222 L. Wicki STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom VIII zeszyt Ludwik Wicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie POZIOM I EFEKTY STOSOWANIA MATERIA U KWALIFIKOWANEGO W GOSPODARSTWACH ROLNICZYCH LEVEL AND EFFECTS OF USING OF CERTIFIED SEED MATERIAL IN AGRICULTURE S³owa kluczowe: postêp biologiczny, efektywnoœæ stosowania kwalifikatów, materia³ kwalifikowany Key words: biological progress, seed using efficiency, certified seeds using Synopsis. W ostatnim okresie obserwuje siê wzrastaj¹ce znaczenie postêpu biologicznego dla wzrostu produkcyjnoœci roœlin. W artykule przedstawiono zakres stosowania kwalifikowanego materia³u siewnego w polskim rolnictwie na przyk³adzie 656 gospodarstw. Stwierdzono, e zakres stosowania kwalifikatów jest wy szy w gospodarstwach wiêkszych obszarowo. Ustalony wp³yw stosowania kwalifikatów na wartoœæ produkcji koñcowej i dochodu rolniczego by³ bardzo ma³y i nie przekracza³ 2%. Zwiêkszenie zakresu stosowania kwalifikatów mo e wynikaæ g³ównie z oddzia³ywania czynników zewnêtrznych. Wstêp Wspó³czeœnie za najwa niejszy czynnik wzrostu produkcyjnoœci i dochodowoœci gospodarstw rolniczych uznaje siê wdra anie przez nie postêpu. Wœród jego rodzajów za istotny uwa a siê obecnie postêp biologiczny. Woœ [995] i Nalborczyk [997] podaj¹, e jego udzia³ we wzroœcie produkcyjnoœci wynosi ponad 50%. Inni autorzy przedstawiaj¹ ró ne wyniki, okreœlaj¹c wp³yw postêpu biologicznego w krajach Europy Zachodniej od % [Witzke i in. 2004] do 80% [Ingram i in. 997, Lorgnon 2004]. Grabiñski [200] przedstawia, e w warunkach polskiego rolnictwa znaczenie tego rodzaju postêpu w rolnictwie nale y oszacowaæ na oko³o 5%. Celem pracy jest ocena zakresu i zró nicowania stosowania kwalifikowanego materia³u siewnego w Polsce oraz jego wp³ywu na wyniki produkcyjne i ekonomiczne w gospodarstwach rolniczych. Materia³ i metody Materia³ badawczy stanowi³y dane pochodz¹ce z 656 gospodarstw prowadz¹cych rachunkowoœæ roln¹ dla IERiG za lata 995-200. W analizie zastosowano metody tabulacji danych, analizy korelacji i regresji. Do testowania istotnoœci modeli wykorzystywano testy t-studenta i F-Snedecora. Wszystkie uzyskane i przedstawione modele by³y istotne statystycznie przy poziomie ufnoœci 0,05. Do okreœlenia kierunku produkcji w gospodarstwie zastosowano metodykê Wojtaszka [965]. Wielkoœci pieniê ne przeliczono na wartoœci realne (porównywalne w kolejnych okresach) przy u yciu wskaÿnika cen produktów sprzedawanych przez gospodarstwa rolnicze w odniesieniu do produkcji koñcowej brutto oraz wskaÿnika cen towarów i us³ug konsumpcyjnych w odniesieniu do dochodu rolniczego brutto. Przygotowano w ramach projektu badawczego finansowanego przez KBN nr 3P06R 27 24 Efektywnoœæ procesów tworzenia i upowszechniania noœników postêpu biologicznego.
