GRZYL Beata 1 KRISTOWSKI Adam 2 Plac budowy jako źródło zagrożenia ludzkiego zdrowia i życia WSTĘP Plac budowy uznawany jest za jedno z najniebezpieczniejszych miejsc pracy ludzi. Wynika to z wielu przyczyn, do których należy m.in. różnorodny charakter robót realizowanych jednocześnie na terenie budowy, wykonywanie pracy w zmiennych warunkach atmosferycznych i zazwyczaj pod presją czasu. Często różne zakresy robót na placu budowy wykonywane są równocześnie przez wielu wykonawców (podwykonawców), na małej przestrzeni i na różnych poziomach, co powoduje, iż realizujący je ludzie stwarzają niebezpieczne dla siebie nawzajem sytuacje. Powyższe czynniki, przy jednoczesnym braku profesjonalnego planowania, organizacji i koordynacji robót, mogą negatywnie wpłynąć na bezpieczeństwo pracy ludzi na placu budowy. Należy równocześnie podkreślić, iż teren budowy stwarza zagrożenie zarówno dla pracowników, wykonujących różne działania związane z realizacją obiektu budowlanego jak i osób postronnych. Pracując na budowie należy mieć świadomość możliwości wystąpienia określonych zagrożeń, jak również dbać o bezpieczeństwo własne, współpracowników i osób, które przypadkowo mogą znaleźć się na terenie placu budowy. Oczywistym jest jednocześnie fakt, iż prawdopodobieństwo wystąpienia wypadku zwiększa się wraz ze wzrostem liczby miejsc i przyczyn powodujących zdarzenia potencjalnie "wypadkowe". W artykule wskazuje się na liczne, potencjale źródła zagrożenia ludzkiego zdrowia i życia, występujące podczas wykonywania robót na placu budowy. W kontekście tym prezentuje się również wybrane dane dotyczące wypadkowości na placach budów w I kwartale 2014 r., opracowane przez Główny Urząd Statystyczny. 1. PLANOWANIE BUDOWLANEGO PROCESU INWESTYCYJNEGO Z UWZGLĘDNIENIEM PRZEPISÓW BHP Planowanie procesu budowlanego oznacza organizowanie, koordynowanie i monitorowanie wielu powiązanych ze sobą zadań i czynności występujących na placu budowy i jego zapleczu. Za planowanie procesu budowlanego odpowiedzialny jest kierownik budowy. Jego zadanie polega m.in. na ustaleniu [1, s. 8]: a. technologii wykonania poszczególnych robót budowlanych wraz z rozwiązaniami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy, z przypisaniem terminów, zakresów działań i podmiotów odpowiedzialnych za ich zrealizowanie, b. materiałów, maszyn i urządzeń technicznych odpowiednich dla przyjętej technologii robót budowlanych, c. metody pracy wraz z rozwiązaniami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, d. zakresu środków ochrony zapobiegających wypadkom i chorobom zawodowym, odpowiednich do zagrożeń związanych z planowanymi robotami budowlanymi, e. zapotrzebowania na pracowników o odpowiednich kwalifikacjach i uprawnieniach, f. danych dotyczących zaplecza higieniczno-sanitarnego z uwzględnieniem liczby pracowników i rodzaju wykonywanych przez nich prac, g. obszarów "wspólnych" dla wykonawców (podwykonawców) realizujących różne roboty budowlane w tym samym czasie. 1 Politechnika Gdańska, Wydział Inżynierii Lądowej i Środowiska; 80-233 Gdańsk; ul. Narutowicza 11/12. Tel: + 48 58 347-20-83, Fax: + 48 58 347-10-47, E-mail: beata.grzyl@wilis.pg.gda.pl 2 Politechnika Gdańska, Wydział Inżynierii Lądowej i Środowiska; 80-233 Gdańsk; ul. Narutowicza 11/12. Tel: + 48 58 347-29-74, Fax: + 48 58 347-10-47, E-mail: adam.kristowski@wilis.pg.gda.pl 569
