BIOCHEMIA ROGÓWKI W ASPEKCIE STOSOWANIA SOCZEWEK KONTAKTOWYCH THE CORNEAL BIOCHEMISTRY IN CONTACT LENSES WEARING SUBJECTS

Nowiny Lekarskie 2011, 80, 3, 178 183 KALINA MAĆKOWIAK, LECH TORLIŃSKI BIOCHEMIA ROGÓWKI W ASPEKCIE STOSOWANIA SOCZEWEK KONTAKTOWYCH THE CORNEAL BIOCHEMISTRY IN CONTACT LENSES WEARING SUBJECTS Zakład Biochemii Klinicznej i Medycyny Laboratoryjnej Katedra Chemii i Biochemii Klinicznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Katedry i Zakładu: prof. zw. dr hab. med. Lech Torliński Streszczenie Przezierność ośrodków optycznych oka jest jednym z elementów warunkujących prawidłowe widzenie. Na przezierność rogówki i jej funkcje optyczne istotnie wpływa stan jej uwodnienia. Ogromne znaczenie ma również sprawność procesów biochemicznych, warunkujących jej prawidłową strukturę. Intensywność metabolizmu węglowodanów, lipidów i białek w rogówce uzależniona jest od dostępności odpowiednich substratów i tlenu, a także od gradientu stężeń jonów w poszczególnych warstwach histologicznych. Od intensywności metabolizmu rogówki zależy również czas regeneracji jej uszkodzeń po urazach. Ciśnienie parcjalne tlenu w warstwach rogówki ulega zmianom w zależności od tego, czy powieki są otwarte, czy zamknięte. Nie bez znaczenia dla dostępności tlenu i ciśnienia parcjalnego tlenu w poszczególnych strukturach rogówki jest użytkowanie soczewek kontaktowych, rozpatrywane w aspekcie skutków ostrego i przewlekłego niedoltenowania. SŁOWA KLUCZOWE: metabolizm rogówki, soczewki kontaktowe, niedotlenowanie. Summary Translucency of the optical centers of the eye is one of the prerequisites for proper vision. The translucency of the cornea and the optical function is significantly affected by the state of hydration. It is vital to the efficiency of biochemical processes, which determine the correct structure. The intensity of the metabolism of carbohydrates, lipids and proteins in the cornea is dependent on the availability of suitable substrates and oxygen, as well as the ion concentration gradient in each histological layer. On intensity of metabolism in the cornea depends the recovery time after injuries. Partial pressure of oxygen in the layers of the cornea is different depending on whether the eyes are open or closed. Significant for the availability of oxygen and partial pressure of oxygen in the various structures of the cornea is the use of contact lenses, which can be assessed as the effects of acute and chronic hypoxia. KEY WORDS: corneal metabolism, contact lenses, hypoxia. Współzależność struktury, hydratacji i funkcji rogówki Fizjologiczną rolą rogówki jest doprowadzenie i zogniskowanie światła zewnętrznego na siatkówce i zapewnienie sztywności całej gałce ocznej [1]. Chociaż grubość rogówki wynosi średnio zaledwie 0,52 mm, wyróżniamy w niej aż 5 odrębnych struktur, o różnym potencjale regeneracyjnym po doznanym urazie, do których należą [2 5]: nabłonek (epithelium) o grubości ok. 0,06 mm, wyróżniający się wysoką aktywnością mitotyczną, czego przejawem jest jego regeneracja po kilkumilimetrowym urazie w czasie 24 godzin błona Bowmana (blaszka graniczna przednia), która uszkodzona nie odradza się miąższ (stroma) o grubości ok. 0,47 mm (co stanowi 9/10 grubości całej rogówki), podlegający regeneracji z udziałem keratocytów, które po przekształceniu się w fibroblasty syntetyzują hydrofilne glikozaminoglikany (GAGS) błona Descemeta (blaszka graniczna tylna) posiadająca zdolność regeneracji po urazie śródbłonek (endothelium), gdzie