Poziom i efekty stosowania materia³u kwalifikowanego w gospodarstwach rolniczych 2 Wartoœci wspó³czynników uzyskanych w modelu regresyjnym poddano standaryzacji, aby zniwelowaæ wp³yw stosowania ró nych jednostek oraz zakresów zmiennoœci. Pozwala to porównywaæ ze sob¹ si³ê oddzia³ywania poszczególnych zmiennych niezale nych. Dla okreœlenia standaryzowanych parametrów regresji wykorzystano formu³ê B j = b j S xj /S2, co pozwala okreœliæ y bezpoœrednio wp³yw pojedynczych zmiennych objaœniaj¹cych. Si³ê oddzia³ywania poszczególnych zmiennych niezale nych okreœlono zgodnie z charakterystykami d yxj = b j S y x j /S y, których suma dla wszystkich j jest równa indeksowi determinacji okreœlonemu dla modelu. Charakterystyki d yxj wyra aj¹ podzia³ wp³ywu pojedynczych zmiennych objaœniaj¹cych na wskaÿnik determinacji [Stasiewicz 999]. Wyniki badañ Stosowanie kwalifikowanego materia³u siewnego by³o zró nicowane w zale noœci od gatunku. Najwiêkszy odsetek gospodarstw (oko³o %) dokonywa³o zakupu kwalifikowanego ziarna pszenicy, pszen yta, jêczmienia i owsa. Zakupu kwalifikowanego ziarna yta dokonywa³o oko³o 20% gospodarstw, a sadzeniaków ziemniaka %. Niewielki by³ te zakres stosowania kwalifikowanych nasion rzepaku, tylko w % gospodarstw. Po uwagê brane by³y tylko te gospodarstwa, w których uprawiano dan¹ roœlinê (tab. ). Powierzchnia obsiewana kwalifikatami by³a najwy sza i przekracza³a % dla wszystkich zbó z wyj¹tkiem yta. Œrednio na 3% area³u zbó stosowano ziarno kwalifikowane. Dla ziemniaków by³o to zaledwie,%. Plantacje rzepaku by³y w oko³o % obsiewane kwalifikatami (tab. 2). W zestawieniu nie podano buraków cukrowych, ze wzglêdu na to, e ich produkcja oparta jest w ca³oœci na materiale siewnym z zakupu. Zakres stosowania kwalifikatów by³ w badanych gospodarstwach znacznie wy szy ni przeciêtnie. Œrednio w kraju odsetek powierzchni uprawy zbó obsiewnej kwalifikatami nie przekracza³ 20% [Wicki 200]. Widoczny spadek stosowania nak³adów mo e wynikaæ z obserwowanej zmiany stosowanej przez rolników strategii z maksymalizacji produkcji na minimalizacjê kosztów produkcji [Klepacki 998]. Gospodarstwa o wiêkszym obszarze w szerszym zakresie stosowa³y materia³ kwalifikowany. W gospodarstwach powy ej 20 ha, % materia³u siewnego zbó pochodzi³o z zakupu, podczas, Tabela. Odsetek gospodarstw zakupuj¹cych materia³ siewny i sadzeniakowy Gatunek Pszenica Jêczmieñ yto Owies Pszen yto Rzepak Odsetek gospodarstw zakupuj¹cych materia³ siewny w latach 996 997 998 999 2000 200 8 28 6 Tabela 2. Poziom stosowania kwalifikowanego Gatunek Pszenica Jêczmieñ yto Owies Pszen yto Zbo a podstawowe Zbo a razem Rzepak 2 3 7 24 46 20 22 2 materia³u siewnego wed³ug gatunków Odsetek plantacji obsiewanych kwalifikatami 995 996 997 998 999 2000 200 36 7 50 52 0,7 - zmieszankami zbo owymi 49 6 52-59 20 32 42, 46 4 5,2 9 48, 56 2 56 4 0,8 3 60 32 27,6 4 Œrednio 9 26 Œrednio 5 7 55 4 3, 47
224 L. Wicki gdy w grupach gospodarstw do 20 ha by³o to oko³o %. Podobnie czêœciej stosowano kwalifikowane sadzeniaki, przy czym zakres ich stosowania by³ bardzo niski zaledwie,5% w gospodarstwach najwiêkszych i 0,8% w najmniejszych (tab. 3). Du e zró nicowanie zaobserwowano w zakresie zu ycia kwalifikatów w gospodarstwach o ró nych kierunkach produkcji. Najwiêkszym zakresem ich wykorzystania charakteryzowa³y siê gospodarstwa ukierunkowane i wyspecjalizowane w produkcji roœlinnej i w chowie trzody chlewnej. Udzia³ ziarna siewnego z zakupu