Małgorzata Lewan Zarys dziejów turystyki w Polsce

1 Małgorzata Lewan Zarys dziejów turystyki w Polsce PROKSENIA Kraków 2004

2 HISTORIA TURYSTYKI Recenzja: Opracowanie redakcyjne: Korekta tekstu: dr Paweł Różycki dr Zygmunt Kruczek Barbara Moskal Wydawca: Wydawnictwo PROKSENIA, 31 047 Kraków, ul. Sarego 23/2, tel./fax (0 12) 421 63 80 www.proksenia.pl, e mail: proksenia@proksenia.pl

3 Spis treści Od Wydawcy... 5 Tradycje turystyki... 7 U źródeł turystyki... 7 Polska w relacjach podróżników... 12 Początki turystyki w Polsce... 15 Od Staszica do Chałubińskiego... 15 Towarzystwo Tatrzańskie... 28 Inne organizacje turystyczne w Galicji... 37 Polskie Towarzystwo Krajoznawcze... 39 Turystyka pod zaborem pruskim... 44 Turystyka w XX leciu międzywojennym... 47 Administracja rządowa i samorządowa do spraw turystyki... 47 Turystyka szkolna... 49 Turystyka w organizacjach młodzieżowych... 51 Organizacje turystyczne... 54 Biura podróży... 62 Polska turystyka w okresie II wojny światowej... 65 Turystyka w PRL... 69 Uwarunkowania polskiej turystyki... 69 Państwowe struktury organizacyjne... 71 Organizacje obsługi ruchu turystycznego... 75 Turystyka młodzieżowa... 85 Działalność turystyczna w zakładach pracy... 93 Turystyka w III Rzeczypospolitej... 95 Zakończenie... 99 Kalendarium wydarzeń... 101 Bibliografia... 105

4 HISTORIA TURYSTYKI

5 OD WYDAWCY W polskiej literaturze fachowej z zakresu turystyki brakuje nowego, aktualnego i prze krojowego spojrzenia na historię turystyki. Opracowanie Małgorzaty Lewan Zarys dzie jów turystyki w Polsce wypełnia, moim zdaniem, tę lukę. Opracowanie to zawiera najważ niejsze informacje o dziejach turystyki w Polsce podane w przystępnej formie, bez zbędnych dygresji. Z tego powodu publikacja ta będzie szczególnie przydatna dla studentów kierunków turystycznych i słuchaczy studiów policealnych oraz dla wszystkich zainteresowanych tą tematyką. Autorka na tle rozważań o źródłach turystyki kreśli dzieje turystyki w Polsce w czterech przedziałach czasowych. Rozdział zatytułowany Początki turystyki w Polsce prowadzi nas przez jej rozwój od czasów działalności Staszica do Chałubińskiego, by na stępnie przenieść nas do tradycji turystycznych w Galicji, Królestwie Polskim i pod zabo rem pruski. Turystyka w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej aż po powsta nie III Rzeczpospolitej to kolejne rozdziały. Ostatni rozdział dotyczy już okresu współczesnego, tj. od 1990 roku do chwili obecnej. Cennym dodatkiem do publikacji jest kalendarium wydarzeń w historii turystyki oraz bogata literatura. Autor i wydawca wdzięczni będą za wszelkie uwagi i propozycje mogące w przyszło ści służyć udoskonaleniu książki. dr Zygmunt Kruczek

6 HISTORIA TURYSTYKI

7 TRADYCJE TURYSTYKI U ŹRÓDEŁ TURYSTYKI Historia turystyki liczy sobie około 300 lat. Jednakże podróże są zjawiskiem towarzy szącym mieszkańcom naszej planety od najdawniejszych czasów. Ludzie zawsze gdzieś podróżowali i poznawali piękno najróżniejszych zakątków świata. W rozdziale 34 Księgi Mądrości Syracha czytamy: Człowiek, który często podróżuje, pozna rzeczy wiele... (9) oraz... wiele widziałem w swoich podróżach i dowiedziałem się więcej, niż zdołam wypowiedzieć słowami.(12) 1 W okresie wspólnoty pierwotnej myśliwi oraz pasterze poszukiwali nowych terenów. Później wędrowali kupcy, aby nabywać towary i znaleźć nowe rynki zbytu. Odbywały się też pielgrzymki do miejsc kultu religijnego. Początki turystyki sięgają starożytności. Już w dawnym Egipcie kupcy podróżowali w celach zarobkowych oraz aby poznać nowe regiony. Pielgrzymi udawali się do miejsc kultu religijnego, np. do Heliopolis lub Teb, gdzie również leczono chorych. W dolinach rzek Eufrat i Tygrys przebiegały szlaki komunikacyjne, które nie należały do zbyt bezpiecznych. Sytuacja ta znalazła odbicie w Kodeksie Hammurabiego z XVIII wieku p.n.e., gdzie w paragrafie 103 napisano: jeżeli w podróży na drodze (...) nieprzyja ciel wszystko co niósł odbierze mu (...). 2 W związku z powyższym właściciele gospód byli zobowiązani do zabezpieczenia życia i mienia podróżnych. Podróżom sprzyjała kolonizacja grecka, bowiem towarzyszyło jej poznawanie zamor skich posiadłości. Zapewne także igrzyska sportowe przyciągały wędrowców z dalekich stron. Na czas ich trwania ogłaszany był pokój, a wolni Grecy przybywali nie tylko z Pelo ponezu, ale również z wielu greckich polis. Wraz z rozwojem podróżowania pojawiła się instytucja Proxenii, która powodowała, że gość w Grecji przechodził pod opiekę bogów. Wędrowcy mogli korzystać z gościnności mieszkańców, ponieważ dla człowieka, który posiada choćby trochę rozumu, pielgrzym i gość są tak drodzy jak rodzeni bracia. 3 Podróż ny witany był przez najbardziej godną osobę domu. Nie ograniczano czasu gościny, zaś w momencie odjazdu udzielano pomocy, aby ułatwić dalszą wędrówkę. Natomiast w Rzymie podróżowanie ułatwiały gospody zwane Stationes, w których wę drowcy mogli wynająć konie, pozostawiając je w następnej stacji oraz odpocząć po trudach podróży. Standard świadczonych w nich usług był zróżnicowany. W większych miastach lub znanych kąpieliskach były to duże domy z wielkimi dziedzińcami, salami zabaw i przyjęć. Na trasach komunikacyjnych znajdowały się oberże o znacznie niższym poziomie usług. Podróżowanie w Rzymie rozwinęło się szczególnie u schyłku republiki i na początku cesar stwa. W turystyce dawnego Rzymu można wyróżnić: pielgrzymowanie, turystykę zdrowotną, wędrówkę w celach naukowych i artystycznych oraz wyjazdy w celu załatwienia ważnych interesów i dla przyjemności. Jednym z pielgrzymów był cesarz Hadrian, który odwiedzał m.in. prawie zamarłe już wyrocznie w Delfach i Dodonie, zgłębiał kulty egipskie i magów 1) Cyt. za: K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków 1997, s. 7. 2) M. Stępień, Kodeks Hammurabiego, Warszawa 2000. 3) G. Mariotti, Historia turystyki, Warszawa 1963, s. 78.