powstałe ubytki wypełniane są tylko poprzez powiększanie objętości istniejących komórek, przy czym do pełnej sprawności śródbłonka niezbędna jest obecność minimum 400 700 komórek/mm 2. Z wiekiem liczba komórek stopniowo maleje (od około 3500 4000 kk/mm 2 do 2000 2500 kk/mm 2 ), a wolne przestrzenie między nimi zastępowane są poprzez powiększenie i przesuwanie się sąsiadujących komórek. Wyznacznikiem funkcji śródbłonka, jest nie tylko gęstość komórek, ale również ich wielkość i kształt. Z odrębności histologicznych rogówki (Ryc. 1.) na szczególną uwagę zasługują [2 4, 6]: nabłonek zbudowany z 5 7 warstw komórek różniących się wielkością i kształtem (od walcowatych leżących na błonie Bowmana, poprzez wielokątne aż do płaskich tworzących mikrokosmki stabilizujące film łzowy). Pomiędzy komórkami występują połączenia typu okluzyjnego, dzięki czemu, w warunkach fizjologicznych tworzy on nieprzepuszczalną barierę

Biochemia rogówki w aspekcie stosowania soczewek kontaktowych 179 Rycina 1. Metabolizm glukozy w nabłonku rogówki przy otwartych powiekach (dobre utlenowanie rogówki) [według 3, zmodyfikowane]. Figure 1. Glucose metabolism in the corneal epithelium, eyelids open (good oxygenation of the cornea). miąższ, który na przekroju poprzecznym wyróżnia się heksagonalnym układem włókien kolagenowych, tworzącym ok. 60 równoległych, dobrze widocznych na przekroju podłużnym, blaszek kolagenowych, pośród których rozmieszczone są keratocyty i GAGS (taki bardzo uporządkowany przestrzennie układ włókien kolagenowych zapewnia miąższowi, na całej jego grubości, identyczny współczynnik załamania światła) śródbłonek zbudowany z pojedynczej warstwy sześciokątnych komórek. O grubości warstw rogówki decyduje miejscowy bilans wodno-mineralny, w tym skład jonowy i zdolność do kontrolowania stopnia hydratacji [6 8]: w warstwach nabłonkowej i śródbłonkowej przeważa stężenie jonów potasowych nad stężeniem jonów sodowych (gradient stężeń charakterystyczny dla środowiska wewnątrzkomórkowego) w warstwie miąższu przeważa stężenie jonów sodowych nad stężeniem jonów potasowych (gradient stężeń charakterystyczny dla środowiska zewnątrzkomórkowego i międzykomórkowego, np. osocza krwi i płynów ustrojowych) nabłonek cechuje się, w porównaniu ze śródbłonkiem, 7-krotnie mniejszą przepuszczalnością dla wody i aż 400-krotnie mniejszą przepuszczalnością dla małych jonów; dehydratacja warstwy nabłonkowej przebiega przy udziale pompy sodowochlorkowej (stymulowanej poprzez wzrost stężenia camp) i powodującej transport jonu chlorkowego i otaczającej go wody do łez (co powoduje charakterystyczny słony smak łez) oraz transport jonu sodowego i otaczającej go wody do miąższu rogówki; wartym podkreślenia jest fakt, że nawet mały obrzęk nabłonka powoduje ogromną utratę ostrości wzroku miąższ jest bogaty w wodę, która stanowi 78% jego masy; pomimo że wzrost hydratacji wiąże się ze wzrostem grubości tej warstwy, to zadziwiającym jest spostrzeżenie, że wzrost grubości miąższu o 70% powoduje utratę zaledwie o 25% ostrości wzroku

