IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 4.1. Zmiany w rzeźbie terenu i przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej Na omawianym terenie, do czynników wywołujących zmiany w rzeźbie terenu należy przede wszystkim eksploatacja kruszywa naturalnego i surowców ilastych ceramiki budowlanej. Specyfika wydobycia i gazu nie powoduje następstw w postaci znacznych zmian rzeźby terenu. Eksploatacja gazu ziemnego na terenie powiatu prowadzona jest z dwóch złóż (Pakosław i Załęcze). Wydobycie prowadzone w takim zakresie, ma jedynie oddziaływanie punktowe i podlega kontroli oraz monitoringowi zgodnie z przepisami prawa górniczego. 4.2. Stan i tendencje zmian czystości powietrza atmosferycznego Do zagrożeń jakie powoduje zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego należą między innymi: zmiany klimatyczne wzrost stężeń CO 2, CH 4, N 2 O oraz freonów i halonów w górnej warstwie atmosfery, poprzez wzmocnienie efektu cieplarnianego prowadzi do częstszych powodzi, susz, huraganów oraz zmiany w tradycyjnych uprawach rolniczych; eutrofizacja nadmiar ilości azotu, pochodzącego z NO 2 i NH 3 docierającego z powietrza do zbiorników wodnych prowadzi do zmian w ekosystemach. atmosferę. Powyższe zjawiska są następstwem wzrostu ilości substancji zanieczyszczających Zanieczyszczenia przemysłowe, powstają w wyniku: spalania paliw: pył, dwutlenek siarki (SO 2 ), dwutlenek azotu (NO 2 ), tlenek węgla (CO), dwutlenek węgla (CO 2 ), procesów technologicznych: fluor (F), kwas siarkowy (H 2 SO 4 ), tlenek cynku (ZnO), chlorowodór (HCl), fenol, krezol, kwas octowy (CH 3 COOH). IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 51

Emisja niska, przyczynia się do wzrostu stężeń w atmosferze: dwutlenku siarki (SO 2 ), tlenku węgla (CO), tlenków azotu i niemetanowych lotnych związków organicznych. Emisja komunikacyjna, powoduje wzrost zanieczyszczeń gazowych oraz pyłowych, będących efektem: spalania paliw - zanieczyszczenia gazowe: tlenek węgla (CO), dwutlenek węgla (CO 2 ), tlenki azotu i węglowodory, ścierania opon, hamulców, nawierzchni drogowych - zanieczyszczenia pyłowe: zawierające ołów, kadm, nikiel i miedź. Na terenie powiatu rawickiego głównymi źródłami zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego są przede wszystkim zanieczyszczenia komunikacyjne liniowe, a w mniejszym stopniu przemysłowe i niskiej emisji. Większe emitory zanieczyszczeń powietrza występują w Rawiczu i Miejskiej Górce. Zestawienie ilości zakładów szczególnie uciążliwych dla środowiska pod względem emisji zanieczyszczeń do powietrza wg WIOŚ Poznań, na terenie powiatu przedstawiono w tabeli 24. Zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza T a b e l a 24 Posiadające urządzenia do redukcji Liczba zakładów Powiat zanieczyszczeń ogółem pyłowych gazowych Rok 2001 2 2 - Rawicki Rok 2000 2 2 - Źródło: WIOŚ Poznań Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce 2000 r i 2001 r. Do ważniejszych źródeł emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych na terenie powiatu rawickiego należy również zaliczyć zakłady wymienione w tabeli 25. Zestawienie ważniejszych źródeł emisji zanieczyszczeń na terenie powiatu T a b e l a 25 Emisja w Mg/rok Urządzenia Miejscowość Zakład redukujące pyły gazy zanieczyszczenia Białykał Jutrosin Pakosław 1 2 3 4 5 Zakład Przetwórstwa Mięsnego H Majerowicz Piekarnia i Ciastkarnia GS Samopomoc Chłopska 5,70 15,20 bd do 10 GS Samopomoc Chłopska 0,64 148,40 1) bd 1 2 3 4 5 IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 52 bd

