Instrukcja liczeń ilościowych na kwadratach 1x1 km, realizowanych przez Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne, w ramach projektu Atlas ptaków lęgowych i zimujących Polski południowo-wschodniej 2014-2018 Niniejszy dokument wykorzystuje, z pewnymi modyfikacjami, zalecenia metodyczne programu Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL) projektu monitoringowego realizowane przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, który jest częścią Monitoringu Ptaków Polski, koordynowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska i finansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarski Wodnej. Cel liczeń Kontrole terenowe podczas których notujemy tylko obecność ptaków, lub notujemy również ich liczebność, ale przebieg samej kontroli terenowej nie jest odpowiednio zestandaryzowany, mimo że istotne w analizach rozmieszczenia gatunków, w niewielkim stopniu mogą być wykorzystywane w innych celach (np. w analizach zagęszczenia, czy liczebności populacji). Wprowadzenie w ramach prac Atlasu liczeń typu ilościowego w kwadratach 1x1 km, gdzie notujemy liczebność ptaków, ich lokalizację dowiązujemy do odpowiedniego pasa odległości, a samo liczenie prowadzone jest wg zestandaryzowanych założeń metodycznych, umożliwi nam ocenę zagęszczeń ptaków lęgowych naszego regionu. Pozwoli to na przedstawienie w Atlasie zarówno danych o samym zagęszczeniu, jak i map jego przestrzennego zróżnicowania, czy też pozwoli wygenerować wg odpowiednich metod analitycznych precyzyjne szacunki liczebności dla gatunków najpospolitszych. Waga takich liczeń jest więc nie do przecenienia i stały się one standardowym składnikiem badań atlasowych w wielu krajach, w tym w naszym regionalnym Atlasie. Niezwykle istotne jest więc, abyśmy w ramach standardowych prac atlasowych na zadeklarowanym przez siebie polu atlasowym 10x10 km, wykonali również kontrole ilościowe, na małym kwadracie 1x1 km. Różnice między liczeniami typu MPPL, a liczeniami ilościowymi realizowanymi w ramach Atlasu. Przebieg liczeń ilościowych wykonywanych w ramach Atlasu, jest w dużej mierze zbieżny z liczeniami realizowanymi w ramach projektu Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, a poniższa instrukcja bazuje na zaleceniach metodycznych projektu MPPL. Dla osób biorących udział w projekcie MPPL, liczenia ilościowe nie będą więc nowością są one bardzo podobne. Warto jednak na początku wskazać istotne różnice między tymi dwoma rodzajami liczeń: 1. wybór powierzchni w liczeniach typu MPPL powierzchnie wybierane są losowo, w liczeniach ilościowych MTO, powierzchnie wybierane są w sposób równomierny kwadraty 1x1 km zlokalizowane są zawsze w lewej górnej części każdego pola atlasowego 10x10 km. 2. podczas liczeń ilościowych MTO - notujemy wszystkie zauważone ptaki, zapisując ich zachowania, odnotowujemy także wszystkie zauważone gniazda (w liczeniach typu MPPL notowana jest tylko obecność danego osobnika, a od 2015 roku również jego płeć, nie jest natomiast notowane zachowanie ptaka (pozwalające przełożyć je na kryterium lęgowości) 3. nieco inne są terminy liczeń w liczeniach ilościowych MTO kontrole wykonać należy w okresie: 1. kontrola: 10.04-30.04; 2. kontrola: 15.05-5.06 Wybór kwadratu Obszar objęty projektem Atlas został podzielony na ponad 600 dużych pól atlasowych 10x10 km. W każdym z dużych pól atlasowych wyznaczono w tym samym miejscu pola atlasowego kwadrat 1x1 km, przeznaczony do 1