180 Kalina Maćkowiak, Lech Torliński śródbłonek wyróżnia się wyjątkowo wysoką przepuszczalnością dla wody i małych jonów; dehydratacja warstwy śródbłonkowej przebiega przy udziale pompy wodorowęglanowej, powodującej transport jonu HCO-3 i otaczającej go wody z miąższu do cieczy wodnistej przedniej komory oka. Centralna grubość rogówki jest cechą osobniczo zmienną, jednak niektóre prace sugerują, że mała grubość rogówki jest ważnym czynnikiem ryzyka progresji neuropatii jaskrowej, jak również ewentualnego przekształcenia się nadciśnienia ocznego w jaskrę. Z tego powodu podkreśla się znaczenie badania grubości rogówki (pachymetria) w diagnostyce nadciśnienia wewnątrzgałkowego [9]. Zwiększoną centralną grubość rogówki zaobserwowano u pacjentów z cukrzycą typu 2 [10]. Optymalne wiązanie wody i utrzymanie jej zawartości w zrębie poniżej 78% decyduje o przejrzystości rogówki. Obrzęknięta rogówka traci przejrzystość, wzrasta jej grubość, następuje proces neowaskularyzacji (wrastania naczyń krwionośnych do naczyń rzęskowych przy rąbku). Obniżenie ciśnienia parcjalnego tlenu w tkance i deficyt kwasu askorbinowego stymulują neowaskularyzację rogówki [6]. Unerwienie i unaczynienie rogówki Rogówka jest nadzwyczaj bogata w zakończenia włókien czuciowych, pochodzących z pierwszej gałęzi (ocznej) nerwu trójdzielnego, a szczególnie z nerwów rzęskowych długich, których zakończenia usytuowane są blisko powierzchni łzowej warstwy nabłonkowej. Dlatego nabłonek rogówki wyróżnia się bardzo dużą wrażliwością i nawet najmniejszy jego uraz (corneal abrasion) skutkuje jednym z najsilniejszych odczuwalnych bólów. Neuroprzekaźnikami w obrębie rogówki są: acetylocholina, katecholaminy, substancja P i peptyd zależny od genu kalcytoniny. W warunkach fizjologicznych rogówka nie ma ani własnych naczyń krwionośnych ani naczyń limfatycznych [1, 2, 4]. Utlenowanie rogówki i eliminacja dwutlenku węgla Utlenowanie rogówki w znacznym stopniu zależy od otwartych lub zamkniętych powiek oczu. W przypadku otwartych powiek oczu (Ryc. 1.) głównym źródłem tlenu dla rogówki od strony nabłonka jest film łzowy (ciśnienie parcjalne tlenu ok. 155 mmhg, odpowiadające ciśnieniu parcjalnemu tlenu w powietrzu), a dodatkowymi Rycina 2. Metabolizm glukozy w nabłonku rogówki przy zamkniętych powiekach (hipoksja rogówki z niedoborem ATP) [według 3, zmodyfikowane]. Figure 2. Glucose metabolism in corneal epithelium, closed eyelids (corneal hypoxia with deficiency of ATP).

Biochemia rogówki w aspekcie stosowania soczewek kontaktowych 181 dwoma, uboższymi źródłami tlenu pozostają od strony śródbłonka ciecz wodnista przedniej komory oka (ciśnienie parcjalne tlenu ok. 55 mmhg) i z naczyń włosowatych rzęskowych rąbka rogówki (ciśnienie parcjalne tlenu ok. 55 mmhg). Natomiast w przypadku zamkniętych powiek oczu (Ryc. 2.) dostępne są także trzy źródła tlenu dla rogówki, lecz wszystkie trzy są równie ubogie w tlen: od strony nabłonka poprzez film łzowy (ciśnienie parcjalne tlenu tylko ok. 55 mmhg) i od strony śródbłonka poprzez ciecz wodnistą przedniej komory oka (ciśnienie parcjalne tlenu ok. 55 mmhg) oraz z naczyń włosowatych rzęskowych rąbka rogówki (ciśnienie parcjalne tlenu ok. 55 mmhg). Dlatego w czasie snu grubość rogówki zwiększa się o 3 4%, czego skutkiem jest ranne pogorszenie ostrości widzenia. Po otwarciu powiek i poprawie utlenowania, obrzęk zanika i ostrość widzenia powraca do stanu pierwotnego. W warunkach fizjologicznych przepuszczalność rogówki dla CO 2 jest 20-krotnie większa w porównaniu z przepuszczalnością dla tlenu, dlatego nie obserwujemy jego kumulacji w żadnej z warstw rogówki. Dostępność glukozy i innych substratów dla rogówki Głównym źródłem glukozy i innych substratów dla rogówki (Ryc. 1.) jest od strony śródbłonka ciecz wodnista przedniej komory oka, a dodatkowymi dwoma, uboższymi źródłami pozostają od strony nabłonka film łzowy i krew z naczyń włosowatych rzęskowych rąbka rogówki. Metabolizm glukozy w nabłonku rogówki jest ściśle