by³ tam prawie dwa razy wy szy (-55%) ni np. w gospodarstwach nastawionych na produkcjê byd³a (%). Wp³yw stosowania materia³u kwalifikowanego do siewu lub sadzenia na plonowanie by³ ma³y. W wyniku przeprowadzonej analizy regresji uzyskano nastêpuj¹ce, istotne statystycznie, modele 2 regresji: dla zbó : y =,3 + 0,6x, a dla ziemniaków y = 78 + 0,88x, gdzie x to odsetek materia³u kwalifikowanego w materiale siewnym. Tabela 3. Przeciêtne zu ycie kwalifikatów wed³ug grup obszarowych w okresie 995-200 Grupa obszarowa Ogó³em do 5 ha 5-0 ha 0-5 ha 5-20 ha 20- ha Pow. ha Odsetek materia³u kwalifikowanego w materiale siewnym zbo a ziemniaki Poziom plonowania zbó by³ zaledwie w 7% wyjaœniany przez stosowanie kwalifikowanego materia³u siewnego, a ziemniaków w 6,5%. Wzrost czêstotliwoœci wymiany ziarna zbó z obserwowanego poziomu do oko³o 50% spowodowa³by wzrost plonów o 2 dt/ha na ha, zaœ wymiana sadzeniaków co 4 lata (zamiast statystycznie co 90) pozwoli³aby na wzrost plonów o oko³o 20 dt/ ha. W obu przypadkach jest to oko³o 0% wzrost plonowania. Wzrost czêstotliwoœci wymiany ziarna zbó z 5 do 4 lat wp³ynie na wzrost przeciêtnego plonowania zbó o 0,8 dt/ha, natomiast z 5 do 2 lat 4,8 dt/ha. Wzrost udzia³u sadzeniaków kwalifikowanych z obserwowanego w badanej grupie poziomu, do 0% pozwoli³by na przeciêtny wzrost plonów o 8,7 dt/ha. Przy wymianie co cztery lata by³oby to 2,03 dt/ha, co oznacza wzrost o oko³o 0%. Dodatkowe nak³ady na zakup kwalifikowanego materia³u siewnego pozwalaj¹ osi¹gaæ dodatkow¹ produkcjê. Dla przeciêtnego obserwowanego poziomu zu ycia kwalifikatów oraz przeciêtnych plonów obliczony przyrost produkcji przewy sza dodatkowe nak³ady ponad trzykrotnie w przypadku zbó, oraz oko³o dwukrotnie w przypadku ziemniaków (tab. 4). Warunkiem osi¹gniêcia obliczonej efektywnoœci jest mo liwoœæ zbycia wytworzonej produkcji. 4 ród³o: obliczenia w³asne. Tabela 4. Op³acalnoœæ zwiêkszania czêstotliwoœci wymiany materia³u siewnego i sadzeniakowego Zbo a Plonobecny[dt/ha] Poziom plonów przywymianie 50% nasion [dt/ha] Przyrost plonu[dt/ha] Cena [(z³/dt] Wartoœæ przyrostuplonu[z³] Koszt zakupudodatkowychkwalifikatów [z³] WskaŸnik op³acalnoœci ród³o: obliczenia w³asne. 36,22, 2,08,00 83,2 26,00 3,20 Plonobecny[dt/ha] Poziom plonów przywymianie % sadzeniaków [dt/ha] Przyrost plonu[dt/ha] Cena [z³/dt] Wartoœæ przyrostuplonu[z³] Koszt zakupudodatkowychkwalifikatów [z³] WskaŸnik op³acalnoœci, 0,8,2,3,5 78,97 200,00 2,03,00 5,75 8,75,76 Wp³yw stosowania materia³u kwalifikowanego na wyniki ekonomiczne gospodarstw by³ ni szy ni obserwowany wp³yw na plonowanie. W tabeli 5 przedstawiono zale noœæ miêdzy podstawowymi nak³adami a produkcj¹ koñcowa brutto (P kb ) i dochodem rolniczym brutto (D rb ) osi¹ganym na ha. Wp³yw analizowanych nak³adów na poziom P kb wyniós³,3%, z czego najwiêksze znaczenie mia³o stosowanie œrodków ochrony roœlin, nastêpnie nawo enie. ¹cznie oba te czynniki w ponad 20% wp³ywa³y na poziom produkcji koñcowej, a bior¹c pod uwagê tylko ujête w modelu czynniki 2 Do analiz przyjêto œrednie z 7 lat, co pozwoli³o na uœrednienie wp³ywu czynników klimatycznych. Wartoœæ statystyki F dla modelu regresji dla zbó wynosi 46,2, dla modelu regresji dla ziemniaków 36,0, przy wartoœci krytycznej dla α 0,0 =6,63. Istotnoœæ wspó³czynników kierunkowych regresji badano testem t-studenta i uzyskano wartoœci tej statystyki: dla zbó 6,80, dla ziemniaków 6,00, przy wartoœci krytycznej dla α 0,0 =2,.
