Ziemniak Polski 2017 nr 2 15 WPŁYW DOLIISTNYCH NAWOZÓW MAKRO-- II MIIKROELEMENTOWYCH NA PLON II JAKOŚĆ BULW ZIIEMNIIAKA TTHE INFFLLUENCE I OFF FFOLLI IAR MACRO-- AND MICROELLEMENTTS FFERTTI ILLI IZZERS ON TTHE POTTATTO YIELLD AND TTUBERS QUALLI ITTY dr inż. Cezary Trawczyński IHAR-PIB, Zakład Agronomii Ziemniaka w Jadwisinie, e-mail: c.trawczynski@ihar.edu.pl Streszczenie W 2-letnich doświadczeniach polowych na glebie lekkiej zastosowano nawozy krystaliczne: mikroelementowy Multi Flora Ziemniaki oraz makroelementowe z dodatkiem mikroelementów Makrofoliar PK + mikro i Makrofoliar NPK + mikro. Zabiegi wykonywano 3-krotnie w okresie wegetacji. Nawożenie organiczne stanowiła słoma i międzyplon gorczycy białej, a mineralne: N 100 kg/ha, P 2 O 5 40 kg/ha i K 2 O 120 kg/ha. Uzyskano istotny przyrost plonu, średnio o 9,7% w porównaniu z obiektem kontrolnym. Oddziaływanie zastosowanych nawozów na wielkość plonu było podobne. Przyrost plonu w u suchym był wyższy niż w wilgotnym. Wygląd bulw nie różnił się istotnie pomiędzy badanymi nawozami i obiektem kontrolnym. Po zastosowaniu Multi Flora Ziemniaki stwierdzono istotny wzrost zawartości skrobi i suchej masy w bulwach, a pod wpływem Makrofoliar PK + mikro i Makrofoliar NPK + mikro zawartości witaminy C. Słowa kluczowe: dokarmianie dolistne, jakość bulw, nawozy krystaliczne, plon, ziemniak Abstract During two vegetation seasons impact of the application of microcrystalline fertilizers (Multi Flora Potatoes and macro-elements with macronutrients Macrofoliar PK + micro and Macrofoliar NPK + micro) on the yield of potatoes grown on light soil was investigated. Treatments were performed three times during the vegetation period. The organic fertilization included straw and intercrop of white mustard. The mineral fertilization was composed of N (100 kg/ha), P 2 O 5 (40 kg/ha and K 2 O (120 kg/ha). Significant crop yields were obtained, an average of 9.7% compared to the control. The effect of applied fertilizers on yield was similar. The yield increase in the dry season was higher than in the wet season. Tuber appearance did not differ significantly between the tested fertilizers and control subjects. After using Multi Flora Potatoes, there was a significant increase in starch content and dry matter in tubers, and under the influence of Macrofoliar PK + micro and Macrofoliar NPK + micro-content of vitamin C. Keywords: crystalline fertilizers, foliar feeding, potato, tuber quality, yield Z iemniak należy do roślin o dużych potrzebach pokarmowych, z czego wynikają też znaczne wymagania nawozowe. Na wytworzenie 1 tony bulw rośliny pobierają ok. 5 kg azotu (N), 1,5 kg fosforu (P 2 O 5 ), 7 kg potasu (K 2 O), 0,4 kg magnezu (Mg) oraz określone ilości mikroelementów: żelaza (Fe) 43 g, manganu (Mn) 7,7 g, cynku (Zn) 7,5 g, boru (B) 2,7 g, miedzi (Cu) 2,2 g i molibdenu (Mo) 0,1 g (Gembarzewski i in. 1995). Mikroelementy, chociaż pobierane w mniejszych ilościach niż makroelementy, mają znaczący wpływ na wielkość plonu i jakość bulw z uwagi na ich obecność we wszystkich procesach chemicznych i biochemicznych zachodzących w tkankach roślin. Podstawowe źródło zaopatrzenia roślin w składniki pokarmowe stanowią nawozy doglebowe. W niektórych jednak okresach wzrostu i rozwoju roślin pobranie ich przez rośliny z gleby może być utrudnione. Przyczyną może być m.in. niekorzystny układ warunków pogodowych, np. nadmiar lub niedobór opadów czy wysoka lub zbyt niska temperatura powietrza. Jeżeli takie warunki zaistnieją w krytycznym okresie rozwoju roślin, np. przyrostu masy bulw, mogą w znacznym stopniu wpłynąć na obniżenie plonu oraz pogorszenie jakości bulw. Uza-