uzależniony od stopnia utlenowania komórek. Podczas dobrego utlenowania komórek nabłonka rogówki źródłem glukozo-6-fosforanu G-6-P (kluczowego związku dla metabolizmu glukozy) jest wyłącznie glukoza, która w reakcji katalizowanej przez heksokinazę, przy udziale ATP i jonów magnezowych ulega przemianie do G-6-P. Część G-6-P jest wykorzystywana do syntezy glikogenu (wielocukru stanowiącego rezerwę glukozy na czas stresu metabolicznego), część ulega glikolizie tlenowej, w przebiegu której ze spalenia każdego mola glukozy powstaje 6 moli dwutlenku węgla, a komórka uzyskuje aż 38 moli ATP (wykorzystywanego do syntez i aktywnego transportu), natomiast pozostała część (od 35 do 65% katabolizowanej glukozy) ulega przemianie w cyklu pentozo-fosforanowym dostarczając pentozofosforanów do syntezy nukleotydów i NADPH do syntezy kwasów tłuszczowych. Uzyskana energia w formie ATP i cenne, powyższe metabolity umożliwiają syntezę wszystkich składników niezbędnych do powstania nowych komórek i procesu gojenia po urazie nabłonka. Udowodniono, że fizjologiczna odnowa komórek nabłonka rogówki następuje co 3, 5 7 dni. Kiełbowicz podaje za Orłowskim, że 96% aktywności oksydoredukcyjnej ma miejsce w nabłonku, 3% w śródbłonku, a 1% w miąższu. Nabłonek stanowiący około 10% masy rogówki pobiera 25 razy więcej tlenu z filmu łzowego i z naczyń rzęskowych rąbka rogówki niż cała istota właściwa (stroma). Inne substancje biorące udział w przemianie materii nabłonka to kwas askorbinowy, ATP i glutation [6]. Podczas niedostatecznego utlenowania komórek nabłonka rogówki czyli hipoksji (Ryc. 2.), źródłami glukozo-6-fosforanu jest zarówno glukoza, która w reakcji katalizowanej przez heksokinazę, przy udziale ATP i jonów magnezowych ulega przemianie do G-6-P, jak i glikogenoliza (fosforolityczny rozpad glikogenu), która przez kilka godzin jest ważnym, dodatkowym źródłem glukozo-1-fosforanu, przekształcanego w G-6-P. Nasuwa się pytanie po co komórkom nabłonka rogówki w stanie niedotlenowania potrzebna jest aż taka duża ilość G-6-P? Odpowiedź uzyskamy śledząc dalsze losy G-6-P w stanie hipoksji. Komórki nabłonka rogówki rezygnują z glikogenogenezy na korzyść rozkładu glikogenu. Ponadto ograniczenie przemiany w cyklu pentozofosforanowym uniemożliwia nie tylko syntezy de novo i utrudnia powstawanie nowych komórek, lecz także procesy reparacyjne po uszkodzeniach. Prawie cały uzyskany glukozo-6-fosforan kierowany jest na tor glikolizy beztlenowej (z katabolizmu każdego mola glukozy powstają wówczas 2 mole kwasu mlekowego i komórka uzyskuje zaledwie 2 mole ATP, czyli 19-krotnie mniej niż w warunkach dobrego utlenowania). Kwas mlekowy, jako końcowy produkt glikolizy beztlenowej, dyfunduje poprzez stromę i śródbłonek do cieczy wodnistej przedniej komory oka, a mimo to narastające stężenie mleczanu w rogówce jest przyczyną obrzęku nabłonka i stromy, ze znacznym pogorszeniem ostrości widzenia [6, 8]. Skutki ostrego i przewlekłego niedotlenowania rogówki w aspekcie noszenia soczewek kontaktowych Soczewka kontaktowa znajduje się w obrębie filmu łzowego i może stanowić barierę dla dyfuzji tlenu do rogówki. Ruch soczewki i krążenie utlenowanych łez w przestrzeni zasoczewkowej są bardzo ważne w mechanizmie dopływu tlenu. Obecność soczewek kontaktowych zmienia krążenie łez, powoduje uszkodzenie tkanki na drodze mechanicznej i w wyniku niedotlenowania oraz wiąże białka i zanieczyszczenia, które pozostają na powierzchni oka. Przedłużone noszenie soczewek kontaktowych, zła pielęgnacja i niewłaściwe