Zasadniczym celem planowania procesu budowlanego jest również zapobieganie zagrożeniom bezpieczeństwa zdrowia i życia ludzi przebywających na placu budowy i w jego otoczeniu. 2. SPECYFIKA PLACU BUDOWY I JEGO OTOCZENIA Każdy plac budowy wymaga szczegółowego i indywidualnego zaplanowania elementów, które znajdą się w jego obrębie, z uwzględnieniem m.in. technologii robót budowlanych oraz rozwiązań niezbędnych do zapewnienia bezpiecznej pracy. Istotne jest miejsce, na którym powstanie nowy obiekt ale również pozostała przestrzeń, którą wykonawca robót będzie miał do dyspozycji. Te informacje służą mu do sporządzenia planu zagospodarowania terenu budowy, z uwzględnieniem usytuowania sprzętu budowlanego i urządzeń technicznych, placów składowych materiałów, rozmieszczenia dróg dla ruchu samochodowego i pieszego, przebiegu instalacji elektrycznej i wodnej, szatni dla pracowników, biura budowy i innych miejsc niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania budowy [1, s. 6-7]. Planując rozmieszczenie poszczególnych elementów na placu budowy należy uwzględnić występujące w otoczeniu budowy tory kolejowe, linie energetyczne, podziemne instalacje gazowe, wodne itp. i tak usytuować pozostałe elementy zagospodarowania placu budowy by nie powodować zagrożenia zdrowia lub życia ludzi na nim przebywających. W toku realizacji kolejnych prac przewidzianych w procesie budowy niekiedy aktualizacji podlega również plan zagospodarowania placu budowy. Na budowie powinien on znajdować się w miejscu ogólnodostępnym dla pracowników, osób zewnętrznych przebywających na placu budowy oraz służb ratowniczych. Dzięki takiemu rozwiązaniu, w razie konieczności, będzie można ustalić miejsca ważne dla prowadzonej akcji ratowniczej i sposób poruszania się po budowie [1, s. 6]. W toku realizacji robót na placu budowy, powstają liczne uciążliwości, w tym również dla osób przebywających w jego otoczeniu. W efekcie wykonywania prac o różnym charakterze powstaje: hałas, zapylenie, wzmożony ruch ciężkiego sprzętu, zamknięcie lub ograniczenie swobody poruszania się po przyległych do terenu budowy jezdniach i drogach dla ruchu pieszego. Uwzględniając elementy otoczenia i możliwe środki zapobiegawcze, na etapie opracowywania planu zagospodarowania placu budowy należy zwrócić szczególną uwagę na [1, s. 7]: a. zabezpieczenie terenu budowy przed wejściem osób nieupoważnionych, b. zadaszenia i balustrady w miejscach zagrożonych upadkiem przedmiotów z wysokości (m.in. chodniki, przejścia dla pieszych), c. zapewnienie bezpiecznego ruchu pracowników i sprzętu budowlanego w miejscach "wspólnych" działań wykonawców (podwykonawców), d. wyznaczenie stref niebezpiecznych i sposób ich oznakowania oraz zabezpieczenia, e. przykrycie, oznakowanie i wygrodzenie wykopów, f. zabezpieczenie sprzętu i urządzeń technicznych przed dostępem osób nieupoważnionych i przypadkowym uruchomieniem, g. zabezpieczenie materiałów i substancji niebezpiecznych oraz opakowań po nich. Z wykonywaniem prac, w szeroko pojętym przemyśle budowlanym, związane jest wysokie ryzyko zawodowe. Pracownicy narażeni są na oddziaływanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych, co stwarza liczne potencjalne możliwości wystąpienia wypadków skutkujących śmiercią lub kalectwem. Do czynników niebezpiecznych, powodujących najczęściej urazy u pracowników budowlanych należą [3, s. 5], [10]: h. czynniki mechaniczne (m.in. ruchome i wirujące części maszyn i innych urządzeń oraz narzędzia, poruszające się środki transportu, ostre i wystające elementy, spadające przedmioty), i. prąd elektryczny, j. wybuch rożnych urządzeń i instalacji ciśnieniowych. Do czynników szkodliwych, występujących na budowie należą [3, s. 5]: 570