8 HISTORIA TURYSTYKI egipskich pytał o swoją przyszłość. 4 W celu polepszenia zdrowia najbardziej popularne było wodolecznictwo, a jednym z najbardziej znanych kąpielisk były Baje (Baiae) położone niedaleko Neapolu. Wysokie temperatury, jakie latem panowały w Italii, powodowały, że tyl ko najbardziej zamożni wyjeżdżali do letniskowych willi albo na Sycylię i do Egiptu. Grecja oraz Egipt były miejscami, gdzie Rzymianie podziwiali zabytki kultury materialnej. Podróżom w starożytnym Rzymie sprzyjała świetnie rozwinięta sieć dróg. Wybitni myśliciele, tacy jak grecki historyk Herodot, geograf i podróżnik grecki Stra bon oraz pisarz rzymski Pliniusz Starszy, opisywali kraje, które zwiedzali i zjawiska, jakie zaobserwowali. Ich prace są po dziś dzień nieprzebranym źródłem wiedzy o starożytnym świecie. Strabon jest autorem pracy pt. Geographika, gdzie w 17 księgach zawarł charak terystyki i opisy znanych krain. Natomiast na 37 tomowe dzieło Pliniusza Starszego zatytu łowane Historia naturalna składają się opisy przyrody żywej i nieożywionej, dane o lecz nictwie, uprawie roślin oraz wiadomości z zakresu psychologii. Tradycja badawczego i krytycznego spojrzenia na otaczający świat od starożytnych przeszła do Arabów. Imperium kalifów stwarzało możliwości odbywania długich oraz inte resujących wypraw od słonecznej Hiszpanii, aż po Himalaje oraz od dżungli środkowoafry kańskiej po środkowoeuropejskie puszcze. Wyznawcy islamu pielgrzymowali do Mekki. Arabscy podróżnicy przenosili na papier lub pergamin opisy zwiedzanych krain. Dzięki relacji jednego z nich Ibrahima ibn Jakuba zamieszczonej w Księdze dróg i królestw al Bahriego znamy dokładny opis państwa Mieszka I, omawiający zwyczaje Słowian oraz bogactwa naszej ojczyzny sprzed ponad tysiąca lat. Skarbnicą wiedzy o średniowiecznej Europie są także sagi skandynawskie, które za wierają opisy starego kontynentu przekazane przez nieokiełznanych żeglarzy Wikingów. W XII i XIII wieku wiedza Europejczyków o otaczającym ich świecie, a szczególnie Ziemi Świętej, rozszerzyła się dzięki wyprawom krzyżowym. Jednakże w średniowieczu przede wszystkim wędrowali kupcy oraz pielgrzymi. Były również podróże o charakterze dyplomatycznym, a od czasu powstania uniwersyte tów Europę przemierzali studenci. Na początku XIII wieku wędrówkę do Karakorum odby li papiescy wysłannicy. Był wśród nich także wrocławski zakonnik Benedykt Polak. Niemniej jednak na szczególne miejsce w dziejach turystyki zasługuje wyprawa Marco Polo, który w 1271 roku wyruszył w podróż na Daleki Wschód. Dotarł on do stolicy Chin Tatu (obecnie Pekin) do siedziby wielkiego chana Kubilaja. Jako pierwszy wytyczył drogę przez całą Azję i przedstawił ją w dziele pt. Opisanie świata. [Marco Polo pochodził z rodziny podróżników. Jego ojciec Niccolo i stryj Matteo byli weneckimi kupcami i w la tach sześćdziesiątych XIII wieku podróżowali do Kataju (Chin) w celach handlowych. W roku 1271 udali się tam na jeszcze jedną wyprawę, zabierając młodego Marco ze sobą. Przybyli na dwór Kubilaja Chana mongolskiego władcy Chin. Pozostali tam przez 24 lata i jako kupcy zgromadzili ogromne fortuny. Marco zdobył zaufanie chana, który wysyłał go z wie loma misjami do Indii, Birmy, na Cejlon i do Azji południowo wschodniej. Marco Polo wrócił do Wenecji w 1295 roku, lecz podczas bitwy między Wenecją a Genuą (koło Korculi, obecnie w Chorwacji) został ujęty przez Genueńczyków. Przebywając w więzieniu, sporzą dził szczegółowy opis swoich podróży na Wschód ( Opisanie świata, zwane też Il Milione ). Wenecjanie byli zdumieni jego niesamowitymi opowieściami, np. o pałacu Kubilaj Chana. Obecnie postać Marco Polo jest symbolem turystycznych podróży (choć pojawiają się tezy, 4) J. Schnayder, Podróże i turystyka w starożytności, Warszawa 1959.

TRADYCJE TURYSTYKI 9 że Marco nigdy w Chinach nie był), jego imieniem nazwano wiele biur podróży, serię prze wodników turystycznych, kanał TV we Włoszech poświęcony w całości podróżom.] 5 Portret Marco Polo Do ważnych wydarzeń należy zaliczyć również wyprawę górską Francesco Petrarki z 1336 roku. Jedną z form podróżowania były wyprawy na turnieje rycerskie, także poza granice swego kraju. Od X do XV wieku wielu znamienitych rycerzy, jak np. Zawisza Czarny, odby wało często długie podróże, poznając życie dworskie oraz uroki wielu miast, zamków i krain. 6 Zamożna młodzież podróżowała do miast, które były siedzibami uniwersytetów. Począwszy od XIII wieku, do uczelni we Włoszech przybywali cudzoziemcy, także nasi rodacy. Studenci byli prekursorami ruchu humanistycznego i odrodzeniowego, który wkrót ce przyciągnął do Włoch niezliczone rzesze uczonych ze wszystkich części świata. 7 Hotelarstwo zaczęło się rozwijać już w XIII wieku. Pielgrzymi korzystali z hospicjów zakonnych i klasztorów. Dzięki nim podróże oraz pobyt w różnych miejscach sprzyjały ich poznaniu, a tym samym przybliżały dorobek, kulturę i obyczaje rozmaitych krajów. Dla eks pansji turystyki niezbędna była troska o dobry stan dróg i budowa nowych szlaków komu nikacyjnych. Ich wagę docenił m.in. papież Bonifacy VIII, który na uroczystości jubile uszowe w 1300 roku i odbywające się w związku z tym wydarzeniem liczne pielgrzymki zalecił klasztorom nie tylko godne przyjmowanie pielgrzymów, lecz również podejmowa nie starań w celu ułatwień komunikacyjnych. Niestety, na traktach pojawiali się rozbójnicy, którzy zagrażali bezpieczeństwu pielgrzymów, dlatego papież zagroził klątwą każdemu, kto napadnie na pątników. Ponadto interweniował u władców licznych państw, aby utwo rzyli straże chroniące uczestników pielgrzymek. 8 W XIV wieku w Padwie powstało słynne Hospitium Bovis, które uważane było za chlubę tego miasta. 9 5) Przyp. red. Z. Kruczek. 6) R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław 1979. 7) G. Mariotti, Historia turystyki, Warszawa 1963. 8) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 22. 9) K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków 1997, s. 9.