liczeń ilościowych. Oznacza to, że tylko ten kwadrat 1x1 km może być skontrolowany w ramach prac atlasowych. Deklaracja objęcia liczeniem konkretnego pola atlasowego jest więc deklaracją wykonania zarówno klasycznych, atlasowych kontroli jakościowych, jaki i liczeń na małym kwadracie. W każdym polu atlasowym 10x10 km wyznaczono kwadrat 1x1 km, w tej samym położeniu na wszystkich polach atlasowych Podglądu zarówno dużego pola atlasowego 10x10 km, jak i zawierającego się w nim małego kwadratu 1x1 km do liczeń ilościowych, dokonać możesz na stronie http://www.iop.krakow.pl/dbptak/atlas/deklaracje gdzie na interaktywnej mapie przedstawiono obszar badań atlasowych. Na mapie należy powiększyć wybrany fragment i odczytać numery pól atlasowych (zarówno dużego pola 10x10 km, jak i małego kwadratu 1x1 km, uwaga! - kod małego kwadratu widoczny jest dopiero po dużym powiększeniu mapy!). Przysyłanie deklaracji kontroli pola atlasowego Należy pobrać ze strony plik deklaracji (w excelu) i wpisać do niego zadeklarowane do kontroli kwadrat 10x10 km i w jego obszarze kwadrat 1x1 km. Wypełniony plik należy przesyłamy na adres atlas@mto-kr.pl. kwadrat 1x1 km - zawsze znajduje się w tym samym miejscu kwadraty 10x10 km 2
Przykład pola atlasowego (kwadratu 10x10 km) z zaznaczonym kwadratem 1x1 km, na który na dwóch transektach o długości 1 km notujemy wszystkie spostrzeżone ptaki. Mapka kwadratu 1x1 km z pola atlasowego pokazanego na poprzedniej stronie. Dla ułatwienia oceny odległości, co 100 metrów zaznaczono białe krzyżyki. Taka mapkę w pliku pdf, wysyłamy na życzenie, każdemu uczestnikowi liczenia. Mapę kwadratu 1x1 km można otrzymać, pisząc na adres atlas@mto-kr.pl. Przekazywane mapki 1x1 km są to zdjęcia satelitarne lub lotnicze terenu czyli tzw. ortofotomapy. Widoczne na nich cechy topograficzne terenu, jak drogi, drzewa, grupy krzewów oraz oznakowania odległości co 100 m (białe krzyżyki) powinny pozwolić na właściwe ustalenie miejsca obserwacji ptaka i wpisane go do odpowiedniej kolumny odległości od trasy przejścia. Jeśli na mapie widzisz, że mały kwadrat 1x1 km jest z jakichkolwiek powodów w całości lub w większej swej części (>50%) niedostępny dla kontroli, to zrezygnuj z jego wyboru, lub skonsultuj ten wybór z zespołem 3
koordynującym. Niedostępność może być spowodowana brakiem zgody właściciela terenu na wstęp lub innymi czynnikami, niemożliwymi do zidentyfikowania w chwili wyboru kwadratu. Bardzo ważne, abyś nie decydował się na zaniechanie kontroli, gdy kwadrat wygląda nieciekawie. Powierzchnie tego typu, z ubogą awifauną, są dla nas tak samo wartościowe, jak te z bogatą, a priorytetem w projektach atlasowych, jest uzyskanie pełnego pokrycia kontrolami badanego obszaru, także w miejscach mniej atrakcyjnych ptasio. Wytyczanie trasy liczenia Na otrzymanej mapce wrysowujemy planowane dwa odcinki (transekty) jednokilometrowe oraz ich podział na odcinki 200 metrowe. Uzyskujemy wiec dwa transekty podzielone na 5 odcinków 200 m. Obydwie linie transektów 1-kilometrowych wyznaczamy tak by znajdowały się w pewnym oddaleniu od siebie, tak by pasy rejestracji ptaków w obydwu transektach 1-kilometrowych nie nakładały się na siebie. Idealnie byłoby gdyby obydwa transekty stanowiły dwie równoległe linie oddalone od siebie co najmniej o ok. 500 m., ale nie mniej niż 200 m (patrz Rys. 1). Jednak