Masłowo Gospodarstwo Pomocnicze Zakł. Prod. Przy Zakładzie do 10 odpylające karnym w Rawiczu Rawicz Wielkopolskie tartaki Witar Tartak Rawicz 0,09 1,90 bd Rawicz Okręgowa Spółdz. Mleczarska 0,57 894,80 2) bd Rawicz Rawibox S.A. ul Królowej Jadwigi 10,70 2514,60 3) odpylające Rawicz Powszechna Spółdzielnia Spożywcza Społem - Bratnia do 10 bd Pomoc - piekarnia Miejska Cukrownia Miejska Górka Górka S.A. 311,23 599,54 4) odpylające Miejska Piekarnia do 15 bd Górka Słupia Kapitulna P.P.H. Ubój i przetwórstwo indyka 9,3 27,20 bd 1) w tym emisja CO 2 140,7 Mg/rok; 2) w tym emisja CO 2 522,2 Mg/rok; 3) - w tym emisja CO 2 2461,2 Mg/rok; 4) - w tym emisja CO 2 33,4 Mg/rok; Źródło danych: Komentarz do map sozologicznych, arkusze M-33-22-B, M-33-23-A. Dane dotyczące ilości emisji i redukcji zanieczyszczeń powietrza, pochodzących z zakładów szczególnie uciążliwych na terenie powiatu rawickiego w latach 1999, 2000 i 2001 r, przedstawiono w tabeli 26. Emisja i redukcja z zakładów szczególnie uciążliwych T a b e l a 26 Zatrzymane w gazowe urządzeniach oczyszczających w Powiat Pyłowe % zanieczyszczeń wytworzonych suma bez dwutlene tlenki CO 2 k siarki azotu pyłowe gazowe w Mg/rok Rok 1999 157 316 114 49 80,1 bd Rawicki Rok 2000 60 341 135 51 80,1 bd Rok 2001 39 209 104 28 80,2 bd Źródło: WIOŚ Poznań W roku 2001 WIOŚ Poznań przeprowadził na terenie powiatu kontrolę w ośmiu zakładach przemysłowych. W wyniku kontroli trzem zakładom wydano decyzję o karze godzinowej za przekroczenie wielkości dopuszczalnych ustalonych w decyzjach Starosty Rawickiego, były to: - Ital Pol Pierwszy Czeski Browar w Polsce w Bojanowie (za przekroczenie CO z kotłowni węglowej); IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 53

- RAWBUD Rawicz Sp. z o. o. (za przekroczenie wielkości dopuszczalnych z procesów malowania); - Stolarska Spółdzielnia Pracy Jedność Robotnicza w Rawiczu (za przekroczenie wielkości dopuszczalnych z procesów lakierowania). Na uwagę zasługują zmiany modernizacyjne przeprowadzone w Cukrowni Miejska Górka S.A. W ich następstwie zmniejszono zapotrzebowanie na parę technologiczną (zużycie pary na tonę buraków poniżej 30 %). Spadek zużycia pary spowodował spadek zużycia węgla, a co za tym idzie zmniejszenie emisji zanieczyszczeń w przeliczeniu na tonę wyprodukowanego cukru. Koncentracja źródeł zanieczyszczeń w Rawiczu i Miejskiej Górce powoduje także zanieczyszczenie w niewielkim stopniu okolicznych terenów. Stopień zanieczyszczenia w dużej mierze zależy od siły i kierunku (zasięg przenoszonych zanieczyszczeń) oraz częstotliwości wiatrów (ilość przenoszonych zanieczyszczeń). Wyniki badań imisji wybranych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego w mieście Rawiczu, prowadzone w latach 2000 i 2001 r, przedstawiono w tabelach 27, 28, 29. Badano stężenie następujących wskaźników: dwutlenku azotu, dwutlenku siarki, pyłu zawieszonego. Wyniki badań imisji dwutlenku azotu 27 Miejscowość Rawicz Stężenie średnioroczne Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu Wyniki badań imisji dwutlenku siarki 28 Miejscowość Rawicz Dwutlenek azotu Stężenie średniodobowe T a b e l a Stężenie maksymalne μg/m 3 Rok 2000 20,8 65,1 71,0 Rok 2001 11,9 34,2 37,0 Stężenie średnioroczne Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu Dwutlenek siarki Stężenie średniodobowe T a b e l a Stężenie maksymalne μg/m 3 Rok 2000 2,7 10,4 17,0 Rok 2001 3,0 19,5 21,0 Wyniki badań imisji pyłu zawieszonego 29 T a b e l a IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 54