10 HISTORIA TURYSTYKI Wieki średnie to także początki turystyki w Polsce. Podobnie jak w innych państwach Europy, wędrowali u nas posłowie, kupcy, pielgrzymi i żacy. [Za czasów Kazimierza Wiel kiego np., kilkudziesięciu studentów polskich znalazło się w Bolonii i Padwie. Powstanie uniwersytetu w Krakowie doprowadziło do nawiązania kontaktów naukowych krakowskich profesorów i scholarów z innymi uczelniami europejskimi. Wielu wychowanków Wszechni cy Jagiellońskiej, np. Mikołaj Kopernik, Grzegorz z Sanoka, pogłębiało swoją wiedzę na włoskich czy też innych uczelniach. Wędrujących studentów spotykamy w średniowieczu w całej Europie. W poszukiwaniu wiedzy krążyli oni między miastami uniwersyteckimi, nie stanowili jednak zbyt wyodrębnionej grupy wśród różnego rodzaju wagantów, goliarów, linoskocz ków, minstrelów, terminatorów, czeladników rękodzielniczych. Dopiero epoka odrodzenia i rozwój humanistycznej postawy poznawczej nadaje wędrówkom żakowskim nowe treści. Wędrówka jest okazją do poznania nowych krajów, nieznanych kultur i pejzaży, do zetknięcia się z nowym środowiskiem, z innym systemem władzy; była niejednokrotnie szkołą życia i nauką nowych wartości. Mikołaj Kopernik wiele obserwacji ze swoich przejazdów do Padwy i Bolonii oraz podróży po kraju zawarł w swoich licznych pracach. Jednak w większości przypadków cel wędrówki żakowskiej był jedynie pretekstem do samego procederu wędrowania i kolekcjonowania wrażeń. Taki typ studenc kich wędrówek był pierwowzorem turystyki nowożytnej, wyprzedzającym o parę epok jej świadome i zorganizowane formy.] 10 Dziedziniec Uniwersytetu w Bolonii, fot. Z. Kruczek 10) Przyp. red. Z. Kruczek, Zarys rozwoju turystyki w środowisku studenckim, [w:] Zeszyty Naukowe Instytutu Turystyki nr 1/1974 r.

TRADYCJE TURYSTYKI 11 Turystyka w rozumieniu współczesnym rozwinęła się w okresie renesansu. Należy za uważyć, że dla pielgrzymów udających się do Rzymu zostały przygotowane plany miasta, które można było nabyć w księgarniach. Zorganizowane zostały przechadzki archeolo giczne. Natomiast, aby umożliwić im dłuższy pobyt w Wiecznym Mieście, powstawały liczne zajazdy. O rozmiarach i rozwoju turystyki dowiadujemy się za pośrednictwem ba dań Jeana Delumeau, który zanotował, że miasto w 1575 roku odwiedziło 400 000 piel grzymów, a 25 lat później już 600 000. W 1517 roku w Rzymie było 171 zajazdów, a w ro ku 1526 już 236. Opis wędrówek Marco Polo był w XV wieku najbardziej poczytną i rozchwytywaną książką, która natchnęła Krzysztofa Kolumba do odbycia morskiej podróży. Jednakże za planował ją inaczej, ponieważ nie chciał podążać przez państwo Turków. Jak wiemy, wy prawa Krzysztofa Kolumba doprowadziła do odkrycia Ameryki oraz zainspirowała innych żeglarzy, takich jak Amerigo Vespucci, Vasco da Gama i Ferdynand Magellan, do odbycia ekspedycji, których konsekwencją były wielkie odkrycia geograficzne. Postęp w nawigacji morskiej przyczynił się do zainteresowania podróżami na inne kon tynenty. Odkrywano nawet najbardziej niedostępne zakątki kuli ziemskiej. Podróżowanie wśród ludzi zamożnych stało się zjawiskiem powszechnym i miało charakter wyraźnie po znawczy. W XVII i XVIII stuleciu człowiek, który nie podróżował, nie mógł się uważać za osobę wykształconą. Upowszechniły się wyjazdy do wód. Podróże trafiły do literatury. Z zainteresowaniem czytano książki takie, jak: Przygody Robinsona Crusoe Defoe, Przygody Guliwera Swifta, Listy perskie Monteskiusza. Powstały przewodniki wydawane z myślą o turystach. Przewodnik, Guide de Saint Morice ukazał się w 1672 roku i dotyczył Francji. Saint Morice napisał go dlatego, ponie waż chciał zwrócić uwagę podróżnych na setki rzeczy ciekawych, a na które nie zwracają uwagi nie będąc o nich uprzedzeni. Przeto będą chyba zadowoleni, że ich tam zaprowadzę i będę im służył za przewodnika w ich podróży. 11 Wraz z pojawieniem się przewodników drukowanych turystom zaczęły też towarzy szyć osoby pełniące rolę przewodników. Pierwszym znanym turystą był żyjący w XVI wie ku Michel de Montaigne. Pozostawił on turystyczny opis swojej podróży po Italii, w któ rym daje się zauważyć emocjonalny związek ze zwiedzanym krajem. Jego Journal de voyage en Italie jest bardzo interesującą analizą kraju oraz obyczajów jego mieszkańców. Wiek XVIII i XIX to dalszy rozwój turystyki. Do Włoch podróżował Johann Wolfgang Goethe, szukając natchnienia dla swoich dzieł, które są pełne realiów i reminiscencji wło skich. Italię odwiedzali sławni romantycy, jak np. George Byron, czy wielcy Polacy: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński. W XIX wieku w Europie następowało budzenie się świadomości narodowej. Ruch ten łączył się z odkrywaniem folkloru, piękna przyrody, zabytków i historii wielu narodów. Coraz częściej ludzie udawali się w podróż, powodując się ciekawością i chęcią poznania konkretnych zabytków, miast, ziem oraz pragnieniem naśladowania innych. W 1838 roku Stendhal w powieści Memoires d un touriste po raz pierwszy użył okre ślenia turysta opisując podróże młodego człowieka, który wędrował dla rozrywki oraz po znania ciekawych krajów i ludzi. Powstała konieczność utworzenia nowego określenia dla takiej formy wędrówki, którą należało odróżnić od wyjazdów związanych w jakiś sposób 11) Cyt. za: Ibidem, s. 10.