w terenie trasy wyznaczamy z reguły po drogach lub ścieżkach lokalnych, których przebieg z reguły nie jest linia prostą, nawet na odcinku 1 km. Spostrzeżone ptaki zapisujemy na formularzu terenowym (w załączeniu). Możemy też nanosić stwierdzenia ptaków na samej mapce, jednak ze względu na jej ciemny kolor zanotowania nie są zbyt dobrze widoczne. Rys. 1. Schemat kwadratu 1 x 1 km z zaznaczeniem przebiegu transektów oraz podziałem na dziesięć 200-metrowych odcinków. Zaznaczono również trzy strefy odległości od linii transektu (patrz rozdział Liczenie ptaków): pierwsza strefa obejmuje pas do 25 m od linii transektu, druga - 25 do 100 m, a trzecia - ponad 100 m. W praktyce, wytyczone transekty będą prawdopodobnie mniej lub bardziej odbiegać od idealnych, głównie z uwagi na trudności z dostępem do fragmentów powierzchni oraz istnienie najrozmaitszych barier, takich jak płoty, rzeki, szosy (patrz Rys. 2). Na terenach o gęstej zabudowie jedynym wyjściem może okazać się wytyczenie transektów w oparciu o istniejące ulice i drogi. Podobnie, niektóre odcinki transektu można poprowadzić istniejącymi polnymi drogami i często będzie to wyjście optymalne w perspektywie wieloletniej. Należy jednak unikać wytyczania większości lub całości transektu wzdłuż szos o dużym natężeniu ruchu, rowów czy alej; prowadziłoby to do zawyżania frekwencji gatunków związanych z tymi strukturami (lub zaniżania udziału gatunków ich unikających). Możliwości optymalnego wykorzystania istniejącej sieci dróg i ścieżek warto rozważyć na etapie planowania orientacji transektów (wybór osi północpołudnie lub wschód-zachód). W miejscach, gdzie linie rzeczywistego transektu znacząco odbiegają od idealnych, należy pamiętać, że oba transekty nie powinny zbliżać się do siebie na odległość mniejszą niż 200 m. W niektórych przypadkach jedynym sposobem wytyczenia transektu może okazać się poprowadzenie go na krótkim odcinku nawet poza granicą kwadratu. Najważniejsze jest, by taki czy inny przebieg transektu, był jasno wrysowany na przygotowanej mapce. Ważne jest też, by każdy odcinek na transekcie miał długość zbliżoną do 200 m. 4
Rys. 2. Przykłady wytyczania rzeczywistych transektów, odbiegających od przebiegu transektów idealnych. Pogrubione linie przedstawiają linie transektów, z zaznaczeniem podziału na kolejne 200-metrowe odcinki. Terminy liczeń ptaków Wizyta zerowa w kwadracie ma na celu wytyczenie transektu i opis siedlisk nie jest ona obligatoryjna, jednak jeśli ją wykonam, to w czasie wizyt następnych skupimy się wyłącznie na rejestracji ptaków. Szczególnie warto ją wykonać w miejscu nieznanym. Następne dwie wizyty są poświęcone na liczenia ptaków, w trakcie przemarszu transektem. Dla potrzeb programu sezon lęgowy został podzielony na dwa okresy liczeń - wczesnowiosenny, przypadający na kwiecień oraz późnowiosenny, przypadający na drugą połowę maja i początek czerwca. Obserwator powinien wykonać dwa liczenia - jedno w okresie wczesnym i drugie w okresie późnym. Obydwa liczenia powinny być wykonane w odstępie przynajmniej 4 tygodni. Wczesne liczenie pokrywa się ze szczytem aktywności lęgowej gatunków osiadłych. Natomiast liczenie późnowiosenne rozpoczyna się po przylocie najpóźniejszych migrantów. W okresie zimowym obserwator wykonuje natomiast jedno liczenie w połowie stycznia. Kalendarz prac terenowych Okres lęgowy marzec zerowa wizyta w terenie - lokalizacja