Miejscowość Rawicz Stężenie średnioroczne Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu Pył zawieszony Stężenie średniodobowe Stężenie maksymalne μg/m 3 Rok 2000 13,9 61,4 65,0 Rok 2001 15,5 68,6 72,0 Jak wynika z danych zamieszczonych w powyższych tabelach w roku 2001 nastąpiło zmniejszenie imisji dwutlenku azotu o około 50 %, dotyczy to zarówno stężeń średniodobowych, średniorocznych jak i maksymalnych. Wzrosła natomiast imisja dwutlenku siarki i pyłu zawieszonego. Dla obu wskaźników najbardziej zwiększyło się stężenie średniodobowe, dla SO 2 wzrosło o 87 %, a dla pyłu zawieszonego o 11,7 %. Poza możliwymi do kontroli emitentami (dużymi zakładami produkcyjnymi) zanieczyszczeń, na terenie powiatu również istotnymi źródłami zanieczyszczeń są tzw. źródła niskiej emisji. Do źródeł niskiej emisji należy zaliczyć przede wszystkim indywidualne posesje, w których występuje opalanie węglowe, a także mniejsze zakłady produkcyjne, punkty usługowe i handlowe. Wyniki badań sezonowych stężeń zanieczyszczeń powietrza na stanowisku pomiarowym w Rawiczu zamieszczono w tabeli 30. Sezonowe stężenia zanieczyszczeń powietrza w latach 1999 i 2000 w Rawiczu T a b e l a 30 Miejscowość Okres Stężenie średniookresowe [μg/m 3 ] pył zawieszony dwutlenek siarki dwutlenek azotu Rok 1999 grzewczy 22,7 8,0 22,7 Rawicz letni 3,6 2,7 18,9 Rok 2000 grzewczy 25,4 5,6 23,8 letni 5,3 0,9 18,0 Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w 1999 i 2000 r Zestawienie wyników badań za lata 1999 i 2000 obrazuje zmianę stężeń poszczególnych wskaźników na przestrzeni roku. W roku 2000 wzrosło stężenie pyłu zawieszonego (zarówno w sezonie grzewczym jak i letnim) oraz dwutlenku azotu (tylko w sezonie grzewczym). Zmniejszyło się natomiast stężenie dwutlenku siarki (zarówno w sezonie grzewczym jak i letnim) oraz dwutlenku azotu ale tylko w sezonie letnim. IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 55

Porównując stężenia zanieczyszczeń w poszczególnych okresach (grzewczym i letnim), widoczny jest wyraźny wzrost ilości zanieczyszczeń w sezonie grzewczym i to zarówno w roku 1999 jak i 2000. Zależność ta świadczy o znacznym udziale emisji niskiej w zanieczyszczeniu powietrza na terenie Rawicza. Potwierdzeniem tego zjawiska są także badania przeprowadzone na stanowisku pomiarowym w miejscowości Konary. Wykonano tam pomiar stężeń SO 2 i NO 2 z podziałem na 3 okresy, tzn. grzewczy, letni i średnioroczny. Wyniki badań przedstawia tabela 31. Stężenie SO 2 i NO 2 wg IMGW (metoda pasywna) w roku 2000 31 SO 2 [μg/m 3 ] NO 2 [μg/m 3 ] średnia średnia średnia średnia średnia Miejscowość okresu okresu roczna okresu okresu grzewczeg letniego grzewczeg letniego o o T a b e l a średnia roczna Konary 8,02 1,57 4,79 16,82 7,55 12,18 Źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w 2001 r Ze względu na dużą ilość tego typu źródeł emisji nie jest możliwe monitorowanie każdego z nich, a tym samym określenie dokładnej ilości dostających się z nich do atmosfery zanieczyszczeń. Według danych na terenie powiatu istnieje około 15 000 gospodarstw domowych (przy założeniu średnio 4 osób w rodzinie), przy czym około 9 000 stanowią indywidualne posesje opalane węglem. Pozostała liczba mieszkań, jest ogrzewana ze zbiorowych cieplików, bądź za pomocą innych źródeł energii cieplnej (gazem, olejem). Przyjmując, że rocznie w celu ogrzania jednego gospodarstwa domowego spala się ok. 5 ton węgla, do atmosfery ze źródeł niskiej emisji (gospodarstw domowych) na terenie powiatu dostaje się w przybliżeniu: 630 Mg SO 2 ; 76,5 Mg NO x; 360 Mg CO. Podane powyżej wartości należy jednak traktować jako szacunkowe. Rzeczywista emisja zanieczyszczeń może się różnić od wyżej przedstawionej. Przyczyną tego może być: spalanie węgla o różnej kaloryczności; opalanie mieszkań drewnem; spalanie w domowych piecach części odpadów (szczególnie tworzyw sztucznych). IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 56