Poziom i efekty stosowania materia³u kwalifikowanego w gospodarstwach rolniczych 2 Tabela 5. rolniczy Czynnik Poziom wp³ywu wybranych czynników na wielkoœci produkcji koñcowej i dochód Jakoœæ gleb (WBG) Poziom nawo enia mineralnego [kg NPK/ha] Nak³ady œrodków ochrony roœlin [z³/ha] Odsetek kwalifikatów w materiale siewnym [%] Razem by³o to ponad 80%. Znaczna ró nica miêdzy ujêciem wzglêdnym i bezwzglêdnym wynika z wp³ywu na uwzglêdniane wyniki zarówno losowych czynników zwi¹zanych ze œrodowiskiem przyrodniczym, jak te czynników ekonomicznych (cen produktów i mo liwoœci zbytu). Wp³yw stosowania kwalifikatów by³ ma³y i wynosi³ zaledwie,7%. W ujêciu wzglêdnym (bior¹c pod uwagê tylko wymienione czynniki) by³o to nieca³e 7%, a wiêc najmniej ze wszystkich obserwowanych zmiennych. Uzyskane wyniki pozwalaj¹ na stwierdzenie, e stosowanie kwalifikowanego materia³u siewnego nie by³o czynnikiem znacz¹co wp³ywaj¹cym na poziom produkcji koñcowej w badanych gospodarstwach. Z drugiej strony, jego znaczenie, równe znaczeniu jakoœci gleb w gospodarstwie, oznacza, e nie mo na deprecjonowaæ mo liwoœci wp³ywu na P kb przez stosowanie kwalifikatów. Wp³yw analizowanych nak³adów na poziom dochodu rolniczego oszacowano na poziomie 5,7%. Niski, ³¹czny wp³yw ujêtych w analizie nak³adów na wielkoœæ dochodu rolniczego oznacza, e zarówno czynniki przyrodnicze, jak i ekonomiczne, niezale ne od rolnika w g³ównej mierze modyfikuj¹ poziom osi¹ganego w gospodarstwach dochodu. Stosowanie kwalifikatów w minimalnym stopniu, tylko w 0,%, modyfikowa³o poziom dochodu rolniczego. Najsilniejszy wp³yw na poziom dochodu rolniczego w przeliczeniu na ha mia³o stosowanie œrodków ochrony roœlin oraz nawozów, podobnie jak w przypadku wp³ywu na wielkoœæ produkcji koñcowej. Podsumowanie Wp³yw na produkcjê koñcow¹ brutto/ha bezwzglêdnym [%]* 2, 8,0 3,4,75, wzglêdnym [%] 9,6 3,6 5,9 6,9 00,0 * Przedstawiono cz¹stkowe ( R 2 )dla ca³ego modelu. Statystyka F-Snedecora dla modelu dotycz¹cego produkcji koñcowej brutto dotycz¹cego dochodu rolniczego,2, wartoœæ krytyczna z F = 3,. 0,05 Wp³yw na dochód rolniczy brutto/ha bezwzglêdnym [%]* 3,08 3,60 8,9 0,0 5,69 wzglêdnym [%] 9,6 22,9 56,8 0,6 00,0 wspó³czynniki determinacji. Wartoœæ razem oznacza wspó³czynnik determinacji wynosi 92, a dla modelu Na podstawie dokonanych analiz mo na przedstawiæ kilka stwierdzeñ.. Zakres stosowania kwalifikowanego materia³u siewnego w analizowanych gospodarstwach by³ wy szy ni okreœlony œrednio dla ca³ego kraju. Prawie dwukrotnie czêœciej stosowano kwalifikowany materia³ siewny zbó, natomiast rzadziej sadzeniaki ziemniaków. 2. Wy szy zakres stosowania kwalifikatów obserwowano w gospodarstwach wiêkszych obszarowo, a tak e w specjalistycznych i ukierunkowanych na produkcjê roœlinn¹. 3. Wp³yw brutto stosowania kwalifikowanego materia³u siewnego na plonowanie zosta³ oszacowany na oko³o 7%, czyli na znacznie ni szym poziomie ni wielkoœci podawane dla krajów o wysokim poziomie produkcji rolniczej. Du o wiêksze znaczenie maj¹ wci¹ w Polsce czynniki zwi¹zane z postêpem chemizacyjnym nawozy sztuczne i œrodki ochrony roœlin. Istotne mog¹ byæ interakcje miêdzy analizowanymi czynnikami, a wiêc zwi¹zane z poprawnoœci¹ technologii. 4. Oddzia³ywanie stosowania kwalifikatów na poziom produkcji koñcowej w gospodarstwach wynosi³ zaledwie 2% i znacznie ustêpowa³ innym czynnikom plonotwórczym, takim jak nawo enie i stosowanie œrodków ochrony roœlin. Wp³yw tego czynnika na dochód by³ znikomy, co mo na t³umaczyæ kszta³towaniem siê poziomu dochodu w du ej mierze w zale noœci od wielkoœci kosztów sta³ych oraz od zewnêtrznych warunków ekonomicznych, niezale nych od rolników.