12 HISTORIA TURYSTYKI z wykonywaniem zawodu. Po upływie 40 lat termin touriste znalazł się na stronach słow nika Akademii Francuskiej. 12 Już w XVII wieku w niektórych krajach wprowadzone zostały paszporty, a na przeło mie XVII i XVIII stulecia pierwsze ograniczenia w ruchu osobowym pomiędzy państwa mi. Pod koniec XIX wieku zaczęła rozwijać się turystyka współczesna, na której rozwój niebagatelny wpływ miały wynalazki techniki, takie jak lokomotywa i kolej oraz statek parowy. W 1873 roku na europejskie trasy wyjechały pierwsze wagony sypialne, a 10 lat później uruchomiony został Orient Express łączący Paryż z Konstantynopolem. Podróżowanie w XIX wieku przestało być zajęciem elitarnym. Powoli kształtowała się turystyka masowa i zorganizowana. Powstawały różne formy turystyki kwalifikowanej, jak np. w 1857 roku angielski Alpin Club czy na ziemiach polskich w 1873 roku Towarzystwo Tatrzańskie. Ogromne zasługi dla rozwoju turystyki położył Anglik Thomas Cook, który był założy cielem pierwszego biura podróży. Upowszechnił on wędrówkę poprzez systematyczne ob niżanie kosztów podróży oraz udoskonalanie transportu. 5 lipca 1841 roku Cook zorganizo wał dla 570 osób pierwszą publiczną wycieczkę specjalnym pociągiem. Do roku 1865 utworzył biura podróży w większości państw europejskich. W XIX stuleciu wzrost zainteresowania turystyką spowodował potrzebę rozbudowy hoteli. Przyjęto wówczas zasadę, iż nie powinny one mieścić więcej niż 400 osób, ponie waż gospodarz zobowiązany był osobiście znać gości oraz ich zwyczaje i gusta kulinarne. Powstały jednocześnie pierwsze organizacje hotelarskie. Najwcześniej, bo w 1886 roku, zostało utworzone Szwajcarskie Stowarzyszenie Hotelarskie, którego celem było również usprawnienie obsługi turystycznej oraz ożywienie ruchu turystycznego. POLSKA W RELACJACH PODRÓŻNIKÓW Najdawniejsze relacje o Polsce pochodzą z czasów kształtowania się polskiej państwo wości. Jeden z pierwszych opisów dotyczy państwa Mieszka I, a jego autorem był Ibrahim ibn Jakub, wysłannik kalifa Al Hakama II podróżujący w latach 965 966 na dwór cesarza Ottona I: [Jest] on najrozleglejszy z nich [tj. słowiańskich] krajów. (...) Z Mesko sąsiadują na wschodzie Rus, a na północy Brus [Prusowie]. Siedziby Brus [leżą] nad Oceanem [Bał tykiem]. 13 Bogate opisy ogrodów, lasów i ziem słowiańskich zawiera kronika biskupa mer seburskiego Thietmara, który towarzyszył wkraczającym do Polski wojskom cesarza Hen ryka II. Wzmianki o XI wiecznej Polsce w swojej kronice zamieścił także mnich Kosmas. Natomiast znani z morskich wypraw Wikingowie, przedstawili opisy Pomorza oraz wyspy Wolin (Jomsbork). Pod koniec średniowiecza do naszej ojczyzny przybywali dyplomaci papiescy lub ce sarscy, którzy pozostawili cenne relacje. W ich gronie wyróżnił się florencki humanista Kallimach, a właściwie Filippo Buonaccorsi, który do Polski przybył w 1470 roku i był doradcą polskich królów: Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta. Najbogatszym jed nak źródłem informacji o tamtych czasach są Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza, który będąc na dworze króla Kazimierza Jagiellończyka i pod różując z monarchą, miał sposobność rzetelnego zapisu wydarzeń. 12) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 18. 13) Cyt. za: T. Kowalski, Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekładzie al Behriego, [w:] Pomniki dziejowe Polski, t. I, Kraków 1946.

TRADYCJE TURYSTYKI 13 W okresie renesansu Polskę odwiedzali podróżnicy kierujący się chęcią poznania na szego kraju. Wśród nich byli Joachim Watt oraz Rudolf Agrikola. Przyjechali oni do Polski w 1519 roku, aby podziwiać kopalnię soli w Wieliczce. W XVI i XVII wieku najwięcej wiadomości o Polsce przekazali dyplomaci, którzy pod różowali do naszego kraju, towarzysząc polskim królom elekcyjnym z Francji, Węgier i Szwecji. Liczne opisy Polski z czasów Zygmunta Augusta w dziele pt. Sarmatiae Euro pae descriptio z 1578 roku pozostawił Włoch Aleksander Guagnin. Praca przetłumaczona została na język polski i stała się poczytną lekturą szlachty. Natomiast w połowie XVII wieku Jean de Laboureur, który towarzyszył w podróży do Polski Marii Ludwice Gonzaga, w Relation du voyage de la reine de Pologne zawarł interesujące opisy stolicy i różnych części Polski. Francuz obserwował także obyczaje Polaków twierdząc, że mają zamiłowa nie do podróży. Spostrzeżenia z wojennej wędrówki w czasie potopu szwedzkiego Puffen dorf zawarł w De rebus a Carolo Gustavo gestis, poświęcając wiele uwagi miastom i zam kom polskim z okresu przed zniszczeniem ich przez Szwedów. Za najlepszą relację o Polsce uznaje się opis Andreasa Cellariusa zamieszczony w Regni Poloniae descriptio z 1654 roku. Ciekawostką jest, że jak podają źródła autor nigdy nie przebywał w Polsce. Musiał jednak czerpać wiadomości z bardzo wiarygodnych źródeł. 14 Na uwagę zasługuje relacja Fynesa Morysona, który wędrując po Europie w 1589 roku, zanotował: Ten kraj ma niewiele miast; jeśli cudzoziemiec zatrzyma się na krótko w jed nym z nich, łatwo znajdzie Niemca czy Niderlandczyka, który przyjmie go w gościnę i ob służy wygodniej niż ktokolwiek z tego narodu, choć zapewne po niezwykłych cenach. Gospody w głównych miastach dysponują wygodnymi łóżkami i obfitością zarówno mię sa, jak i ryb słodkowodnych. Te zaś ryby przyrządzają ostrzej, niżby starczyło, pieprzem i korzeniami; sławi się za to Polaków ponad Niemców i wszelakie inne nacje, jednak korze nie, przywożone z daleka i drogo sprzedawane, podnoszą koszt sosu wyżej niż warta jest sama ryba (...). We wsiach i miasteczkach przy drodze przybysz nie znajdzie łóżka; powi nien je wieźć ze sobą w powozie i siedzieć na nim wygodnie. Inni zwykli spać na słomie, owinięci w kożuchy woźnicy, które zwykle noszą, a jeśli nie ma kożucha, to muszą zado walać się czystą słomą. Wszyscy podróżni leżą razem w ciepłej izbie z rodziną, razem męż czyźni i kobiety. Nie znajdą w takich miejscach ani wina, ani dobrego mięsa, które trzeba wozić z miasta z sobą w powozie. Gospody tam bowiem są ubogie, gołe domy. 15 Szereg miejsc związanych z ważnymi wydarzeniami politycznymi XVI wieku opisał Marcin Bielski na kartach Kronik wszystkiego świata (pierwsze wydanie 1551 r.). Był to pierwszy polski zarys dziejów powszechnych oraz pierwsza historia napisana w języku polskim. Przyjmuje się, że pierwszy przewodnik po Polsce napisał słynny dyplomata, historyk i biskup warmiński Marcin Kromer. Przeznaczył go dla króla Henryka Walezego. Dzieło tego kronikarza i sekretarza Zygmunta Augusta nosi tytuł: Polska, czyli o położeniu, lud ności, obyczajach, urzędach Rzeczpospolitej Królestwa Polskiego (1578 r.) i jest pierw szym opracowaniem krajoznawczym Polski. Ciekawe spostrzeżenia o Polsce w dobie ostatnich Jagiellonów zapisał nuncjusz papie ski Juliusz Ruggieri w Relacji o stanie Polski. 14) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 19. 15) J. Topolski, Polska w czasach nowożytnych (1501 1795), Poznań 1994.