Przy ocenie jakości powietrza atmosferycznego na terenie powiatu rawickiego, należy jak najbardziej uwzględnić ilość zanieczyszczeń pochodzących z ruchu samochodowego i kolejowego, odbywającego się na jego obszarze. Głównym źródłem emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych drogowych, są drogi krajowe nr 5 i nr 36, a w dalszej kolejności drogi wojewódzkie i powiatowe. Łączna długość poszczególnych rodzajów dróg na terenie powiatu wynosi: droga krajowa 47,4 km, drogi wojewódzkie 8,3 km, drogi powiatowe 278,5 km. Średnie natężenie ruchu na drogach powiatu rawickiego przedstawia tabela 32. Średnie natężenie ruchu na poszczególnych rodzajach dróg T a b e l a 32 Rodzaj drogi Pojazdy ogółem Samochody osobowe Samochody ciężarowe krajowe 5.950 4.649 1.301 wojewódzkie 2.300 1955 345 powiatowe 1.700 1.190 510 Ilość emitowanych zanieczyszczeń zależy od natężenia ruchy, rodzaju pojazdów oraz paliwa stosowanego do ich napędu. Przy obliczaniu szacunkowych ilości zanieczyszczeń powstających w wyniku ruchu komunikacyjnego przyjęto następujące założenia: samochody osobowe jako paliwa używają benzyny, średnie spalanie na 100 km 8 litrów benzyny (8 kg), samochody ciężarowe jako paliwa używają oleju napędowego, średnie spalanie na 100 km 36 l oleju napędowego (30 kg). Emisja poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń powstających w wyniku spalania 1 kg oleju napędowego i benzyny przedstawia tabela 33. Rodzaje i ilości zanieczyszczeń emitowanych przy spalaniu 1 kg benzyny i oleju napędowego T a b e l a 33 Rodzaje zanieczyszczenia Benzyna [g/kg paliwa] Olej napędowy [g/kg paliwa] Pyły - 4,3 SO 2 2 6,0 NO 2 33 76,0 CO 240 23,0 węglowodory alifatyczne 30 13,0 węglowodory aromatyczne 13 6,0 IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 57

Na podstawie wartości zamieszczonych w tabeli 33 oraz średniego natężenia ruchu obliczono emisję spalin samochodowych na poszczególnych rodzajach dróg. Otrzymane wartości przedstawia zamieszczone poniżej tabela 34. Ilość emisji spalin samochodowych na poszczególnych rodzajach dróg powiatu rawickiego T a b e l a 34 Rodzaje zanieczyszczenia Ilość emisji z pojazdów osobowych [Mg/rok] Ilość emisji z pojazdów ciężarowych [Mg/rok] Drogi krajowe nr 5 i nr 36 Pyły b.d. 34,843 SO 2 12,869 48,619 NO 2 212,341 615,835 CO 1544,301 186,371 węglowodory alifatyczne 193,038 105,340 węglowodory aromatyczne 83,650 48,619 Droga wojewódzka Pyły b.d 1,618 SO 2 0,948 2,258 NO 2 15,636 28,596 CO 113,715 8,654 węglowodory alifatyczne 14,214 4,891 węglowodory aromatyczne 6,160 2,258 Drogi powiatowe Pyły b.d 80,253 SO 2 19,355 111,980 NO 2 319,351 1418,418 CO 2322,556 429,258 węglowodory alifatyczne 290,320 242,624 węglowodory aromatyczne 125,805 111,980 Suma zanieczyszczeń Pyły b.d 116,714 SO 2 33,171 162,857 NO 2 547,329 2062,850 CO 3980,573 624,283 węglowodory alifatyczne 497,572 352,856 węglowodory aromatyczne 215,614 162,85 b.d. brak danych Łączna, szacunkowa, roczna emisja zanieczyszczeń pochodzących z ruchu komunikacyjnego na terenie powiatu wynosi: pył 116,714 Mg (tylko z samochodów ciężarowych); SO 2 196,028 Mg; NO 2 2 610,179 Mg CO 4 604,856 Mg węglowodory alifatyczne 850,428 Mg węglowodory aromatyczne 378,464 Mg IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 58