dopasowanie są głównymi czynnikami ryzyka powikłań. Po długim czasie noszenia soczewki kontaktowej nabłonek rogówki staje się cieńszy i mniej wrażliwy na dotyk. Przenikanie tlenu przez soczewki kontaktowe (wartość Dk/t) może być niewystarczająca. Ciasno dopasowana soczewka (nieporuszająca się podczas mrugania), zaburza krążenie łez pod soczewką. Stan ten pogarsza zamknięcie powiek, jeśli soczewka pozostaje na oku w czasie snu. Niedotlenowanie prowadzi do beztlenowej przemiany materii i kwasicy mleczanowej, które hamuje normalną ochronę i działanie pompy rogówkowej [7, 11]. Bezpieczne w aspekcie biochemicznym są takie soczewki kontaktowe, które nie powodują przewlekłego niedotlenowania warstw rogówki (duże nadzieje wiąże

182 Kalina Maćkowiak, Lech Torliński się z soczewkami sylikonowo-hydrożelowymi, dostępnymi od 1999 roku). Ich współczynnik przenikania tlenu (wartość Dk/t) mieści się w warunkach utlenowania, zawartych pomiędzy otwartymi a zamkniętymi powiekami (tzn. w zakresie ciśnienia parcjalnego tlenu we łzach pomiędzy 155 55 mmhg). Analizując skutki biochemiczno-kliniczne ostrego i przewlekłego niedotlenowania (Tab. 1.), nasuwa się refleksja o konieczności pozostawienia rogówce czasu na niezbędną regenerację uszkodzeń, a tym samym rezygnacji z noszenia soczewek kontaktowych przy zamkniętych powiekach oczu (w czasie snu). Poprawa komfortu noszenia soczewek sylikonowo-hydrożelowych przyczyniła się do wydłużenia czasu noszenia soczewek. Pozostawienie soczewki na oku w nocy (poza wyżej omówionymi skutkami niedotlenowania), zwiększa ryzyko infekcji bez względu na materiał z którego wykonano soczewki [12, 13]. Tabela 1. Biochemiczno-kliniczne skutki ostrego i przewlekłego niedotlenowania warstw rogówki w aspekcie noszenia soczewek kontaktowych [wg 7, 11, 13 zmodyfikowane] Table 1. Biochemical and clinical effects of acute and chronic hypoxia of the cornea layers in subjects wearing contact lenses Warstwa rogówki Ostre niedotlenowanie Przewlekłe niedotlenowanie Niedobór ATP Odwracalne hamowanie syntez biocząsteczek Przewaga katabolizmu Hamowanie regeneracji po urazie Nabłonek Ubytki Mikrotorbiele Obrzęk Wodniczki Owrzodzenie Ścieńczenie warstwy Zniekształcenie Wzrost kruchości Obniżenie wrażliwości Waskularyzacja Redukcja zużycia tlenu Redukcja podziałów komórek Miąższ Obrzęk Ścieńczenie warstwy Prążki Nacieki Waskularyzacja Śródbłonek Fałdy Polimegatyzm Obrzęki Komórki odczynu zapalnego Cornea guttatae Warto też rozważyć, dlaczego okuliści i optometryści sami preferują szkła okularowe (korzystając z soczewek kontaktowych tylko w uzasadnionych sytuacjach i tak długo, jak to jest niezbędne). Pamiętajmy verba docent, exempla trahunt (słowa uczą, ale przykłady pociągają ). Zalety i wady noszenia soczewek kontaktowych Soczewki kontaktowe są szeroko stosowane terapeutycznie, stanowiąc skuteczną i potwierdzoną metodę leczenia wielu problemów okulistycznych, takich jak wady refrakcji, różnowzroczność czy bezsoczewkowość. Terapeutyczne soczewki kontaktowe pomagają poprawić ostrość wzroku, zabezpieczają przed podrażnieniem rogówki podczas leczenia wielu chorób oczu (o etiologii bakteryjnej, wirusowej czy na tle autoimmunologicznym) jak również po leczeniu operacyjnym. Obecnie stosowane technologie oraz materiały do produkcji soczewek pozwalają na użytkowanie soczewek kontaktowych przez ludzi we wszystkich grupach wiekowych [7, 14, 15]. Pomimo dużej powszechności noszenia soczewek, uszkodzenia i choroby oczu wywołane przez nie są stosunkowo