14 HISTORIA TURYSTYKI W Polsce gościł także słynny Giacomo Casanova, który w swoich pamiętnikach skre ślił kilka zdań o XVIII wiecznej Warszawie. Można przytoczyć jeszcze wiele innych zna czących opisów wędrówek po naszej ojczyźnie. Do ich autorów należą m.in. botanik Balta zar Hacquet, który zwiedził oraz szczegółowo opisał Tatry i Wieliczkę, Anglik Robert Townson, szwedzki przyrodnik Jerzy Wahlenberg oraz Johann Friedrich Zollner, który opi sał podóż po Śląsku, Krakowie i Wieliczce. Najdokładniejszy opis Śląska z końca XVIII wieku znajdziemy w 9 tomach spisanych przez F. A. Zimmermanna, a noszących tytuł Beitrage zur Beschreibung von Schlesien. 16 Liczne dzieła zawierające relacje o Polsce w XVII i XVIII wieku gromadziły informa cje nie zawsze ścisłe i dokładne. Do takich należą: Descriptio veteris et novae Poloniae Stanisława Sarnickiego, Topographia sive Masoviae descriptio Andrzeja Święcickiego oraz Opis starożytnej Polski autorstwa Tomasza Święcickiego z XIX wieku. Na szcze gólną uwagę zasługuje książka pod tytułem Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, której autorem jest Szymon Starowolski. Wyróżnia się ona dokładnością opi sów. 17 Relacje podróżników, dziejopisarzy, uczonych, dyplomatów o dawnej Polsce są nie zwykle cennymi dokumentami obrazującymi życie polskich miast i wsi, dzięki którym możemy poznać kulturę, obyczaje i historię naszej ojczyzny oraz wygląd wielu, niestety nieistniejących już, obiektów świadczących o dorobku naszego narodu. 16) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 19. 17) Ibidem, s. 20.

15 POCZĄTKI TURYSTYKI W POLSCE OD STASZICA DO CHAŁUBIŃSKIEGO O turystyce w Polsce, w obecnym znaczeniu tego słowa, można mówić dopiero od prze łomu XVIII i XIX stulecia, tj. od czasów działalności Stanisława Staszica i Juliana Ursyna Niemcewicza, którzy wprowadzili do turystyki element poznawczy. W przeszłości jedni rodacy podróżowali w celu załatwienia pewnych interesów czy spraw, a inni, aby studiować na europejskich uniwersytetach, przeważnie we Włoszech. Utworzenie Akademii Krakowskiej w 1364 r. jeszcze bardziej spotęgowało naukowe kon takty profesorów i studentów. Wielu z nich, jak np. Mikołaj Kopernik, pogłębiało zdobytą wiedzę na uczelniach w Padwie i Bolonii. Podróże o wyraźnie krajoznawczym charakterze należały do rzadkości. Do nielicznych wyjątków zaliczyć można wyprawę Beaty Łaskiej w Tatry, która w 1565 roku wybrała się z Kieżmarku w góry i dotarła prawdopodobnie w oko lice Zielonego Stawu Kieżmarskiego. Jest uważana za pierwszą, znaną z nazwiska turystką tatrzańską. Okres renesansu cechowała humanistyczna postawa poznawcza. Do podróżowania na kłaniał Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego, gdzie w pierwszym rozdziale za chęcał młodego szlachcica do wyjazdu za granicę, aby tam przypatrować sie onym pięk nym, poważnym a statecznym sprawam ludzkim, a czasu przedsię darmo nie tracić, a bawić się poczciwymi sprawami ludzkimi a naukami potrzebnymi, aby wżdy sobie nadaremnie pracej nie zadawać, tłukąc się po górach, po skałach i po inych miejscach niebezpiecz nych... Albowiem małoć by pomogło, choćbyś widział Etnę pałającą, rzeki bystrze ciekące, morza ony srodze burzliwe, wieloryby po nich pływające, syreny śpiewające, kokodryły abo smoki latające, miasta, zamki i pałace rozmaicie sie błyszczące... 18 Małżeństwo Zygmunta Starego z Boną znacznie ożywiło kontakty Polski i Włoch oraz spotęgowało podróże do Italii, tym bardziej że szlachta powszechnie znała łacinę, a nie rzadko także język włoski. Już w XVI wieku doceniano znajomość języków obcych, które ułatwiały zagraniczne wojaże. Jakub Górski w Radzie Pańskiej tak o tym napisał: znak człowieka godnego do służby pańskiej jest ten, jeśli umie języków obcych. Natomiast Jakub Sobieski, który sam był doświadczonym wędrowcem, ponieważ w młodości podró żował po całej zachodniej Europie, w instrukcji podróżniczej dla synów Jana i Marka zapi sał: peregrynacji fructus ten jest primarius: uczenie się języków cudzoziemskich. To ozdo ba każdego szlachcica i pochwał między przednimi ozdobami i pochwałami umieć języki. A to nie tylko każdego szlachcica polskiego, ale każdego honoris politici. 19 Już na początku XVII wieku napisane zostały pierwsze przewodniki, które miały słu żyć ułatwieniu podróży. Zaliczyć do nich należy: Institutio Peregrinationum czyli wska zówki dla podróży pióra Piotra Mieszkowskiego, a dla udających się do Italii Pielgrzym Polski albo krótkie Rzymu i miast przedniejszych włoskich opisanie z 1614 roku. Zaś w 1643 roku Adam Jastrzębski wydał napisany wierszem przewodnik pod tytułem Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy z okolicznościami jej. 18) Ignacy Chrzanowski, Historia literatury niepodległej Polski (965 1795), Warszawa 1971, s. 121. 19) J. S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, Warszawa 1932, t. I, s. 92.