16 Ziemniak Polski 2017 nr 2 2015 2016 sadnia to uzupełnianie składników poprzez aplikację dolistną (Szewczuk, Michałojć 2003; Grzyś 2004). Obecnie przemysł oferuje dość duży wybór nawozów zawierających składniki pokarmowe w różnych formach, m.in. schelatowane, czyli dobrze rozpuszczalne w wodzie oraz łatwo i szybko przyswajalne przez rośliny. Najczęściej są to koncentraty płynne do rozcieńczania w wodzie, ale mogą być również formy stałe, które przed zastosowaniem należy rozpuścić w wodzie (Czuba 2000). Nawozy te, przy uwzględnieniu warunków środowiska oraz rodzaju i formy podawanych składników, dość różnie wpływają na wielkość plonu i jakość bulw (Roztropowicz 1989, Boligłowa 2003, Nowak i in. 2004). Dlatego najlepiej jest przed zastosowaniem w produkcji ocenić ich skuteczność w doświadczeniach polowych. Stąd celem badań było określenie wpływu nawozów krystalicznych z różnym udziałem makro- i mikroelementów zastosowanych dolistnie na wielkość plonu i wybrane cechy jakości bulw przy uwzględnieniu zróżnicowanych w latach warunkach pogody. Materiał i metody Badania polowe przeprowadzono w latach 2015 i 2016 w oddziale IHAR-PIB w Jadwisinie na glebie lekkiej, kwaśnej. Gleba charakteryzowała się wysoką zasobnością w przyswajalny fosfor, średnią w potas, magnez, mangan, cynk i miedź, natomiast niski był poziom żelaza i boru (tab. 1). Zawartość przyswajalnych form makro- i mikroelementów w glebie (mg/kg) oraz odczyn gleby w latach badań ph w KCl 5,3 5,3 W badaniach uwzględniono następujące obiekty: 1. kontrolny bez dolistnego dokarmiania; 2. Multi Flora Ziemniaki o składzie: Mn 8,30%, Zn 7,40%, Cu 0,25%, B 0,60%, Fe 7,10%, Mo 0,04%; 3. Makrofoliar PK + mikro o składzie: P 22,23%, K 28,22%, Mn 1,50%, Zn 1,50%, Cu 1,00%, B 0,80%, Fe 0,50%, Mo 0,15%; 4. Makrofoliar NPK + mikro o składzie: N 10,00%, P 4,36%, K 36,52%, Mn 0,01%, Zn Tabela 1 Zawartość w glebie (mg/kg) P K Mg Fe Mn Zn Cu B 75 108 33 570 113 3,2 2,0 0,38 86 112 33 575 123 3,7 2,0 0,42 0,002%, Cu 0,002, B 0,01%, Fe 0,02%, Mo 0,001%. Warunki pogodowe w czasie wegetacji oceniono na podstawie sumy opadów i średnich temperatur powietrza w porównaniu ze średnimi z wielolecia. Okres wegetacji, od kwietnia do końca września w 2015 r., charakteryzował się niedoborem opadów, był suchy. Z kolei 2016 należał do mokrych, suma opadów za cały okres wegetacji była wyższa od średniej z wielolecia. Wykazano ponadto, że były to lata ciepłe (tab. 2). Tabela 2 Sumy miesięcznych opadów (mm) oraz średnich miesięcznych temperatur powietrza ( o C) w latach badań w porównaniu ze średnimi wieloletnimi na podstawie danych stacji meteorologicznej w Jadwisinie Miesiąc IV V VI VII VIII IX IV-IX Opady 1967-2014 37,0 56,0 75,0 76,0 60,0 48,0 352,0 2015 27,8 39,5 15,4 82,6 8,6 36,6 210,5 2016 31,4 92,2 85,4 103,6 61,4 9,5 383,5 Temperatura powietrza 1967-2014 7,8 13,6 16,5 18,4 17,7 13,1 14,5 2015 2016 8,3 9,3 12,9 15,3 17,5 18,7 19,6 19,6 22,5 18,4 15,1 15,7 16,0 16,2
