznym.
Bobo (1914) zawiera: Bobo (studium-powiastka);feralny tydzień (Z życia szkolnego), Spowiedź motyla. Jak kochać dziecko. Dziecko w rodzinie (1919). Momenty wychowawcze (1919). Jak kochać dziecko. Internat. Kolonie letnie. Dom Sierot (1920). Prawo dziecka do szacunku (1928).
W 1914 r. Henryk Goldszmit został powołany do wojska rosyjskiego, służył jako ordynator polowy szpitala wojskowego na Ukrainie w czasie trzydniowego urlopu (1915 r.) jedzie do Kijowa, gdzie poznaje Marię Rogowską Falską, późniejszą dyrektorkę Naszego Domu ; po demobilizacji z wojska (1917) udaje się znów do Kijowa i podejmuje pracę lekarza pediatry w przytułkach dla dzieci ukraińskich oraz psychologa w polskim przedszkolu. Jest świadkiem rozgrywających się w tym mieście wydarzeń rewolucji bolszewickiej 1917 i wojny domowej. W latach 1919-1920 bierze udział w wojnie polsko-bolszewickiej w randze majora pracuje w wojskowych szpitalach epidemicznych, zaraża się tyfusem. Chorego pielęgnuje matka, która zarażona umiera (11 lutego 1920).
W słońcu (pismo dla dzieci); w latach 1913-1926 publikuje tu, m.in. fragmenty gazetki tygodniowej Domu Sierot i felietony polityczne dla dzieci. Głos Nauczycielski (1919 r). Opieka nad dzieckiem (1903-31). Dos Kind miesięcznik w języku żydowskim, w którym w latach 1924/25-1938/39 ukazały się artykuły tłumaczone. Szkoła Specjalna kwartalnik (1924/25-1938/39)
W 1919 r. zaczyna współpracować z organizacjami, były to: Centralny Komitet Pomocy dla Dzieci (powołany w niepodległej Polsce dla pomocy dzieciom- ofiarom wojny); Wydział Opieki nad Dzieckiem Robotniczym przy Centralnej Komisji Związków Zawodowych; Fundacja Polsko-Amerykańska Komitetu Pomocy Dzieciom, gdzie reprezentuje żydowskie instytucje pomocy. W 1921 r. współinicjuje założenie Towarzystwa Nasz Dom, mającego na celu wspomaganie sierocińca dla polskich dzieci robotniczych Nasz Dom w Pruszkowie; z sierocińcem tym, kierowanym przez Marię Falską, współpracuje do 15.XI.1919r., współtworząc jego założenia wychowawcze; w 1935 r. usuwa się ze współpracy z Naszym Domem (od 1930 r. w nowym budynku na Bielanach), pozostając nadal członkiem Towarzystwa.
Lata 1919-1923 wykłady z psychologii w żydowskiej szkole pielęgniarek dla dzieci, której kierowniczką była Anna Braude- Hellerowa; W roku 1921 wygłasza odczyt Wiosna i dziecko inaugurujący cykl odczytów o dziecku, organizowany przez Polsko- Amerykański Komitet Pomocy Dzieciom; Od 1922 r. współpracuje z Państwowym Instytutem Pedagogiki Specjalnej, którego dyrektorem była Maria Grzegorzewska; W roku akademickim 1922/23 wykłada w seminarium dla freblanek, organizowanym przez żydowskie stowarzyszenia kulturalno-oświatowe Tarbut ; W roku akademickim 1925/26 wykłada psychologię dziecka w Państwowym Seminarium dla Nauczycieli Religii Mojżeszowej, W r. 1933 prowadzi zajęcia w Państwowym Instytucie Nauczycielskim, odchodzi w 1935 r. na znak protestu przeciw odwołaniu przez władze dyrektorki Marii Grzegorzewskiej.
Król Maciuś Pierwszy (1923) Król Maciuś na wyspie bezludnej (1923) Bankructwo Małego Dżeka (1924) Kiedy znów będę mały (1925) Bezwstydnie krótkie (1926) Prawidła życia.pedagogika dla młodzieży i dorosłych (1930) 9.X. 1926 r. ukazuje się inauguracyjny numer Małego Przeglądu, pisma dla dzieci, pisanego przez same dzieci, drukowanego jako dodatek tygodniowy do wydawanej w języku polskim żydowskiej gazety Nasz Przegląd ; Korczak założył to pismo i prowadził je do 1930 r. (później redakcję przejął Igor Newerly). 15.I. 1935 r. odbyła się inauguracja audycji radiowych dla dzieci w Polskim Radiu, znanych jako gadaninki radiowe Starego Doktora (prowadził do 1939 r. z przerwami)
1.X. 1931 r. odbyła się premiera dramatu Senat szaleńców w Teatrze Ateneum w Warszawie ze Stefanem Jaraczem w roli głównej; W 1934 r. powstała książkowa publikacja powieści Kajtuś Czarodziej; Współpraca z czasopismami: Olami ( Mój Świat ) w latach 1935-38, i Olami Hakatan ( Mój Mały Świat ) w roku 1936; były to dwutygodniki w języku hebrajskim wydawane w Warszawie; W latach 1938-39 współpracował z Hechaluc Hacair ( MłodyPionier ) miesięcznikiem w języku hebrajskim.