226 L. Wicki S³aby zwi¹zek du ej czêœci analizowanych gospodarstw miêdzy poziomem nak³adów a wielkoœci¹ produkcji koñcowej i dochodem rolniczym wynikaæ mo e ze znacznego udzia³u produkcji zwierzêcej w produkcji koñcowej. Oznacza to jednak, e w gospodarstwach z dominuj¹c¹ produkcj¹ zwierzêc¹ znaczenie poziomu zu ycia kwalifikatów dla osi¹ganej wielkoœci produkcji koñcowej i dochodu rolniczego jest nieznaczny. Znaczenie tego czynnika w gospodarstwach nastawionych wy³¹cznie na produkcjê zwierzêc¹ mo e byæ przedmiotem dalszych rozwa añ. Ma³y wp³yw nak³adów kwalifikatów na poziom produkcji i bardzo ma³y na poziom dochodu rolniczego nie mo e motywowaæ rolników do jego stosowania. Wyj¹tkiem mog¹ byæ sytuacje, w których mo liwoœæ zbytu uzale niona jest od stosowania materia³u siewnego okreœlonych odmian, a wiêc wymagañ odbiorców lub te chêæ oszczêdzenia nak³adów pracy na przygotowanie materia³u siewnego. Podstawow¹ motywacj¹ sk³aniaj¹c¹ rolników do stosowania kwalifikatów mog¹ byæ bodÿce rynkowe, tj. mo liwoœæ zbytu wytworzonych produktów roœlinnych oraz zobowi¹zania do jego stosowania, wynikaj¹ce z umowy z odbiorcami. Innymi s³owy zakres stosowania materia³u kwalifikowanego zale y przede wszystkim od czynników znajduj¹cych siê w otoczeniu gospodarstw rolniczych. Literatura Grabiñski J. 200: Znaczenie czynników ograniczaj¹cych plonowanie roœlin uprawnych przy ró nym poziomie nawo enia mineralnego. Wieœ Jutra nr, 0-2. Ingram J., MacLeod J., McCall M.H. 997: The contribution of varieties to the optimisation of cereal production in the UK. Aspects of Biology nr 50. Lorgeou J. 2004: Ocena odmian kukurydzy w systemie doœwiadczalnictwa porejestrowego we Francji. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr 3. Klepacki B. 998: Produkcyjne i ekonomiczne przystosowania gospodarstw prywatnych do zmian warunków gospodarowania. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Nalborczyk E. 997: Postêp biologiczny a rozwój rolnictwa w koñcu XX i pocz¹tkach XXI stulecia. Agricola nr suplement. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Ostasiewicz W. (red.) 999: Statystyczne metody analizy danych. Wydawnictwo AE im. O. Langego we Wroc³awiu, Wroc³aw. Witzke H. i in. 2004: Social rate of return to plant breeding research in Germany. Agrarwirtschaft, heft 5. s. 206-20. Wicki L. 200: Postêp biologiczny w produkcji roœlinnej znaczenie, tempo, formy kreowania i upowszechnienia. [W:] Procesy dostosowawcze produkcji roœlinnej w Polsce w kontekœcie integracji z Uni¹ Europejsk¹ (red. B. Klepacki). Wydawnictwo Wieœ Jutra, Warszawa. Wojtaszek Z. 965: Kryteria i mierniki klasyfikacji gospodarstw indywidualnych wed³ug kierunków i stopni wielostronnoœci produkcji. Roczniki Nauk Rolniczych seria G, tom 78, z. Woœ A. 995: Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Summary Nowadays biological progress is observed as most important factor influencing on plant production efficiency. In this article range of application of qualified material in polish agriculture on example 656 farms is presented. It has been ascertained that range of certified seeds using was higher in large scale operating farms. Influence of range of seed using on value of final production and agricultural revenue were both very small and it did not surpass 2%. Boost of range of certified seeds application can result from interaction of external factor mainly. Adres do korespondencji: dr in. Ludwik Wicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw rolniczych ul. Nowourysonwska 6 02-787 Warszawa tel. (0 22) 59 8 e-mail: ludwik_wicki@sggw.pl