Ziemniak Polski 2017 nr 2 17 Nawozy organiczne stanowiły rozdrobniona i przyorywana po żniwach słoma pszenna w ilości ok. 5 t/ha z dodatkiem 1 kg N na 100 kg słomy oraz jesienią zielona masa międzyplonu ścierniskowego z gorczycy białej w ilości 15-16 t/ha. Nawozy mineralne: superfosfat wzbogacony (40% P 2 O 5 ) i sól potasową (60% K 2 O), z uwzględnieniem zasobności gleby w przyswajalne formy P i K, stosowano jesienią przed orką przedzimową w dawce 40 kg/ha P 2 O 5 i 120 kg/ha K 2 O. Saletrzak (27% N) stosowano wiosną przed sadzeniem w dawce 100 kg/ha N. Zabiegi dolistne preparatami wykonywano 3-krotnie w okresie wegetacji. Pierwszy zabieg w okresie tworzenia pąków kwiatowych (faza BBCH 55), drugi w czasie kwitnienia (faza BBCH 65), trzeci po kwitnieniu (faza BBCH 69-70). Do każdego zabiegu zgodnie z zaleceniem producenta stosowano 4 kg/ha nawozu Makrofoliar PK + mikro (obiekt 3.), 3 kg/ha nawozu Makrofoliar NPK + mikro (obiekt 4.) i 1,5 kg/ha nawozu Multi Flora Ziemniaki (obiekt 2.) rozpuszczone w 250 l/ha wody. Chwasty niszczono, stosując do wschodów ziemniaka 2-krotnie obsypnik z łańcuchami. Bezpośrednio przed wschodami, po ostatnim obredleniu, stosowano Linurex 500 SC w dawce 2 l/ha, a po wschodach Titus 25 WG w dawce 60 g/ha. W okresie wegetacji 4-krotnie przeprowadzano zabiegi ochronne przeciwko zarazie ziemniaka oraz 2-krotnie zwalczające stonkę. Ziemniaki odmiany Oberon sadzono ręcznie w III dekadzie kwietnia w rozstawie 75 x 33 cm, a zbierano w III dekadzie września. Liczba roślin na poletku do zbioru wynosiła 30. Podczas zbioru określano plon ogólny z każdego poletka oraz pobierano 2 Tabela 3 Wpływ nawozów dolistnych na plon bulw (t/ha) Średnia Kontrola* 36,2 60,9 48,6 Multi Flora Ziemniaki 41,4 64,3 52,9 Makrofoliar PK+mikro 40,8 65,5 53,2 Makrofoliar NPK+mikro 40,6 67,2 53,9 Średnia 39,8 64,5 NIR 0,05 1,6 1,5 *bez nawożenia dolistnego; NIR 0,05 dla współdziałania lata x nawozy 2,1 t razy 5-kilogramowe próby w celu określenia wybranych cech: procentowego udziału bulw dużych w strukturze plonu (wagowo frakcja bulw o średnicy poprzecznej powyżej 60 mm), procentowego udziału bulw z wadami wyglądu (zdeformowanych, spękanych, zazielenionych, porażonych parchem zwykłym) oraz składu chemicznego: zawartości skrobi, azotanów, witaminy C i suchej masy w bulwach. Wyniki doświadczeń opracowano statystycznie, posługując się analizą wariancji. Analizę porównania średnich przeprowadzono z wykorzystaniem testu Tukeya na poziomie p = 0,05. Wyniki i dyskusja Układ warunków pogodowych w latach 2015 i 2016 miał istotny wpływ na poziom plonu. Niezależnie od rodzaju zastosowanych dolistnie nawozów w u z niedoborem opadów w okresie wegetacji uzyskano istotnie mniejszy plon niż w u z opadami przewyższającymi średnią z wielolecia. W u z niedoborem opadów w okresie największego wzrostu masy bulw, w czerwcu i sierpniu, zastosowane nawozy dolistne wpływały na wielkość plonu podobnie, ale ogólnie plon był większy o 13,1% w porównaniu z obiektem kontrolnym. W u z opadami w okresie od czerwca do końca sierpnia powyżej średniej z wielolecia przyrost plonu był tylko o 7,8% większy niż na obiekcie kontrolnym i jego zróżnicowanie pomiędzy badanymi nawozami było stotne. Po zastosowaniu nawozu Makrofoliar NPK + mikro plon był istotnie wyższy w porównaniu z Multi Flora Ziemniaki, zawierającym tylko mikroelementy (tab. 3). Korzystniejszy efekt plonowania w latach ekstremalnych, o niesprzyjających warunkach pogodowych, wynikających głównie z niedoboru lub nadmiaru opadów czy nierównomiernego ich rozkładu, potwierdzono we wcześniejszych badaniach (Szewczuk 2009; Trawczyński 2014). Z przeprowadzonych badań można wnioskować również, że niekorzystne wa-