rzadkie, ale mogą powodować mniej lub bardziej poważne komplikacje. Powikłania rogówkowe najczęściej obejmują zmiany o charakterze przejściowym: obrzęk nabłonka rogówki z niedotlenowania (objawia się zamgleniem widzenia), mechaniczne otarcie nabłonka (objawia się bólem, przekrwieniem wokółrąbkowym i wielogodzinnym pogorszeniem widzenia), przyrąbkowe powierzchniowe unaczynienie rogówki, spowodowane przedłużonym noszeniem soczewek [7]. Poważne choroby (najczęściej infekcyjne) wywołane są przeważnie mechanicznym uszkodzeniem nabłonka i wtórnym zakażeniem. Powodem może być nieprzestrzeganie zasad higieny osobistej, nieprawidłowa pielęgnacja soczewek kontaktowych, przedłużony czas noszenia, pływanie bez zdejmowania soczewek, a także istnienie źródła zakażenia w samym oku lub jego przydatkach [7, 15, 16, 17]. W fizjologicznych warunkach bakterie występujące w filmie łzowym nie mogą wiązać się z nabłonkiem rogówki. W następstwie abrazji i niedotlenowania bakterie mogą łączyć się i wnikać od nabłonka, potencjalnie powodując zakażenie. Drobnoustroje mogą być również wprowadzone na powierzchnię rogówki przez brudną soczewkę kontaktową lub używanie wody wodociągowej do pielęgnacji soczewek. Pseudomonas aeruginosa i Acanthamoeba mają znaczący związek z noszeniem miękkich soczewek kontaktowych [7, 18]. W ostatnich latach znacznie zwiększyła się popularność kosmetycznych soczewek kontaktowych, noszonych ze względów estetycznych przez młodych ludzi.

Biochemia rogówki w aspekcie stosowania soczewek kontaktowych 183 Z badań Sauera i Bourciera wynika, że ryzyko zakażeń rogówki w tej grupie jest zwiększone, nawet gdy edukacja na temat pielęgnacji soczewek była prawidłowa [16]. W wielu krajach okuliści dopasowując soczewki kontaktowe instruują pacjentów w sprawach higieny, trybu wymiany, pielęgnacji soczewek oraz konieczności wizyt kontrolnych. Zalecenia lekarskie dotyczą również przestrzegania czasu noszenia soczewek (wyrzucanie po ustalonym czasie noszenia, preferowanie dziennego trybu noszenia) oraz używanie soczewek jednorazowych [15, 18]. Badania kliniczne udowodniły, że długotrwała ekspozycja na promienie UV może spowodować uszkodzenia oczu (powiek, rogówki, soczewki wewnątrzgałkowej i siatkówki) [19]. Uszkodzenia oczu spowodowane promieniowaniem UV kumulują się w czasie i są nieodwracalne. Okulary przeciwsłoneczne z filtrem UV oraz kapelusze przeciwsłoneczne pomagają chronić zewnętrzne części oka, jednak nie zapewniają pełnej ochrony przed peryferyjnie padającymi promieniami UV, które przedostają się do oka od strony nosowo-rąbkowej i dalej do nosowej warstwy korowej soczewki. Dlatego, wielu specjalistów podkreśla wagę dodatkowo stosowanych soczewek kontaktowych z filtrem UV, których pochłanianie peryferyjnego promieniowania zostało udowodnione [19 22]. Od czasu pojawienia się pierwszych miękkich soczewek kontaktowych pod koniec lat 60. XX wieku, kontaktologia przeszła ogromną przemianę. Zarówno materiały, technologia i asortyment soczewek kontaktowych, jak również asortyment środków higieny i konserwacji soczewek kontaktowych ulegają ciągłym zmianom. Właściwości optyczne i fizyczne soczewek (stopień uwodnienia, przepuszczalność tlenu) ciągle są modernizowane. Z tego powodu kontaktologia, stanowiąca obszerny zakres wiedzy okulistycznej, wymaga nieustannego uaktualniania [7]. Piśmiennictwo 1. Ganka N.: The cornea: stasis and dynamics. Gakkai Zasshi., 2008, 112(3), 179-212. 2. Henrikson R.C., Kaye G.I., Mazurkiewicz J.E. Histology. Henrikson R.C. (red.),williams & Wilkins, Albany NY, 413-415. 