16 HISTORIA TURYSTYKI W XVII wieku i I połowie XVIII ogół polskiej szlachty nie podejmował wypraw, przed kładając przyjemności życia na wsi nad podróże. Wyjazdy na sejm i elekcję oraz ze zbożem do Gdańska lub do trybunału w zupełności wystarczały szlachcicowi. Literatura tej epoki również nie zachęcała do dalszych wyjazdów. W społeczeństwie zanikała też znajomość geografii własnego kraju i Europy. Dopiero powołanie w 1740 roku przez Stanisława Konarskiego Collegium Nobilium oraz utworzenie Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku przyczyniły się do podniesienia poziomu umysłowego szlachty oraz wpłynęły na zmianę zapatrywań w sprawie podróży. W pewnym stopniu wpływ na podróże szlachty miała elekcja ostatniego króla Polski w 1764 roku. Po wyborze Stanisława Augusta Poniatowskiego opozycja, a później konfe deraci barscy byli zmuszeni opuścić rodzinne ziemie. Wielu z nich wyjechało w najbardziej odległe strony świata. Należy tu wspomnieć chociażby o Kazimierzu Pułaskim, biorącym udział w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych oraz, znanym z literatury, Maury cym Beniowskim, który dokonał podboju Madagaskaru, gdzie przebywał jako jego władca do 1776 roku. Na temat wędrowania wypowiedział się poeta Ignacy Krasicki. W satyrze IX zatytuło wanej Podróż napisał: Pitagoras i Tales, i Platon, i inni, Za których wielkim zdaniem poszli ludzie gminni, Niżeli swej nauki cuda rozpostarli, W kraju się właściwego cieśni nie zawarli Lecz chcąc ludzi oświecić w błędach, w których trwali, Do innych się, najdalszych, w pielgrzymstwo udali. Tam czerpiąc u źródeł, w wiadomości bogaci, Z niezmiernym nauk trzosem wrócili do braci. Po upadku Rzeczypospolitej nastąpiła ogromna fala emigracji. Legioniści generała Jana Henryka Dąbrowskiego udali się do Niemiec i Francji, a stamtąd do Włoch. Niestety, nie którzy zostali zmuszeni do wyjazdu na San Domingo. Emigracja i walki u boku Napoleona to nie turystyka, ale wydarzenia te spowodowały przełom w sposobie myślenia o podróżo waniu. W świadomości przeciętnego szlachcica powstała myśl dotycząca celowości wę drowania, a najzamożniejsza szlachta rozpoczęła podróże, które wynikały z wewnętrznej potrzeby. Filozof i pisarz, autor znanego Pamiętnika znalezionego w Saragossie, hrabia Jan Potocki podróżował po Europie i dotarł na Bliski Wschód. Był on podróżnikiem cieka wym, niepowierzchownym, interesującym się nie tylko życiem politycznym i społecznym, ale także obyczajowym i kulturalnym oglądanych krajów. 20 Inny miłośnik wędrówek, Józef Szymanowski napisał, że Dwojaki jest więc sens za granicznych podróży wzmocnienie zdrowia, dzięki któremu można być użytecznym so bie i drugim oraz zwiedzanie obcych krajów dla dopełnienia edukacji, poznania rzeczy i lu dzi. 21 20) Z. Sudolski, Problematyka podróżnicza w literaturze polskiej XVIII w. i początków XIX w., [w:] Ruch Turystycz ny 1, 1959, s. 8. 21) Ibidem, s. 9.

POCZĄTKI TURYSTYKI W POLSCE 17 Księżna Izabela Czartoryska zapoczątkowała gromadzenie zbiorów, pamiątek z podró ży związanych z historią i kulturą zwiedzanych krajów. Jej kolekcja istniejąca do dzisiaj w Krakowie, jako Muzeum Czartoryskich, oraz skromną ekspozycją w Puławach jest jed nym z najstarszych muzeów w Polsce. Krajoznawstwem interesował się również Michał Mniszech, który zainicjował tworzenie muzeów krajoznawczych. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż na przełomie XVIII i XIX stulecia nastąpił rozwój turystyki o charakterze poznawczym oraz kształtowały się podstawy ruchu krajoznawcze go. Szczególnymi zasługami do historii turystyki wpisali się Stanisław Staszic, Julian Ur syn Niemcewicz oraz Wincenty Pol. Stanisław Staszic (1755 1826) wybitny przedstawiciel polskiego oświecenia badał zasoby surowcowe Polski. Organizował liczne wyprawy geologiczne, m.in. w Tatry, które zaowocowały napisaniem rozpraw naukowych z tej dziedziny. Jego dzieło wraz z mapą geologiczną Polski zostało opublikowane w 1815 roku pod tytułem O ziemiorództwie Kar patów i innych gór i równin Polski. Tego znamienitego uczonego cechowała ogromna pa sja poznania ojczystego kraju. Jako pierwszy przewędrował, podróżując dyliżansem, konno i pieszo, wielkie obszary Polski. Szczególną uwagę poświęcił górom. Był miłośnikiem Tatr oraz Beskidów i twierdził, że nie może się oprzeć dziwacznemu zachwyceniu na widok gór. W sierpniu 1805 roku, jako pierwszy Polak, wszedł na wierzchołek Łomnicy, która uznawana była wówczas za najwyższy szczyt Tatr. Stanisław Staszic dokumentował swoje podróże licznymi eksponatami i notatkami, które służyły mu później do prac naukowych. Uczony i zdobywca szczytów, relacjonując jedną z wielu wycieczek, napisał: W za miarze wniścia na Krywan wyszedłem z wsi Ważca z rana dnia 12 sierpnia 1805 roku.... W pięć godzin na wysokości, gdzie już lasy ustają, a tylko się jeszcze po skałach kosodrzew płaszczy, wyszedłem na najpierwszą Krywanu upłazę, znacznie na południe wysuniętą. Jest to jama, czyli jamiec Krywanu od góralów zwany, cztery tysiące kilkaset stóp wysoko ści.... Od zachodu zaś i północy dwa jeszcze widać potężnych skał grzbiety, jeden wyższy od drugiego, do przejścia na najwyższy szczyt Krywanu... 22 Ksiądz Stanisław Staszic doceniał turystykę twierdząc, że jest ona nie tylko rozrywką i przyjemnością, ale także ważnym instrumentem prawidłowego kierowania życiem oraz gospodarką kraju. Został uznany za ojca krajoznawstwa. Stał się wzorem dla tych wszyst kich działaczy turystycznych, którzy wykorzystywali odbywane przez siebie wędrówki dla prowadzenia obserwacji naukowych. Wydał anonimowo Przestrogi dla Polski. Zapisał się pięknie na kartach ojczystej historii jako rzecznik reform w okresie Sejmu Czteroletnie go. Po rozbiorach Polski poświęcił się pracy nad rozwojem gospodarki kraju, budując pierw sze kopalnie węgla i zakładając szkoły górnicze. Od 1808 roku był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a także założycielem Towarzystwa Rolniczego w Hrubieszowie i człon kiem Izby Edukacyjnej w Księstwie Warszawskim, a następnie dyrektorem Wydziału Prze mysłu i Kunsztów w rządzie Królestwa Polskiego. Nie zaniedbywał podróży, wyjeżdżając również do Włoch, Niemiec oraz Francji. Julian Ursyn Niemcewicz (1758 1841) uczestniczył aktywnie w najważniejszych dla Polski wydarzeniach na przełomie XVIII i XIX wieku. Zasłynął jako jeden z najwybitniej 22) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka w słowie i obrazie. Wyboru dokonał i opracował Roman Hennel, Warszawa 1979, s. 13.