18 Ziemniak Polski 2017 nr 2 runki środowiskowe, w tym wypadku związane z niedoborem wilgoci, uniemożliwiające czy hamujące pobieranie składników pokarmowych z gleby, pozwoliły roślinom lepiej wykorzystać składniki podane dolistnie, czyli szybki i efektywny sposób ich uzupełniania (Boligłowa 2003). Średnio w analizowanym okresie przyrost plonu z obiektów, na których zastosowano nawóz mikroelementowy i makroelementowe PK i NPK z dodatkiem mikroelementów, był podobny. Dowiodło to równie dobrej skuteczności dolistnego zarówno nawozu zawierającego tylko mikroelementy, jak i nawozów z udziałem podstawowych składników makroelementowych: azotu, fosforu i potasu. Poziom plonowania ziemniaków na badanych obiektach mógł wynikać pośrednio z właściwości gleby, która charakteryzowała się m.in. wysoką zasobnością w fosfor, przy jednocześnie niskim poziomie boru i żelaza. Tabela 4 Wpływ nawozów dolistnych na udział bulw o średnicy powyżej 60 mm w strukturze plonu (% wagowy) Średnia Kontrola* 19,5 39,8 29,7 Multi Flora Ziemniaki 15,4 43,0 29,2 Makrofoliar PK + mikro 15,5 38,9 27,2 Makrofoliar NPK + mikro 16,6 45,9 31,2 Średnia 16,7 41,9 NIR 0,05 3,5 r.n. *bez dolistnego stosowania; NIR 0,05 dla współdziałania lata x nawozy 5,0% Tabela 5 Wpływ nawozów dolistnych na procentowy udział w plonie bulw z wadami wyglądu (zdeformowanych, spękanych, zazielenionych, porażonych parchem zwykłym) Średnia Kontrola* 10,8 16,4 13,6 Multi Flora Ziemniaki 8,5 15,6 12,1 Makrofoliar PK + mikro 7,6 14,8 11,2 Makrofoliar NPK + mikro 8,7 16,9 12,8 Średnia 8,9 15,9 NIR 0,05 1,7 r.n. *bez dolistnego stosowania; NIR 0,05 dla współdziałania lata x nawozy różnica nieistotna We wcześniejszych badaniach własnych plon bulw po zastosowaniu nawozów zawierających pojedyncze mikroelementy, mangan oraz cynk, nie różnił się istotnie od plonu uzyskanego po zastosowaniu dolistnego nawozu fosforowo-potasowego, co prawdopodobnie wynikało ze średniego poziomu tych składników w glebie i warunków umożliwiających odpowiednią ich dostępność podczas wegetacji (Trawczyński 2014). Bogucka i inni (2010) oraz Wróbel (2012) stwierdzili, że dodatkowe nawożenie dolistne nie zwiększyło plonu bulw, co argumentowali również właściwościami gleb, na których prowadzone były badania. W wypadku odmian jadalnych oprócz wielkości plonu ważne są cechy jakości, m.in. wygląd bulw. Dotychczasowe badania wykazały, że udział bulw dużych w plonie, szczególnie o średnicy ponad 60 mm, oraz zdeformowanych, zazielenionych czy porażonych parchem zwykłym to jeden z głównych mierników wartości handlowej ziemniaków jadalnych (Nowacki 2006). W badanych latach zastosowane dolistnie nawozy nie miały istotnego wpływu na udział bulw dużych oraz z wadami wyglądu. Jednak w u z opadami powyżej średniej z wielolecia uzyskano istotnie więcej bulw dużych w plonie, ale jednocześnie większy był udział bulw z wadami wyglądu niż w u z niedoborem opadów w okresie wegetacji. Ponadto w u wilgotnym istotnie większy był udział w plonie bulw dużych po zastosowaniu nawozu Makrofoliar NPK + mikro w porównaniu z Makrofoliar PK + mikro i obiektem kontrolnym (tab. 4 i 5). We wcześniejszych badaniach własnych po użyciu nawozów dolistnych zawierających pojedyncze mikroelementy (mangan i cynk) uzyskano również istotny wzrost udziału bulw dużych w plonie w stosunku do obiektu kontrolnego, bez dolistnego odżywiania roślin (Trawczyński 2014). Zwiększenie udziału bulw dużych (o średnicy po-