k. czynniki fizyczne (m.in. hałas, drgania mechaniczne, niska temperatura, wysoka wilgotność powietrza, nieprawidłowe oświetlenie), l. czynniki chemiczne (m.in. środki do impregnacji drewna, rozpuszczalniki, opary składników mieszanek asfaltowych, pyły). Najczęściej występujące przy robotach budowlanych czynniki uciążliwe to [3, s. 5], [10]: m. podnoszenie i przenoszenie ciężarów, n. wymuszoną pozycję ciała, o. stres. Wśród zasadniczych czynników będących źródłem urazu i przyczyn, na skutek których najczęściej dochodzi do wypadku na placu budowy wymienia się [3, s. 6], [10]: p. upadek pracownika z wysokości, q. uderzenie pracownika przez spadający z góry czynnik materialny, r. obsługę ruchomych maszyn i urządzeń w tym utratę kontroli nad środkiem transportu lub obsługiwanym sprzętem ruchomym, kierowanie i jazdę środkiem transportu, s. porażenie prądem elektrycznym. t. prace wykonywane narzędziami ręcznymi, u. transport ręczny, v. poruszanie się po placu budowy. Wykonywanie prac w branży budowlanej uzależnione jest od wielu czynników o charakterze zewnętrznym i wewnętrznym. Mają one zasadniczy wpływ na funkcjonowanie danej budowy, a tym samym na zdrowie, życie i bezpieczeństwo pracowników przebywających na placu budowy. Wśród czynników o wewnętrznym charakterze, mających wpływ na występowanie nieprawidłowości oraz błędów w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników na placu budowy należy wymienić [3, s. 6]: w. niedostateczny poziom wiedzy z zakresu bhp wśród pracowników i pracodawców, x. ograniczanie kosztów związanych z wykonywaniem prac budowlanych tj. oszczędzanie na wydatkach związanych z bhp (np. specjalistycznych szkoleniach), zatrudnianie pracowników o niskich kwalifikacjach zawodowych, y. brak właściwej oceny ryzyka zawodowego (lub brak jej uaktualnienia lub niedokonywanie jej wcale). Do zewnętrznych czynników, mających wpływ na bezpieczeństwo i ochronę zdrowia ludzi realizujących roboty budowlane na placu budowy należą [3, s. 6]: z. presja czasu przy wykonywaniu robót budowlanych (umowy o roboty budowlane przewidują zazwyczaj bardzo napięty termin realizacji ich zakresu, a niedotrzymanie terminu skutkuje naliczaniem wykonawcy kar umownych, dlatego też przyjmujące zlecenia firmy budowlane dążą do szybkiego wykonania przedmiotu zamówienia), aa. najniższa cena jako kryterium wyboru najkorzystniejszej oferty (do realizacji większości robót w obszarze zamówień publicznych wybierani są wykonawcy realizujący roboty budowlane w ramach najniższych możliwych kosztów), bb. przebywanie dużej liczby firm wykonawczych i podwykonawczych na placu budowy w tym samym czasie (stwarza to możliwość wystąpienia konfliktów w obszarze zarządzania, kontroli poprawności wykonanych prac, odpowiedzialności za błędy i koordynacji działań; "rozmycie" odpowiedzialności za wykonany zakres prac skutkuje niekiedy "skłonnością" niektórych pracowników do zaoszczędzenia czasu i pieniędzy), cc. warunki atmosferyczne. 3. PLAC BUDOWY W ŚWIETLE PRZEPISÓW I BADAŃ Przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy zawarte są w Kodeksie pracy [4] i wielu aktach wykonawczych do niego [np. 5, 6, 7, 8, 9]. Należy jednak zaznaczyć, że przepisami prawa pracy są również wszelkie dokumenty określające prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika, w tym także 571