18 HISTORIA TURYSTYKI szych mówców i przedstawicieli poezji politycznej na Sejmie Czteroletnim. W czasie jego obrad założył i redagował pierwsze polskie czasopismo polityczne Gazetę Narodową i Obcą. Był sekretarzem i przyjacielem Tadeusza Kościuszki w czasie insurekcji. Dostał się do niewoli rosyjskiej i dwa lata spędził w więzieniu w Petersburgu. Później wyjechał do Ameryki, towarzysząc choremu Kościuszce. Powrócił do Księstwa Warszawskiego, a po powstaniu listopadowym wyruszył na tułaczkę na obczyźnie. Jak pisze Ignacy Chrzanow ski, jego życie od kolebki niemal aż do deski grobowej to jeden wspaniały poemat miłości, poświęcenia i cierpienia dla Polski. 23 Jako adiutant księcia Czartoryskiego odbywał z nim liczne podróże po Polsce i całym sercem pokochał ziemię rodzinną, jej bogactwa i prze szłość. Długie podróże zagraniczne po Anglii, Francji, Niemczech i Włoszech sprawiły, iż pragnął dla ojczyzny potęgi politycznej i wysokiej cywilizacji. Obserwował wszystko to, co dotyczy człowieka i jego działalności w czasie. Pamiątki historyczne, zabytki kultury, trafne obserwacje ludzi stanowią główny rys jego twórczości. Spostrzeżenia z wędrówek po Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych zawarł w Pamięt nikach czasów moich. Zaznaczył, że mieszkańcy Styrii oraz Karyntii także mówią języ kiem słowiańskim. Ważnym dziełem w dorobku Niemcewicza były Podróże historyczne, w których opi sał swoją wędrówkę po Wielkopolsce i Śląsku. Autor uwydatnił ścisłą łączność Śląska z Pol ską zarówno pod względem historycznym, jak również przez pryzmat zasłyszanej pod Wro cławiem polskiej mowy. Ten wybitny Polak podkreślał także związki Warmii z ojczystym krajem, a zaakcentował to, upamiętniając w druku mieszkańca Fromborka, który jako ostatni nosił strój polski. Działalność Stanisława Staszica oraz Juliana Ursyna Niemcewicza podsumował Zbi gniew Kulczycki, pisząc: filozofia oświecenia ukształtowała ich sposób patrzenia na życie, zaszczepiła racjonalistyczny pogląd na świat, a tragedia upadającej Rzeczypospolitej na tchnęła głębokim patriotyzmem, który w przyszłości określał wszelkie ich poczynania i nadał charakterystyczne piętno polskiej turystyce. 24 Wincenty Pol (1807 1872) poeta, geograf i pro fesor pierwszej w Polsce katedry geografii Uniwersyte tu Jagiellońskiego w Krakowie. Był autorem dzieła Pieśni o ziemi naszej, w którym zawarł swoją ogromną miłość do Ojczyzny i podjął apel Staszica do młodzie ży, by nikt nie ubiegł jej w poznaniu własnej ziemi. Wincenty Pol w działalności jednoczył cechy swoich wielkich poprzedników: Staszica i Niemcewicza. Odbył liczne podróże po kraju, wyruszając poza granice przed rozbiorowej Rzeczypospolitej. Pozostaje pierwszym pol skim naukowcem, który podjął się badań nad Sudetami. W ramach kształcenia młodzieży organizował liczne wycieczki. Jedna z takich wypraw, która odbyła się w Tatry, zakończyła się nieoczekiwanie, ponieważ zo stała uznana przez policję austriacką za spisek, wskutek 23) I. Chrzanowski, Historia literatury niepodległej Polski (965 1795), Warszawa 1971, s. 789. 24) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 1977, s. 25.