Ziemniak Polski 2017 nr 2 19 nad 60 mm) po dolistnym zastosowaniu nawozów wykazali również Jabłoński (2009) i Wróbel (2012). Analiza składu chemicznego bulw wykazała istotne różnice zawartości skrobi, suchej masy, witaminy C i azotanów w zależności zarówno od rodzaju nawozu, jak i układu warunków pogodowych w latach badań. Większa od średniej z wielolecia ilość opadów w okresie wegetacji miała istotny wpływ na obniżenie zawartości skrobi, suchej masy i azotanów oraz wzrost poziomu witaminy C w porównaniu z iem z niedoborem opadów (tab. 6 i 7). Tabela 6 Wpływ nawozów dolistnych na zawartość skrobi i suchej masy w bulwach (%) Skrobia Sucha masa Kontrola* 14,5 13,2 13,8 21,2 19,8 20,5 Multi Flora Ziemniaki 15,3 14,0 14,6 22,6 20,5 21,6 Makrofoliar PK + mikro 14,9 13,3 14,1 21,2 20,0 20,6 Makrofoliar NPK + mikro 14,6 13,3 13,9 21,3 19,9 20,6 Średnia 14,8 13,4 21,6 20,1 NIR 0,05 0,2 0,3 0,1 0,1 *bez dolistnego stosowania; NIR 0,05 dla współdziałania lata x nawozy skrobia 0,5%, sucha masa 0,3% Tabela 7 Wpływ nawozów dolistnych na zawartość azotanów i witaminy C w bulwach (mg/kg) Azotany Witamina C Kontrola* 128,0 17,0 72,5 214,6 239,3 227,0 Multi Flora Ziemniaki 104,0 19,0 61,5 220,6 236,6 228,6 Makrofoliar PK + mikro 96,0 18,0 57,0 228,3 236,0 232,1 Makrofoliar NPK + mikro 127,0 19,0 73,0 224,0 240,6 232,3 Średnia 113,7 18,2 221,9 236,6 NIR 0,05 7,0 5,0 3,0 2,3 *bez dolistnego stosowania; NIR 0,05 dla współdziałania lata x nawozy azotany 9,0 mg, witamina C 3,9 mg Podobne zmiany zawartości analizowanych składników w bulwach w zależności od układu warunków pogodowych w okresie wegetacji wykazali inni badacze (Grudzińska, Zgórska 2008; Kołodziejczyk 2014; Mazurczyk, Lis 2004; Puła, Skowera 2004; Rymuza i in. 2015). Najkorzystniejszy wpływ na zawartość skrobi i suchej masy w bulwach miały mikroelementy zastosowane w formie nawozu Multi Flora Ziemniaki, i to w u zarówno z niedoborem, jak i wyższą od średniej z wielolecia ilością opadów. W przypadku zawartości witaminy C najkorzystniej na jej poziom oddziaływały nawozy makroelementowe z dodatkiem mikroelementów (Makrofoliar PK i NPK + mikro). Po aplikacji nawozu mikroelementowego oraz na obiekcie bez stosowania nawozów dolistnych odnotowano istotnie niższy poziom witaminy C w bulwach w porównaniu z nawozami makroelementowymi z dodatkiem mikroelementów. Na zawartość azotanów w bulwach, składnika podobnie jak witamina C kształtującego wartość żywieniową ziemniaków jadalnych, badane nawozy również miały istotny wpływ. Istotnie wyższy poziom azotanów odnotowano na obiekcie kontrolnym i po zastosowaniu nawozu Makrofoliar NPK + mikro, w porównaniu z nawozami nie zawierającymi dodatku azotu Makrofoliar PK + mikro i Multi Flora Ziemniaki. Należy jednak podkreślić, że średnio w latach pod wpływem badanych nawozów stwierdzono niski poziom gromadzenia azotanów w bulwach, poniżej 100 mg/kg NO 3 świeżej masy bulw (Nowacki 2016).
