POZOSTAWIANIE DRZEW DO ICH NATURALNEGO ROZK ADU, JAKO FORMA OCHRONY CHRZ SZCZY (INSECTA, COLEOPTERA) Jerzy Borowski Abstrakt 65 gatunków, co stanowi 83% wszystkich gatunków chronionych chrz¹szczy w Polsce, jest zwi¹zanych z martwymi drzewami. Te liczby wyraÿnie przemawiaj¹ za pozostawianiem drzew w lasach do ich naturalnego rozk³adu. Na podstawowe pytanie w tej materii: ile i jakich drzew pozostawiaæ? mimo obowi¹zuj¹cych zarz¹dzeñ i instrukcji, nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Ze wzglêdu na bionomiê chronionych chrz¹szczy w lesie m.in. nale y pozostawiaæ: nie okorowane pniaki po œciêtych drzewach, drzewa dziuplaste czy martwe drzewa stoj¹ce z grub¹ kor¹ lub jej fragmentami oraz z widocznymi owocnikami grzybów nadrzewnych. Sk³ad gatunkowy pozostawianych drzew lub ich fragmentów jest okreœlany przez stopieñ zasiedlenia gatunków drzew przez dane gatunki owadów. I tak 21% ogólnej liczby pozostawianej drzew powinien stanowiæ d¹b, 13% buk, po 9% sosna, œwierk i wierzby w¹skolistne oraz inne. Iloœæ pozostawianych drzew w lesie do ich naturalnego rozk³adu jest trudn¹ spraw¹ do ustalenia. Przedstawiono dwa stanowiska w tej kwestii: autorów ksi¹ ki Drugie ycie drzewa oraz Instrukcji Ochrony Lasu. Zapis w czynnoœciach obowi¹zkowych o nie przekraczaniu wymienionej wy ej iloœci posuszu, mo e przynieœæ odwrotne skutki wzglêdem zaplanowanych. Przedstawione w instrukcji maksymalne iloœci posuszu czynnego, obliguj¹ leœników do zadbania o to, aby w lasach by³o go jak najmniej. W czynnoœciach nieobowi¹zkowych instrukcji, w paragrafie 220, autorzy przyjêli dolny próg propozycji autorów Drugiego ycia drzewa, mówi¹cy o pozostawieniu 5 drzew na 1 ha lasu. Zapis nie odnosi siê do poszczególnych rodzajów kompleksów leœnych, siedlisk czy zasobnoœci drzewostanów, a co istotniejsze, wg zapisu, wcale nie musi to byæ 5 drzew grubych. Nale y poszukiwaæ ró nych dróg rozwi¹zania tego problemu. Problem pozostawiania drzew do ich naturalnego rozk³adu formalnie zaistnia³ w lasach pañstwowych w czerwcu 1999 roku, kiedy to ukaza³o siê zarz¹dzenie dyrektora generalnego lasów pañstwowych (powszechnie znane leœnikom jako zarz¹dzenie 11a) w sprawie doskonalenia gospodarki leœnej na podstawach ekologicznych. Zagadnienie ochrony chrz¹szczy w lasach œciœle wi¹ e siê pozostawianiem drzew do ich naturalnego rozk³adu. Poni sze dane przedstawi¹ dok³adniej to zagadnienie. Obecnie w Polsce podlega ochronie 78 gatunków chrz¹szczy. 13 gatunków, tj. ok. 17% stanowi¹ gatunki yj¹ce w ró nego rodzaju zbiornikach wodnych, gatunki stepowe i gatunki rozwijaj¹ce siê w podziemnych grzybach. Zatem, gatunki te nie tylko nie maj¹ nic wspólnego z drzewami, ale praktycznie nie wystêpuj¹ w lasach, a przynajmniej nie s¹ gatunkami leœnymi. 37 gatunków chrz¹szczy (rodzaj biegacz 30 gatunków, rodzaj têcznik 5 gatunków i 2 gatunki kusakowatych) wykorzystuje drzewa, zwykle martwe, jako miejsce zimowania. Pogrzybnica Mannerheima jest mycetofagiem i mo e prowadziæ rozwój na miêkkich grzybach nadrzewnych np. opieñce lub boczniaku, a Velleius dilatatus rozwija siê w gniazdach szerszeni za³o onych w dziuplach Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 1 (11) / 2006 115