POCZĄTKI TURYSTYKI W POLSCE 19 czego Wincenty Pol został pozbawiony stanowiska zajmowanego na uniwersytecie. Będąc pod urokiem Tatr, we wspomnieniach z 1845 roku opisał ich piękno, które podziwiał w trakcie wycieczki odbytej w towarzystwie żony:...zbliżając się do Morskiego Oka, utrudniona jest znacznie droga, bo zawalona bloka mi granitów ale jakże wynagradza trudy przebyte widok Morskiego Oka, gdy się już na grobli stanie! Prześliczne jezioro rozlewa tu się w olbrzymiej kotlinie, którą dokoła ostą piły nagie turnie wznoszące się pionowo prawie znad brzegów jeziora! Wody jego są czyste i przeźroczyste, mieniące się podług oświecenia i pogody dnia... Koloryt tych wód jest tak żywy w pełnym oświeceniu słońca iż tu dopiero podobieństwo do granatu pawiego oka w wachlarzu pawia jest uderzające!... 25 Ten sławny polski uczony stworzył teorię fizycznej odrębności ziem polskich od ota czających je państw. Działał zgodnie z osiągnięciami przodującej nauki europejskiej. Pozo stawił następujące prace naukowe: Rzut oka na północne stoki Karpat oraz Północny wschód Europy pod względem natury i Historyczny obraz Polski. Poza Niemcewiczem o podróżach na Dolny Śląsk pisali Kazimierz Brodziński, Fryde ryk Skarbek, Józef Morawski, Dezydery Chłapowski, Antoni Edward Odyniec oraz Roman Zmorski. Na tej ziemi przebywali również wielcy Polacy, do grona których zaliczyć może my: Fryderyka Chopina, Zygmunta Krasińskiego, Juliusza Słowackiego i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Zapiski z pobytu znajdziemy w ich wspomnieniach. 26 Dużą rolę w popularyzowaniu krajoznawczych wypraw odegrali filomaci. Już w Panu Tadeuszu Adam Mickiewicz przepięknie opisuje krajobraz. W dobie romantyzmu moda na piękne i groźne krajobrazy sprzyjała rozwojowi turystyki. Emocjonalny stosunek do gór wpłynął na narodziny turystyki tatrzańskiej. Tatrami urzeczona była Łucja z Giedroyciów Rautenstauchowa (1798 1886), która zwiedzała Europę i kraj ojczysty. Wrażenia ze swoich wycieczek opisała w formie reporta ży w pięciotomowym dziele pt. Miasta, góry i doliny wydanym w 1844 roku Z wyprawą w Tatry udała się w 1841 roku. Przebywała w Zakopanem, Bukowinie i Szczawnicy, a jed ną z wycieczek odbyła do Doliny Kościeliskiej, przedstawiając jej piękno następującymi słowami:... Nikt z nas zapewne nie zapomniał uroczej chwili przyjazdu, przy zachodzą cym już słońcu, niespodziewanego zjawiska, tej śmiejącej zielonej doliny, pełnej spokoju, łagodnej ciszy, swobody i szczęścia, okrążonej amfiteatrem fantastycznych skał, jedna przez ramię drugiej ciekawie na nas patrzących... 27 W zaborze rosyjskim działalnością związaną z popularyzacją turystyki zajmował się poeta, autor poetyckich gawęd, Ludwik Kondratowicz (1823 1862), znany jako Włady sław Syrokomla. W połowie XIX wieku na ziemiach polskich działało wielu miłośników ojczystego kra jobrazu. W ich gronie znalazła się Maria Steczkowska, która wakacyjne pobyty rodzinne w Zakopanem wykorzystywała na wędrówki górskie w towarzystwie przewodnika. Pierwszą wycieczkę odbyła w 1885 roku. Swoje wrażenia zapisała w książce pt. Obrazki z podróży 25) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka w słowie i obrazie. Wyboru dokonał i opracował R. Hennel, Warszawa 1979, s. 55. 26) A. Zieliński, Polskie podróże po Śląsku w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1974. 27) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka..., s. 59.

20 HISTORIA TURYSTYKI do Tatrów i Pienin. Natomiast w Tygodniku Ilustrowanym zamieściła wspomnienia za tytułowane Wycieczka na Babią Górę, gdzie napisała: królowa Beskidu, Babia Góra...otoczona całą gromadą sióstr swoich, wznosi nad nimi dumne czoło, zwykle aż do św. Jana smugami śniegu świecące. 28 Odkąd Łucja Rautenstauchowa i Maria Steczkowska oraz inne kobiety zaczęły wędro wać po górach, pojawił się problem strojów turystycznych. Krynoliny były udręką ich wła ścicielek i opiekujących się nimi przewodników, bo jak zapisała w 1856 roku pani Maria trzeba je wyplątywać z kosodrzewiny lub zszywać na prędce. Wiele lat później, w 1907 roku, w Przewodniku po Tatrach Janusza Chmielowskiego lekarz Kazimierz Panek, w po radach mody turystycznej noszących tytuł Higiena a taternictwo turystkom polecał zgrab ne szerokie spodeńki. Radził zamieniać je na zapasowe spódnice w razie zbliżania się do schroniska lub miejsc zamieszkałych. Ponadto nie zawadzi i druga para pończoch, nicia nych rękawiczek zapasowych, tudzież chusteczka na głowę.... Strój mógł być uzupełniony w kapelusz pilśniowy, lekki, o szerokich kresach, jasnej barwy, dający się dowolnie wygi nać, stosownie przytwierdzony połączy najlepiej korzyść z pięknym wyglądem. Sugero wał, że kołnierz zdobić może krawatka barwna. Szeroki, giętki pas albo taśma ujmuje kibić w pasie, nie ugniatając. W obrębie ubioru męskiego lansowany był sweter i plecak, czyli worek alpejski, inaczej rucksack. Jednym z najważniejszch elementów ubioru były podkute buty, ponieważ w obuwiu podkutym stąpa się o wiele pewniej.... Rodzaj podkucia bywa rozmaity. Zazwyczaj zaopatruje się obuwie na wzór alpejski w gwoździe hakowe, nabite gęsto obok siebie wzdłuż brzegów podeszwy. 29 Znaną podróżniczką była Deotyma, czyli Jadwiga Łuszczewska (1834 1908), którą znamy jako autorkę powieści dla młodzieży pt. Panienka z okienka. Od 1843 roku wę drowała po kraju, a od 1854 roku zwiedzała Europę. Zainteresowania historyczne zainspi rowały ją w 1859 roku do odwiedzenia wielu polskich miast: Gniezna, Kruszwicy, Pozna nia, Malborka, Gdańska i Ojcowa, który stał się jej ulubionym miejscem letniego wypoczynku. Jemu poświęciła przewodnik pt. Opis Ojcowa. Pisarka wędrowała również po górach, odwiedzała Tatry oraz Góry Świętokrzyskie. Liczne wyprawy terenowe w Tatry odbywał czołowy polski geolog XIX wieku Ludwik Zejszner (1805 1871). Ten wszechstronny badacz Tatr, począwszy od 1829 roku przez 20 lat, przyjeżdżając w góry niemal corocznie, przemierzał Tatry, zdobywając kilkanaście dość trudnych, jak na owe czasy, szczytów, m.in. Bystrą, Rohacz, Świnicę, Kamienistą. Bywał również w Alpach. Napisał 75 prac na temat polskich gór, w których zajmował się proble matyką geologiczną, glacjologiczną, górnictwem i hutnictwem tatrzańskim, a także pomia rami wysokości szczytów i temperatury źródeł. Badał klimat górski oraz życie i obyczaje górali. Był rzecznikiem ochrony przyrody, a w 1844 roku twórcą pierwszej przeglądowej mapy geologicznej Tatr. Jego prace naukowe to m.in.: Rzut oka na budowę geologiczną Tatrów i wzniesień od nich równo odległych, Rzut oka na Podhalan, Pomiary barome tryczne Beskidów, Tatrów i wzniesień od nich równo odległych, Podhale i północna po chyłość Tatrów, czyli Tatry Polskie. Podróżnikiem po Europie, propagatorem turystyki górskiej, a zarazem prekursorem idei ochrony przyrody, był prawnik i dziennikarz Ludwik Pietrusiński (1803 1865). Gruntow nie przygotowywał się do zwiedzania gór, czytając dzieła naukowe o Tatrach głównie 28) Ibidem, s. 86. 29) Ibidem, s. 208 211.