instrukcje, zarządzenia, regulaminy pracy, układy zbiorowe, statuty. Pracownik jest zatem zobowiązany przestrzegać zapisów w nich zawartych, w tym także instrukcji bezpiecznego wykonywania robót oraz procedur określonych przez pracodawcę. Zgodnie z ogólnie obowiązującymi przepisami, pracodawca powinien opracować i udostępnić pracownikom instrukcje bhp w następującym zakresie [2, s. 6]: stosowanych w zakładzie procesów technologicznych, wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub zagrożeniami zdrowia pracowników (np. instrukcję transportu ręcznego), obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych (np. instrukcję bhp przy obsłudze pilarki tarczowej, betoniarki, wiertarki udarowej), postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia i niebezpiecznymi (np. instrukcję postępowania z substancjami chemicznymi stosowanymi na budowie), udzielania pierwszej pomocy. Pracodawca powinien zagwarantować pracownikowi podstawową znajomość zasad bezpieczeństwa, obowiązujących w jego zakładzie pracy, w tym ochrony przeciwpożarowej i udzielania pierwszej pomocy, dlatego też instruktażowi ogólnemu obowiązkowo poddawani są wszyscy nowozatrudnieni pracownicy [2, s. 6]. Jak wskazują wyniki badań przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny [10], liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w budownictwie, z uwzględnieniem wieku, ale również długości stażu pracy na danym stanowisku, jest wysoka nie tylko w najniższym przedziale wiekowym i przy najkrótszym stażu pracy na zajmowanym stanowisku. Dużą liczbę osób poszkodowanych odnotowuje się także w przedziale wiekowym 30-39 lat i przy stażu pracy 6-10 lat oraz 16 lat i więcej. Liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w budownictwie w I kw. 2014 r. - podział według wieku [10]: łącznie: 1244 osób, w tym: w wieku 18-19 lat: 8 osób, w wieku 20-29 lat: 295 osób, w wieku 30-39 lat: 364 osoby, w wieku 40-49 lat: 234 osoby, w wieku 50-54 lat: 142 osoby, w wieku 55-59 lat: 140 osób, w wieku 60-64 lat: 57 osób, w wieku 65 lat i więcej: 4 osoby. Liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w budownictwie w I kw. 2014 r. - podział według stażu pracy na zajmowanym stanowisku [10]: łącznie: 1244 osób, w tym: 1 rok i mniej: 443 osoby, 2-3 lat: 262 osoby, 4-5 lat: 141 osób, 6-10 lat: 216 osób, 11-15 lat: 59 osób, 16 lat i więcej: 123 osoby. Jak wskazują eksperci z dziedziny bhp, istotnym problemem jest brak wiedzy i umiejętności dokonywania realnej oceny stanu bezpieczeństwa przez pracowników. Doświadczeni fachowcy, wykonujący pracę w swoim zawodzie od wielu lat są niezwykle cenieni przez pracodawców, niekiedy jednak ich wiara we własne doświadczenie i rutyna prowadzą do wypadków przy pracy [2, s. 5]. Z uwagi na powyższy fakt, konieczne jest poddawanie wszystkich pracowników częstym szkoleniom. 572
Oczywistym jest fakt, iż tylko przeszkolony pracownik ma pełną świadomość możliwych zagrożeń, a to pozwala mu samodzielnie oceniać bezpieczeństwo warunków pracy na zajmowanym stanowisku. W poniższej części artykułu prezentuje się wybrane dane liczbowe dotyczące wypadkowości na placach budów opracowane przez Główny Urząd Statystyczny. Liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w dziale budownictwo [10]: ogółem (w liczbach bezwzględnych): w I kw. 2013 r. - 1188 osób, w I kw. 2014 r. - 1244 osoby. Liczba poszkodowanych osób w wypadkach przy pracy w budownictwie w I kwartale 2014 r. - podział według sektora własności [10]: ogółem: 1244 osoby, w tym: w sektorze publicznym: 62 osoby, w sektorze prywatnym: 1182 osoby. Liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w dziale budownictwo - podział według skutków wypadków [10]: w wypadkach śmiertelnych: w I kw. 2013 r. - 12 osób, w I kw. 2014 r. - 12 osób, w wypadkach ciężkich: w I kw. 2013 r. - 17 osób, w I kw. 2014 r. - 19 osób, w wypadkach lekkich: w I kw. 2013 r. - 1159 osób, w I kw. 2014 r. - 1213 