drzew. Pozosta³e 28 gatunków jest œciœle zwi¹zana z martwymi drzewami. S¹ to gatunki, które rozwijaj¹ siê na korzeniach martwych drzew, gatunki zasiedlaj¹ce twarde drewno martwych drzew, gatunki dziuplowe i próchnowiskowe. Podsumowuj¹c, 65 gatunków, co stanowi 83% wszystkich gatunków chronionych chrz¹szczy w Polsce, jest zwi¹zanych z martwymi drzewami. Te liczby wyraÿnie przemawiaj¹ za pozostawianiem drzew w lasach do ich naturalnego rozk³adu. Rys. 1. Powi¹zania chronionych gatunków chrz¹szczy z martwymi drzewami. Ryc. 1. Bounds of protected beetles with dead trees. 37% - Chrz¹szcze obligatoryjnie zwi¹zane z martwymi drzewami lub martwymi fragmentami drzew ywych 17% - Chrz¹szcze nie zwi¹zane z drzewami 46% - Chrz¹szcze fakultatywnie zwi¹zane z drzewami Jeœli mówimy o pozostawianiu drzew do ich naturalnego rozk³adu, nasuwaj¹ siê zawsze dwa pytania. 1) Jakie drzewa pozostawiaæ? 2) Ile drzew pozostawiaæ? Czêœciow¹ odpowiedÿ na pierwsze pytanie znajdujemy we wspomnianym wczeœniej zarz¹dzeniu 11a. Mówi ono:... pozostawianie w drzewostanach dojrza³ych do wyrêbu, a w miarê mo liwoœci i w m³odszych, niektórych starych drzew do ich fizjologicznej staroœci, a nawet biologicznej œmierci oraz wybranych drzew martwych i drzew dziuplastych jako siedziby licznych organizmów roœlinnych i zwierzêcych decyduj¹cych o bogactwie i procesach samoregulacji w przyrodzie. W ksi¹ ce Drugie ycie drzewa autorzy: Gutowski, Bobiec, Pawlaczyk, Zub, proponuj¹ aby pozostawiaæ gatunki..w³aœciwe dla naturalnych ekosystemów na odpowiednim siedlisku.. i powinny to byæ..martwe drzewa stoj¹ce, k³ody, drzewa dziuplaste, powy ej 40 cm œrednicy. Ponadto, autorzy proponuj¹, aby pozostawiaæ.. wysokie do 3 m pniaki. 116 RÓ ANECZNIK Ó TY RHODODENDRON FLAVUM W REZERWACIE MA ECZ...
Na pierwsze pytanie czêœciow¹ odpowiedÿ uzyskamy równie w nowowydanej Instrukcji Ochrony Lasu. W czynnoœciach nieobowi¹zkowych, w paragrafie 220 jest zawarty zapis: wyznaczanie i pozostawianie w lesie drzew dziuplastych oraz o ma³ej przydatnoœci u ytkowej do ich biologicznej œmierci i naturalnego rozk³adu,... wybieraj¹c mo liwie najwiêksz¹ liczbê gatunków. Je eli natomiast weÿmiemy pod uwagê bionomiê chronionych chrz¹szczy nale a³oby pozostawiaæ: le ¹ce k³ody lub strza³y w korze (ochrona biegaczowatych), ywe drzewa stoj¹ce z martwicami bocznymi, zw³aszcza w miejscach silnie nas³onecznionych oraz martwe drzewa stoj¹ce o twardym drewnie, równie najlepiej w miejscach silnie nas³onecznionych, nie okorowane pniaki po œciêtych drzewach, drzewa dziuplaste, martwe drzewa stoj¹ce z grub¹ kor¹ lub jej fragmentami oraz z widocznymi owocnikami grzybów nadrzewnych. Jeœli chodzi o sk³ad gatunkowy pozostawianych drzew lub ich