kwadratu, wytyczenie transektu 10 kwietnia - 30 kwietnia Liczenie wczesne - na dwóch 1 km odcinkach 15 maja - 5 czerwca Liczenie późne - na dwóch 1 km odcinkach czerwiec - lipiec Okres zimowy między 10 a 20 stycznia styczeń luty Wprowadzenie danych do bazy na stronie ttp://www.iop.krakow.pl/dbptak Pojedyncze liczenie - na dwóch 1 km odcinkach Wprowadzenie danych do bazy na stronie ttp://www.iop.krakow.pl/dbptak Pora wykonania liczeń Liczenia powinny być wykonane rano i rozpoczynać się najlepiej około pół godziny godzinę po świcie, lecz nie później niż o godz. 9 00. Bardzo ważne jest, by rozpoczynać liczenia jak najwcześniej, jeżeli oczywiście istnieje taka możliwość. Liczenia rozpoczynane wcześnie rano są wydajniejsze niż te późniejsze. Jedynie liczenia zimowe mogą być wykonywane nieco później, ponieważ w okresie zimowym ptaki, szczególnie w mroźne poranki mogą być mniej aktywne. 5
Liczenie ptaków Notuj wszystkie osobniki widziane lub słyszane w trakcie przemarszu transektami. Ptaki powinny być przypisane do odpowiedniej kategorii odległości od linii transektu (rzeczywistego) mierzonej pod kątem prostym do tej linii. Zaszeregowanie ptaka do którejś z kategorii powinno być proste, gdyż używane w programie strefy odległości są bardzo szerokie (patrz niżej). Nie notuj ptaków, które są za tobą w momencie rozpoczynania liczenia oraz tych, które są poza końcem transektu. Bardzo prosimy o używanie do notowania naszych Formularzy Liczeń. Używając ich też ułatwisz sobie sprawniejsze wpisanie wyników do Bazy obserwacji. Liczenie rozpoczynasz przechodząc wzdłuż trasy pierwszego z dwóch wytyczonych wcześniej transektów. Zalecane jest, by co pewien czas obserwator zatrzymywał się na chwilę, nasłuchując głosów i wykrywając ptaki przelatujące nad transektem. Przy starcie notujesz godzinę rozpoczęcia liczenia na formularzu. W czasie powolnego, metodycznego przemarszu wzdłuż linii transektu notujesz wszystkie widziane lub słyszane osobniki, wpisując do odpowiednich rubryk formularza, odpowiadających kolejnym 200-metrowym odcinkom transektu i odpowiednim strefom odległości ptaka od transektu. W okresie lęgowym obserwator notuje szczególnie te zachowania, wskazujące na możliwość gniazdowania lub wręcz dowodzące gniazdowania na danym terenie. Nie przejmuj się zanadto ustalaniem lokalizacji ptaków spostrzeżonych na granicy kolejnych odcinków - przypisz je do tego z odcinków, który wydaje się bardziej odpowiedni (ale nie wpisuj ich do rubryk obu odcinków!). Tempo przemarszu powinno być dosyć wolne (co przychodzi łatwo, biorąc pod uwagę konieczność zapisywania ptaków w odpowiednich rubrykach), i całość kontroli (oba transekty) winna trwać około półtorej godziny. Unikaj jednak długich postojów w jednym miejscu. Po przejściu pierwszego transektu (5 odcinków 200 m) notujesz czas i robisz krótką przerwę w liczeniu, przechodząc w międzyczasie wzdłuż granicy kwadratu do początku drugiego transektu (odcinek 6). Tutaj ponownie notujesz czas i kontynuujesz liczenie, zapisując ptaki na formularzu. Po dojściu do końca odcinka 10. podajesz czas zakończenia kontroli. Staraj się nie zapisywać dwukrotnie ptaków, co do których jesteś przekonany, że są to osobniki wcześniej notowane. Na przykład, odzywający się głosem godowym dudek może być słyszany kilkakrotnie z różnych miejsc transektu; jeśli jesteś przekonany, że jest to wciąż jeden i ten sam osobnik (odzywa