20 Ziemniak Polski 2017 nr 2 Wnioski 1. Średnio w latach badane nawozy wykazały podobne działanie na wielkość plonu: wzrost stanowił 9,7% w porównaniu z obiektem kontrolnym bez dolistnego dokarmiania roślin. 2. Jakość bulw (wygląd) nie różniła się istotnie pomiędzy badanymi nawozami dolistnymi oraz obiektem kontrolnym. 3. Stwierdzono istotnie dodatni wpływ mikroelementowego nawozu Multi Flora Ziemniaki na zawartość skrobi i suchej masy w bulwach, a nawozów makroelementowych z dodatkiem mikroelementów (Makrofoliar PK + mikro i Makrofoliar NPK + mikro) na zawartość witaminy C w porównaniu z obiektem kontrolnym. 4. W u z opadami powyżej średniej z wielolecia uzyskano istotny wzrost plonu, udziału bulw o średnicy ponad 60 mm i z wadami wyglądu w strukturze oraz zawartości witaminy C w bulwach, natomiast w u z opadami poniżej średniej z wielolecia istotny wzrost zawartości skrobi, suchej masy i azotanów w bulwach. Literatura 1. Bogucka B., Cwalina-Ambroziak B., Zięba T. 2010. The effects of varied soil and foliar mineral fertilization levels in the production of high-starch potatoes. Pol. J. Natur. Sci. 25 (3): 215-228; 2. Boligłowa E. 2003. Wpływ dolistnego dokarmiania ziemniaka (roztworem mocznika i nawozami wieloskładnikowymi) na plon, jego strukturę, zdrowotność i trwałość przechowalniczą bulw. Acta Agroph. 85: 99-106; 3. Czuba R. 2000. Mikroelementy we współczesnych systemach nawożenia. Zesz. Probl.. Post. Nauk Rol. 471: 161-170; 4. Gembarzewski H., Obojski J., Strączyński S., Sienkiewicz U. 1995. Zawartość makro- i mikroelementów w glebach oraz roślinach ziemniaka i pszenicy ozimej z pól o wysokiej produkcyjności. IUNG Puławy S (80): 38 s.; 5. Grudzińska M., Zgórska K. 2008. Wpływ warunków meteorologicznych na zawar- tość azotanów(v) w bulwach ziemniaka. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 5(60): 98-106; 6. Grzyś E. 2004. Rola i znaczenie mikroelementów w żywieniu roślin. Zesz. Probl.. Post. Nauk Rol. 502: 89-99; 7. Jabłoński K. 2009. Produkcyjne i jakościowe efekty dolistnego nawożenia ziemniaków Sonatą Z i Alkalinem PK 10-20. Ann. UMCS, Agricult. 64 (1): 59-67; 8. Kołodziejczyk M. 2014. Wpływ warunków opadowo-termicznych na skład chemiczny oraz wybrane parametry jakości bulw średnio późnych i późnych odmian ziemniaka jadalnego. Ann. UMCS, sec. E. 3: 1-10.; 9. Mazurczyk W., Lis B. 2004. Relacje między zawartością witaminy C i azotanów w bulwach różnych odmian ziemniaka. Biul. IHAR 232: 47-52; 10. Nowacki W. 2006. Udział plonu handlowego w plonie ogólnym jadalnych odmian ziemniaka. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 511: 429-439; 11. Nowacki W. 2016. Charakterystyka Krajowego Rejestru Odmian Ziemniaka. Wyd. XIX. IHAR-PIB Oddz. Jadwisin: 35 s.; 12. Nowak K., Kozera W., Majcherczak E. 2004. Wpływ nawożenia mikroelementami na plon bulw ziemniaka. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 502: 247- -251; 13. Puła J., Skowera B. 2004. Zmienność cech jakościowych bulw ziemniaka odmiany Mila uprawianego na glebie lekkiej w zależności od warunków pogodowych. Acta Agroph. 3 (2): 359-366; 14. Roztropowicz S. 1989. Środowiskowe, odmianowe i nawozowe źródła zmienności składu chemicznego bulw ziemniaka. Frag. Agron. 6(6): 33-75; 15. Rymuza K., Radzka E., Lenartowicz T. 2015. Wpływ warunków środowiskowych na zawartość skrobi w bulwach odmian ziemniaka średnio wczesnego. Acta Agroph. 22 (3): 279-289; 16. Szewczuk C. 2009. Wpływ dokarmiania dolistnego na plon bulw ziemniaka. Ann. UMCS, Agricult. 64(1): 7-12; 17. Szewczuk C., Michałojć Z. 2003. Praktyczne aspekty dolistnego dokarmiania roślin. Acta Agroph. 85: 19-29; 18. Trawczyński C. 2014. Zastosowanie makro- i mikroelementowych nawozów chelatowych w dolistnym dokarmianiu ziemniaka. Biul. IHAR 271: 65-77; 19. Wróbel S. 2012. Wpływ nawożenia ziemniaka odmiany Jelly dolistnymi preparatami YaraVita Ziemniak oraz Actisil na plon i cechy jego jakości. Biul. IHAR 266: 295-306