osób. Liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w dziale budownictwo - podział według płci [10]: z liczby ogółem: kobiety - w I kw. 2013 r. - 38 osób, w I kw. 2014 r. - 33 osoby, młodociani - w I kw. 2013 r. - 5 osób, w I kw. 2014 r. - brak danych. Liczba dni niezdolności do pracy spowodowana wypadkami przy pracy w dziale budownictwo [10]: liczba dni niezdolności do pracy (w liczbach bezwzględnych): w I kw. 2013 r. - 41266, w I kw. 2014 r. - 40600, liczba dni niezdolności do pracy na jednego poszkodowanego: w I kw. 2013 r. - 35, w I kw. 2014 r. - 33. Liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w sektorze budownictwo w I kw. 2014 r. - podział według wydarzeń będących odchyleniem od stanu normalnego, powodujących wypadki [10]: ogółem: 1244 osób, w tym: odchylenie związane z elektrycznością: 3, odchylenie związane z pożarem, zapłonem: 2, odchylenie związane z ześlizgnięciem się, upadkiem, uderzeniem, wciągnięciem, załamaniem czynnika materialnego: 179, odchylenie związane z poślizgnięciem, potknięciem się, upadkiem z wysokości i upadkiem na tym samym poziomie: 356, 573
inne: 704. Liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w sektorze budownictwo w I kw. 2014 r. - podział według wydarzeń powodujących uraz u osoby poszkodowanej [10]: ogółem 1244 osoby; wydarzenia powodujące uraz: kontakt z elektrycznością przez dotyk bezpośredni: 3, kontakt z płomieniem lub gorącym/płonącym obiektem/środowiskiem: 10, kontakt z niebezpiecznymi substancjami chemicznymi: 6, kontakt z ostrym przedmiotem: 117, uderzenie przez obiekt: 254, uwięzienie, zmiażdżenie: 86, oddziaływanie promieniowania, hałasu, światła, ciśnienia: 4, przejaw agresji ze strony człowieka lub zwierzęcia: 4, inne: 760. Niektóre wydarzenia powodujące uraz u osoby poszkodowanej z uwagi na miejsce powstania - dane dotyczą I kw. 2014 r. [10]: niewłaściwy stan czynnika materialnego (wady konstrukcyjne, niewłaściwe rozwiązania techniczne i ergonomiczne czynnika materialnego, jego niewłaściwe wykonanie, wady materiałowe, niewłaściwa eksploatacja), niewłaściwa organizacja pracy i stanowiska pracy, nieużywanie sprzętu ochronnego, niewłaściwe, samowolne zachowanie się pracownika, stan psychofizyczny pracownika nie zapewniający bezpiecznego wykonywania pracy, nieprawidłowe zachowanie się pracownika na stanowisku pracy. Wydarzenia powodującego najczęściej uraz u osoby poszkodowanej z uwagi na czynnik materialny - dane dotyczą I kw. 2014 r. [10]: budynki, konstrukcje i ich elementy, powierzchnie w tym: na, nad i poniżej poziomu gruntu, narzędzia zmechanizowane i ręczne bez napędu. Od wielu lat w Polsce i w całej Europie w przemyśle budowlanym odnotowuje się jedne z najgorszych statystyk dotyczących wypadków przy pracy i chorób zawodowych [2, s. 6]. Wynika to przede wszystkim z licznych zagrożeń, na które narażeni są pracownicy realizujący działania na placu budowy oraz z dużej specyfiki tej branży. WNIOSKI Pracę na placu budowy i bezpieczeństwo ludzi tam przebywających, należy rozpatrywać z szerokiej perspektywy, uwzględniającej aspekty techniczne, organizacyjne, logistyczne, ekonomiczne i technologiczne. Prawidłowa organizacja procesu budowlanego oznacza efektywne skoordynowanie wielu powiązanych ze sobą elementów, zadań i czynności występujących na placu budowy i jego zapleczu. Należą do niech m.in.: technologia wykonania poszczególnych etapów prac budowlanych, metoda pracy wraz z rozwiązaniami bhp, zapotrzebowanie na materiały, sprzęt i urządzenia techniczne odpowiednie dla przyjętej technologii robót, dobór środków ochrony zapobiegających wypadkom i chorobom zawodowym, adekwatny