się wciąż z tego samego miejsca), notujesz go tylko przy pierwszym stwierdzeniu. Zapisujemy pełne nazwy ptaków lub ich skróty, a po nich liczbę ptaków i ich zachowanie. W przypadku stosowania skrótów (co jest bardzo wygodne przy dużej liczbie zapisów) powinny być one jednoznaczne i łatwe od odróżnienia od skrótów używanych do zapisu innych gatunków. Najwygodniej stworzyć sobie skróty od pierwszych liter nazwy gatunku, a jeśli nazwa składa się z dwóch wyrazów, to z dwóch liter nazwy rodzajowej i 3 liter nazwy gatunkowej. Tak formułowane skróty nie wymagają specjalnego uczenia się i są łatwe do rozpoznania także przez inne osoby. Proponowane w różnych badaniach skróty jednoliterowe lub dwuliterowe często nie mające związku z polską nazwą gatunku, wymagają uczenia się, prowadzą do wielu pomyłek, czasami trudnych od rozwikłania nawet przez samych obserwatorów. Wszystkie ptaki są notowane w podziale na cztery kategorie, odnoszące się do ich lokalizacji w momencie pierwszego stwierdzenia: 1. w strefie do 25 m od linii transektu, po obu jej stronach; 2. w strefie od 25 do 100 m od linii transektu, po obu jej stronach; 3. ponad 100 m od linii transektu, po obu jej stronach, włączając w to ptaki widziane lub słyszane poza granicami kwadratu L. ptaki w locie (w dowolnej odległości od linii transektu). Zwróć uwagę, że powyższe odległości mierzone są prostopadle do linii transektu. A więc ptak widziany w odległości 200 m przed obserwatorem, tuż przy linii transektu, powinien być odnotowany w pierwszej w wyżej 6
wymienionych kategorii (a więc w pasie odległości od 0 do 25 m od pasu transektu). Wskazane jest, by obserwator przed liczeniami spróbował przetrenować ocenę dystansu 25 m i 100 m, w oparciu o wymierzone taśmą lub krokami i zaznaczone w terenie realne odcinki tej wielkości. Kategoria L - ptaki w locie - odnosi się do ptaków wyłącznie przelatujących nad transektem (należą tu nie tylko ptaki migrujące np. przelatujące kierunkowo na dużej wysokości), ale też osobniki obserwowane podczas lokalnych przelotów na krótkim dystansach. Takie osobniki powinny być zapisywane na formularzu liczeń z użyciem strzałki, przechodzącej przez nazwę gatunk (np. KRU, dla przelatującego kruka). Jeśli jednak ptak był widziany, jak podrywał się do lotu lub lądował, wtedy powinien zostać zapisany w odpowiadającej temu miejscu strefie odległości. Wyjątek stanowią śpiewające w locie skowronki (skowronek polny, lerka i dzierlatka), które powinny być notowane w tej strefie odległości, nad którą zostały spostrzeżone. Zwróć uwagę, że powyższe odległości mierzone są prostopadle do linii transektu. A więc ptak widziany w odległości 200 m przed obserwatorem, tuż przy linii transektu, powinien być odnotowany w pierwszej w wyżej wymienionych kategorii. Wskazane jest, by obserwator przed liczeniami spróbował przetrenować ocenę dystansu 25 m i 100 m, w oparciu o wymierzone taśmą lub krokami i zaznaczone w terenie realne odcinki tej wielkości. Kategoria L - ptaki w locie - odnosi się do ptaków wyłącznie przelatujących nad transektem. Takie osobniki powinny być zapisywane na formularzu liczeń z użyciem strzałki, przechodzącej przez nazwę gatunk (np. KRU, dla przelatującego kruka). Jeśli jednak ptak był widziany, jak podrywał się do lotu lub lądował, wtedy powinien zostać zapisany w odpowiadającej temu miejscu strefie odległości. Wyjątek stanowią śpiewające w locie