fragmentów, to z biologicznego punktu widzenia, sytuacja wygl¹da nastêpuj¹co: a) na drzewach iglastych: po 8 gatunków yje na œwierku i soœnie, a 4 na jodle b) na drzewach i krzewach liœciastych: 18 gatunków yje na dêbach, 11 na bukach, 8 na wierzbach w¹skolistnych, 6 na topolach, 5 na brzozie, po 4 na grabie i wi¹zach, po 3 na lipach, klonach i jesionie, a jeden mo e siê rozwijaæ na, drzewach owocowych i wiciokrzewie (rys.2.). Rys. 2. Liczba gatunków chronionych chrz¹szczy yj¹cych na poszczególnych gatunkach drzew i krzewów. Ryc. 2. Number of beetles leaving on particular tree species. Rys. 2. Liczba gatunków chronionych chrz¹szczy yj¹cych na poszczególnych gatunkach drzew i krzewów. 20 18 Gatunki chronionychchrz¹szczy 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Db Bk So Wb Tp Brz Jd Gb Gatunki drzew Wz Lp Kl Owoc. Wiciok. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 1 (11) / 2006 117
Przyjmuj¹c za 100% sumê gatunków chrz¹szczy na wszystkich wy ej wymienionych drzewach, mo na zaproponowaæ jaki procent poszczególnych gatunków drzew powinno siê pozostawiaæ w stosunku do ogólnej puli pozostawianych drzew na danym terenie. I tak: 21% ogólnej liczby pozostawianej drzew powinien stanowiæ d¹b, 13% buk, po 9% sosna, œwierk i wierzby w¹skolistne, 7% topola, 6% brzoza, po 5% jod³a, grab i wi¹z, po 3% lipa, klon, jesion i po 1% drzewa owocowe, wiciokrzew (rys.3). Rys. 3. Procentowy udzia³ poszczególnych gatunków drzew w ogólnej liczbie pozostawionych drzew do ich naturalnego rozk³adu. Ryc. 3. Percentag of tree species left in the forest until natura decay. Rys. 3. Procentowy udzia³ poszczególnych gatunków drzew w ogólnej liczbie pozostawianych drzew do ich naturalnego rozk³adu. 25 20 15 % 10 5 0 Db Bk So Wb Tp Brz Jd Gb Gatunki drzew Gatunki drzew Wz Lp Kl Owoc Wiciok. Nie w ka dym nadleœnictwie uda³oby siê zastosowaæ taki uk³ad, gdy mog¹ byæ one poza zasiêgiem naturalnym niektórych drzew, np. jod³y czy buka. Wówczas mo na by siê podeprzeæ zoptymalizowanym sk³adem gatunkowym drzew, zawartym w operacie urz¹dzeniowym, a dotycz¹cym odpowiednich siedlisk, w ró nych krainach i dzielnicach przyrodniczo-leœnych. OdpowiedŸ na drugie pytanie jest bardzo trudn¹ kwesti¹. W wymienionej ju ksi¹ ce Drugie ycie drzewa autorzy proponuj¹, sugeruj¹c siê wytycznymi amerykañskimi dla stanów Oregon i Washington, pozostawianie: a) w kompleksach leœnych o cechach pierwotnoœci: 15-25% mi¹ szoœci dojrza³ego drzewostanu na danym siedlisku, nie mniej ni 10 grubych (œrednica powy ej 40 cm) rozk³adaj¹cych siê ca³ych k³ód lub martwych drzew stoj¹cych na 1 ha lasu i maksymalnie du o drzew dziuplastych b) w innych lasach gospodarczych: 5% mi¹ szoœci dojrza³ego drzewostanu na danym siedlisku, nie mniej ni 5 grubych (œrednica powy ej 40 cm) rozk³adaj¹cych siê ca³ych k³ód lub martwych drzew stoj¹cych na 1 ha lasu i maksymalnie du o drzew dziuplastych 118 RÓ ANECZNIK Ó TY RHODODENDRON FLAVUM W REZERWACIE MA ECZ...