3. Wright K.W. (red.): Textbook of ophthalmology. Williams &Wilkins, Baltimore, 1997. 4. Szaflik J. (red.): Choroby aparatu ochronnego oka i rogówki. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004, 9-13. 5. Oh JY, Lee HJ, Khwarg SI, Wee WR.: Corneal cell viability and structure after transcorneal freezing-thawing in the human cornea. Clin. Ophtalmol., 2010, 4, 477-80. 6. Kiełbowicz Z.: Badania nad możliwościami transplantacji nabłonka tylnego rogówki kotów. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu nr 563, rozprawy CCLII, Wrocław 2008. 7. Niżankowska M.H.: Okulistyka podstawy kliniczne. Niżankowska M.H. (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007. 8. Kański J.: Okulistyka Kliniczna. Kański J. (red.), Elselvier Urban & Partner,Wrocław 2009, 265-330 9. Wasyluk J.: Ocena pomiarów grubości warstw włókien nerwowych siatkówki wykonywanych za pomocą dwu różnych skaningowych polarymetrów laserowych GDxFCC i GDxVCC u pacjentów z wczesną jaskrą pierwotną otwartego kąta i nadciśnieniem ocznym. Post. Nauk Med., 2006, 6, 344-358. 10. Leem H.S., Lee K.J., Shin K.C.: Central corneal thickness and corneal endothelial cell changes caused by contact lens use in diabetic patients. Yonsei. Med. J., 2011, 52(2), 322-325. doi: 10.3349/ymj.2011.52.2.322. 11. Chhabra M., Prausmitz J.M., Radke C.J.: Modeling corneal metabolism and oxygen transport during contact lens wear. Optom. Vis. Sci., 2009,86(5), 454-66. 12. Stapleton F., Stretton S., Papas E. et al.: Silicone hydrogel contact lenses and the ocular surface. Ocul. Surf., 2006, 4(1), 24-43. 13. Sassani J.W. (red.): Ophtalmic pathology with clinical correlations. Lippincott-Raven Publishers, New York, 1997. 14. Mielczarek M.: Choroby zapalne spojówek. Med. Rodz., 2005, 2, 40-49. 15. Dejaco-Ruhswurm I. Scholz U., Hanselmayer G. et al.: Contact lens induced keratitis associated with contact lens wear. Acta Ophtalmol. Scand., 2001, 79(5), 479-483. doi: 10.1034/j.1600-0420.2001.790510.x. 16. Sauer A., Bourcier T. and the French Study Group For Contact Lenses Related Microbal Keratitis: Microbial keratitis as a foreseeable complication of cosmetic contact lenses: a prospective study. Acta Ophtalmol., 2011,89,e430-e442. doi: 10.1111/j.1755-3768.2011.02120.x. 17. Pearson R.M.: A review of the limitations of the first hydrogel contact lenses. Clin. Exp. Optom., 2010, 93, 1, 15-25. doi:10.1111/j.1444-0938.2009.00444.x. 18. Verhelst D., Koppen C., Van Looveren J. et al.: Contact lens-related corneal ulcers equiring hospitalization: a 7- year retrospective study in Belgium. Acta Ophtalmol. Scand., 2006,84,522-526. doi: 10.1111./j.1600-0420.2006. 00681.x. 19. Hyun-Yi Y., McCanna D.J., Sivak J.G. et al.: In vitro ultraviolet-induced damage in human corneal, lens, and retinal pigment epithelial cells. Mol. Vis., 2011, 17, 237-246. 20. McCarthy C.A.: Attributable risk for cataract to prioritize medical and public health action. Invest. Ophtalmol. Vis. Sci., 2000, 41(12), 3720-5. 21. Kwok LS, Daszynski D.C., Kuznestow V.A. et al.: Peripheral light focusing as a potential mechanizm for phakic dysphotopsia and lens phototoxicity. Ophtalmic. Physiol. Opt., 2004,24(2),119-29. 22. Schnider C.: UV-blocking contact lenses play unique role in protecting patients eyes. Ref. Eye., 2005, 9(12), 137-145. Adres do korespondencji: dr. n med. Kalina Maćkowiak e-mail: kmackowiak@ump.edu.pl Katedra Chemii i Biochemii Klinicznej UMP ul. Grunwaldzka 6 60-780 Poznań