skowronki (skowronek polny, lerka i dzierlatka), które powinny być notowane w tej strefie odległości, nad którą zostały spostrzeżone. Zapis nazwy gatunku rozpoczynamy w pasie odległości i miejscu w którym ustaliliśmy, że znajduje się zauważony ptak, dlatego, że często skrót nazwy lub zapis zachowania będzie wykraczał poza pas transektu. PL-ŻÓŁ - SKO - M SKO - M Gatunki kolonijne i bocian biały Gatunki gniazdujące w obrębie kwadratu w zwartych koloniach (gawron, brzegówka, czapla siwa, kormoran, mewy i rybitwy) odnotowujemy na każdym liczeniu podczas przemarszu transektami (tak jak wszystkie inne ptaki) oraz dodatkowo oceniamy ich liczebność w oparciu o liczbę gniazd (norek) stwierdzonych na całym obszarze kwadratu. Podobnie należy postępować w przypadku bociana białego, w przypadku którego ocenie podlega liczba zajętych gniazd na terenie całego kwadratu. W przypadku bociana prosimy jeszcze o ocenę, czy w zajętym gnieździe znajdowały się pisklęta w czasie kontroli późnej (widoczne z ziemi, przez lornetkę). Lokalizacja wszystkich gniazd (kolonii) może być zaznaczona na Formularzu Liczenia z użyciem skrótów kol. (kolonia) i gn. (gniazdo), np. GAW 24 gn. (kolonia 24 gniazd gawrona). 7
Wprowadzanie danych do Bazy obserwacji Dane z liczeń ilościowych wprowadź jak najszybciej do Bazy obserwacji, używając modułu kontrola ilościowa 1 km http://www.iop.krakow.pl/dbptak/kontrola/il1km/create. Obserwacje z każdego docinka 1-kilometrowego wprowadzamy oddzielnie jako dwie różne obserwacje. W polu "Miejsce" wpisujemy kod kwadratu 1x1 km oraz po myślniki nr odcinka 1-km, np. F8K2G1-1 (dla pierwszego odcinka 1-km) i FBK2G1-2 (dla drugiego odcinka 1- km). Dane z obydwu liczeń ilościowych w okresie lęgowym powinny znaleźć się w bazie najpóźniej do 30 lipca, a z okresu zimowego do końca lutego. Szczegółowa instrukcja wprowadzania danych do Bazy obserwacji w tym module znajduje się na stronie. Uwagi końcowe Prosimy, abyś w trakcie prac zwracać uwagę na bezpieczeństwo swoje i innych osób. Organizatorzy nie biorą odpowiedzialności za ewentualne wypadki powstałe w trakcie prac terenowych. Pamiętaj, że przed wejściem na teren prywatny musisz na to uzyskać zgodę właściciela lub administratora tego terenu. Jeśli nieprzewidziane okoliczności zmuszą Cię do zmiany planów, uniemożliwiając wykonanie liczenia (lub obu liczeń), to prosimy jak najszybciej (najlepiej telefonicznie!) powiadomić o tym koordynatora projektu Atlas. Wiedząc o tym, koordynatorzy regionalni będą mogli w niektórych przypadkach zorganizować awaryjne zastępstwo i nie dopuścić do powstania luki w danych. Ostatnie przypomnienia i zalecenia 1) Nie rezygnuj z liczenia, jeśli przydzielony Ci kwadrat wygląda nieciekawie i spodziewasz się na nim niewielkiej liczby ptaków. Dane z takich ubogich kwadratów są równie cenne, jak dane z tych o bogatej awifaunie. 2) Dokładnie zanotuj i zaznacz na mapie przebieg wytyczonego, rzeczywistego transektu i granice poszczególnych odcinków. 3) Notuj wszystkie ptaki (osobniki) widziane lub słyszane. Dotyczy to również ptaków dostrzeżonych lub usłyszanych po obu stronach transektu, lecz poza bocznymi granicami kwadratu (powinny one być notowane w trzeciej kategorii odległości). Pamiętaj o notowaniu kategorii lęgowości. 4) Pamiętaj o liczeniu gniazd bociana i gatunków kolonijnych na terenie całego kwadratu podczas każdej kontroli. Kontakt: atlas@mto-kr.pl 8