Autorzy nowej Instrukcji Ochrony Lasu, w czynnoœciach obowi¹zkowych, w paragrafie 4 3 przyjêli, e iloœæ posuszu czynnego nie mo e przekraczaæ 0,5m /ha w drzewostanach 3 3 œwierkowych, 1m /ha w pozosta³ych drzewostanach iglastych oraz 2m / ha w drzewostanach liœciastych. Niew¹tpliwie intencje autorów instrukcji by³y jak najbardziej s³uszne i nale y siê cieszyæ, e w ogóle widnieje jakikolwiek zapis na temat pozostawiania drzew do ich rozk³adu. Jednak zapis w czynnoœciach obowi¹zkowych o nie przekraczaniu wymienionej wy ej iloœci posuszu, mo e przynieœæ odwrotne skutki wzglêdem zaplanowanych. Inspektorzy kontroluj¹c drzewostany bez wiêkszego trudu, w ka dym nadleœnictwie, znajd¹ iloœci posuszu czynnego przekraczaj¹ce przedstawione normy. Zatem przedstawione w instrukcji maksymalne iloœci posuszu czynnego, obliguj¹ leœników do zadbania o to, aby w lasach by³o go jak najmniej. W czynnoœciach nieobowi¹zkowych instrukcji, w paragrafie 220, autorzy przyjêli dolny próg propozycji autorów Drugiego ycia drzewa, mówi¹cy o pozostawieniu 5 drzew na 1 ha lasu. Zapis ten jest bardzo lakoniczny. Wydaje siê, e sprawa potraktowana jest ogólnikowo. Zapis nie odnosi siê do poszczególnych rodzajów kompleksów leœnych, siedlisk czy zasobnoœci drzewostanów, a co istotniejsze, wg zapisu, wcale nie musi to byæ 5 drzew grubych, tylko na przyk³ad 1, 2 lub 3 drzewa o 15 centymetrowej pierœnicy. Tyle i takich drzew (dziuplastych oraz o ma³ej przydatnoœci u ytkowej, czyli niekoniecznie martwych drzew) znajduje siê praktycznie na hektarze ka dego kompleksu leœnego. Iloœæ pozostawianych drzew w lesie do ich naturalnego rozk³adu jest niew¹tpliwie trudn¹ spraw¹ do ustalenia. Wydaje siê, e istniej¹ trzy drogi, na koñcu których mo na znaleÿæ rozwi¹zanie problemu: a) droga mówi¹ca, e od czegoœ trzeba zacz¹æ, a zatem mo na np. zacz¹æ stosowaæ normy amerykañskie dla lasów polskich, podane przez autorów ksi¹ ki Drugie ycie drzewa lub autorów Instrukcji Ochrony Lasu, a po 50, 100 latach oceniæ metodê i osi¹gniête skutki b) droga naukowa, polegaj¹ca na stworzeniu projektu badawczego, realizowanego przez grupê specjalistów z ró nych dziedzin leœnictwa (przede wszystkim: zoologii, botaniki, szeroko rozumianej ochrony lasu, produkcyjnoœci, urz¹dzania, hodowli); wykonany projekt znormalizowa³by postêpowanie w kwestii iloœci pozostawianych drzew we wszystkich rodzajach kompleksów leœnych i na ró norakich siedliskach c) trzecia droga to indywidualne podejœcie do ka dego kompleksu leœnego; osob¹, która decyduje ile i jakie drzewa trzeba pozostawiæ by³by leœniczy, posiadaj¹cy odpowiedni¹ wiedzê na temat powy szego d) zagadnienia, zdobyt¹ np. w trakcie studiów lub na odpowiednich szkoleniach Dead trees left until its natural decay as a form of beetles (Insecta, Coleoptera) protection. Abstract: Majority of protected beetles in Poland is connected with dead wood (65 species 83% of all protected species). This numbers are arguments for leaving trees up to natural decay in forests. How many dead trees should be left? is a question without clear answer. Life history of protected beetles shows that we should left not barked stumps, trees with hollows, dead trees with thick bark or fungi. Species composition of dead trees is defined by degree of beetle's infestation of particular tree specie; thus oak should be 21% of dead trees, 13% beech, 9% pine, spruce, and willows together. Magnitude of left dead wood is not an easy question. There are Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 1 (11) / 2006 119
two opinions: one presented in book Second Life of Tree and second in Instruction of Forest Protection. Instruction of Forest Protection obligates foresters to minimize volume of dead trees. Authors of the instruction took the lowest threshold from the book Second Life of Tree and proposed 5 dead trees per hectare. This statement do not refers to site class, forest complex characteristic or stand volume, what more, it not necessarily should be thick trees. This problem needs right solution. Literatura Instrukcja Ochrony Lasu (opr. zbiorowe), PGL, Lasy Pañstwowe, Warszawa, 2004. Gutowski J.M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004: Drugie ycie drzewa. WWF Polska, Warszawa-Hajnówka, 2004. Jerzy Borowski Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW ul. Nowoursynowska 159/34, 02-776 Warszawa 120 RÓ ANECZNIK Ó TY RHODODENDRON FLAVUM W REZERWACIE MA ECZ...