Uparty chłopiec. Życie Ludwika Pasteura 1938 (książka dla starszych dzieci); Ludzie są dobrzy 1938 Trzy wyprawy Herszka 1939 Pedagogika żartobliwa. Moje wakacje. Gadaninki radiowe Starego doktora 1939 (ostatni utwór pisarza) Dzieci Biblii, Mojżesz tłumaczenia hebrajskie w czasopiśmie Omer (Tel Awiw 1939)
W pierwszych dniach wojny Henryk Goldszmit zgłasza się do Służby Polskiego Radia, wygłasza pogadanki dla dzieci, nawołuje do spokoju. Jednocześnie zabiega niestrudzenie o społeczne wsparcie dla Domu Sierot, organizuje dla jego pensjonariuszy kolonię letnią (czerwiec-lipiec 1940). W czasie przesiedlenia Domu do getta zostaje aresztowany za nienoszenie nakazanej Żydom przez władze okupacyjne opaski z gwiazdą Dawida (listopad 1940 r.). W więzieniu przebywa przez miesiąc. Wraca do Domu Sierot znajdującego się już w obrębie getta przy ulicy Chłodnej 33. W październiku 1941 r. następuje kolejne przesiedlenie Domu na ulicę Sienną 16-Śliską 9. W lutym 1942 r. podejmuje się dodatkowej opieki nad zaniedbanym internatem dla sierot przy ulicy Dzielnej 39. Od maja do sierpnia tego roku pisze Pamiętnik. 18 lipca odbywa się w Domu inscenizacja sztuki Rabindranatha Tagore Poczta, która w zamyśle Korczaka ma przygotować dzieci do godnej i świadomej śmierci. 22 lipca rozpoczyna się w getcie akcja zagłady; 5 lub 6 sierpnia Dom Sierot zostaje wyprowadzony na Umschlagplatz; Korczak wraz z dziećmi i personelem odjeżdża wagonami do obozu zagłady w Treblince.
Korczak był prekursorem walki o prawa dziecka; szczególną uwagę zwracał na nierównoprawną pozycję dzieci w społeczeństwie, ich niewolniczą zależność od dorosłych. Domagał się, by uznano, że dziecko jest pełnoprawnym człowiekiem od chwili narodzin, na każdym etapie swego istnienia i ma prawo być sobą, takim jakim jest. Te idee znalazły odbicie i rozwinięcie w stworzonym przez Korczaka nowoczesnym, antyautorytarnym systemie wychowania, respektującym potrzeby i dążenia dziecka, a zarazem skłaniającym dziecko do pracy nad sobą i pobudzającym je do aktywności i samodzielności, opartym na różnych formach dziecięcego samorządu.
We wszystkich wypowiedziach Korczaka nieustannie przewijała się kwestia elementarnych norm moralnych obowiązujących w każdych warunkach, nawet najcięższych. Właśnie w takich warunkach należy zdaniem Korczaka stale pamiętać, że : wszystko na świecie chce być czyste; powinno nam zależeć na uczciwości, która nie jest wyrozumowana; musimy brać od innych, ale możemy i powinniśmy dawać; ludziom potrzeba trochę życzliwości; niezbędne są wzajemna tolerancja i wyrozumiałość. Artykuły Korczaka dotyczyły nie tylko życia w getcie, lecz życia ludzkiego w ogóle. Kształtowały świadomość, że zawsze i wszędzie trzeba realizować pewien kanon wartości, dokonując wyboru między dobrem a złem, nawet wtedy, gdy jest to bardzo trudne. Ostatnie teksty Korczaka, adresowane do dzieci, przynosiły bogaty przekaz jego refleksji wychowawczej, etycznej, filozoficznej, nadającej sens życiu człowieka i utrwalającej w nim wolę godnego życia. A. Lewin, Ostatnie świadectwa, w: Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1992, s. 5-23.
Pamięć, którą pozostawił po sobie Stary Doktor, i książki, w których żyją dzieci myślące, cierpiące i buntujące się przeciwko złu, szukające dobra i sprawiedliwości, stanowią trwałe pozycje w naszym życiu społecznym i w naszym piśmiennictwie (A. Lewin, Ostatnie świadectwa, w: Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1992, s. 5-23)
Jaworski M., Janusz Korczak, Warszawa 1973. Lewin A., Ostatnie świadectwa, w: Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła, Warszawa 1992, s. 5-23. Mortkowicz-Olczakowa H., Janusz Korczak, Warszawa 1966. O Januszu Korczaku, pisarzu, który kochał dzieci, Poradnik Bibliotekarza 1962 nr 9. Olczak-Ronikier J., Janusz Korczak. Próba biografii, Kraków 2012. www.pskorczak.org.pl dostępne w Internecie [data dostępu 15.03.2012]