do zagrożeń związanych z wykonywanymi pracami, określenie zapotrzebowania na pracowników przy uwzględnieniu odpowiednich kwalifikacji i uprawnień, zaprojektowanie zaplecza higieniczno-sanitarnego z uwzględnieniem liczby pracowników oraz rodzaju wykonywanych prac, określenie obszarów wspólnych dla różnych czynności i wykonawców, wyznaczenie terminów realizacji poszczególnych zadań. Wszystkie powyższe elementy stanowią bezpośrednie lub pośrednie potencjalne źródło zagrożenia zdrowia lub życia ludzi realizujących roboty na placu budowy. Dlatego też wszystkie 574
osoby pracujące na budowie muszą być świadome zagrożeń i bezwzględnie dbać o bezpieczeństwo własne, współpracowników oraz osób, które przypadkowo mogą znaleźć się w pobliżu placu budowy. Należy również podkreślić, iż konieczne jest wykazywanie przez personel sprawujący samodzielne funkcje techniczne w budownictwie (kierownika budowy, kierowników robót, inspektora nadzoru inwestorskiego), stałego i ciągłego zainteresowania zagadnieniami związanymi z bezpieczeństwem pracy i ochroną zdrowia pracowników realizujących działania na placu budowy. Możliwość wystąpienia licznych zagrożeń w tym obszarze powoduje bezwzględną konieczność konsekwentnego stosowania na co dzień obostrzonych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy. Streszczenie W artykule prezentuje się m.in. planowanie budowlanego procesu inwestycyjnego z uwzględnieniem przepisów bhp, omawia się specyficzne cechy robót budowlanych a także przedstawia się plac budowy w świetle obowiązujących przepisów. W artykule przedstawia się także dane dotyczące wypadkowości, opracowane przez Główny Urząd Statystyczny. Construction site as the source of danger to human health and life Abstract The article presents, among others, planning construction investment process with regard to health and safety regulations, discusses the specific characteristics of construction works. The article presents also the current regulations on the construction site and the results of research on accidents at construction sites carried out by the Central Statistical Office. BIBLIOGRAFIA 1. Gawrysiak U., Budownictwo. Bezpiecznie od startu. Państwowa Inspekcja Pracy, Główny Inspektorat Pracy, Warszawa 2009. 2. Kupka D., Budownictwo. O bezpiecznej pracy na budowie - materiał szkoleniowy. Państwowa Inspekcja Pracy, Główny Inspektorat Pracy, Warszawa 2013. 3. Wieczorek Z., Budownictwo. Wymagania bezpieczeństwa pracy. Państwowa Inspekcja Pracy, Główny Inspektorat Pracy, Departament Prewencji i Promocji, Warszawa 2011. 4. Ustawa z dn. 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity Dz. U. z 1998 r., nr 21, poz. 94 wraz z późn. zm.). 5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dn. 9 października 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy Dz. U. 2007 nr 196, poz. 1420. 6. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dn. 2 marca 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy Dz. U. nr 49, poz. 330. 7. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dn. 28 czerwca 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy Dz. U. 2005 nr 116, poz. 972. 8. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dn. 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy Dz. U. nr 180, poz. 1860. 9. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywaniu robot budowlanych Dz. U. nr 47, poz. 401. 10. http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/praca-wynagrodzenia/warunki-pracy-wypadki-przypracy/wypadki-przy-pracy-w-i-kwartale-2014-r,3,11.html, data dostępu 21 lipca 2014 r. 575