Emisja zanieczyszczeń pochodzących z ruchu kolejowego na terenie powiatu jest niewielka i nie przyczynia się w znaczący sposób do pogorszenia jakości powietrza atmosferycznego. Linie biegnące przez powiat rawicki są zelektryfikowane i poruszają się po nich składy elektryczne. O stopniu zanieczyszczenia powietrza świadczy również skład chemiczny opadów atmosferycznych. Emitowane do powietrza zanieczyszczenia podlegają przemianom chemicznym i są wymywane z atmosfery lub docierają do powierzchni ziemi jako opad suchy. Rozpuszczalne formy zanieczyszczeń powodują zakwaszanie opadu (kwaśne deszcze ph < 5,0) i niekorzystnie wpływają na stan środowiska. Na obszarze powiatu badania chemizmu opadu atmosferycznego prowadzone były w latach 2000 i 2001, wyniki badań przedstawia tabela 35. Zestawienie wyników badań chemizmu odpadów atmosferycznych w latach 2000 i 2001 T a b e l a 35 Miejscowość ph SO 4 NO 3 P ogólny N ogólny kadm miedź ołów cynk mg/m 2 mg/m 2 mg/m 2 mg/m 2 μg/m 2 mg/m 2 mg/m 2 mg/m 2 Rok 2000 Konary 5,4 2764 1503 128 754,6 0 3,7 2,6 37,6 Rok 2001 6,3 1780 750,5 21,6 429,8 0 3,9 1,9 23,5 Źródło: WIOŚ Poznań, Raporty o stanie środowiska w Wielkopolsce w latach 2000 i 2001. Obserwowane lekkie obniżenie ph opadów atmosferycznych w roku 2000, nie wskazuje na silne zanieczyszczenie powietrza. Jednak świadczy o jego granicznych wartościach, po przekroczeniu których może nastąpić dalsze obniżanie się ph deszczu. Jednak w roku 2001 ph odpadów atmosferycznych wzrosło co wskazuje na poprawę stanu czystości powietrza. Potwierdzeniem tego faktu jest również zaobserwowana poprawa pozostałych badanych wskaźników. Wyjątek stanowi miedź, której ilość wzrosła i osiągnęła poziom najwyższy wśród stanowisk pomiarowych zlokalizowanych na terenie Wielkopolski (na pozostałych punktach pomiarowych depozycja miedzi nie przekroczyła 3,0 mg/m 2 ). Oceniając ogólny stan jakości powietrza na terenie powiatu rawickiego, można uznać go za zadawalający. Największa koncentracja zanieczyszczeń atmosferycznych występuje w rejonie Rawicza i Miejskiej Górki, gdzie zlokalizowane są dwa największe emitory zanieczyszczeń oraz liniowo wzdłuż ciągów komunikacyjnych o największym natężeniu ruchu (drogi krajowe). Zmniejszająca się jednak stopniowo (porównanie roku 2000 z rokiem 2001), zawartość składników chemicznych w opadach jest konsekwencją zmniejszania się zanieczyszczeń powietrza. IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 59

4.3. Stan i tendencje natężenia hałasu ` Podstawowym wskaźnikiem klimatu akustycznego jest sumaryczny poziom hałasu danego obszaru. W decydującym stopniu zależy on od jego urbanizacji oraz rodzaju emitowanego hałasu, tj.: hałasu komunikacyjnego od dróg i szyn, który rozprzestrzenia się na odległe obszary ze względu na rozległość źródeł; hałasu przemysłowego obejmującego swym zasięgiem najbliższe otoczenia. 4.3.1. Hałas komunikacyjny Głównymi czynnikami mającymi wpływ na poziom hałasu komunikacyjnego są natężenie ruchu i udział transportu ciężkiego w strumieniu wszystkich pojazdów, stan techniczny pojazdów, rodzaj nawierzchni dróg, organizacja ruchu drogowego. Na obszarze powiatu największe i główne zagrożenie hałasem komunikacyjnym występuje wzdłuż największych szlaków drogowych DK nr 5 i DK nr 36. Droga krajowa nr 5 (tranzytowa) Poznań Wrocław, na której koncentruje się znaczny ruch pojazdów (natężenie ruchu wynosi 7065 pojazdów/dobę). Ruch pojazdów w kierunku północ południe przechodzi przez miasta Bojanowo i Rawicz, przez ich dzielnice mieszkaniowe. Hałas jest więc tu poważnym problemem. Droga krajowa nr 36 Kalisz Zielona Góra, prowadzi ruch pojazdów przez tereny mieszkaniowe gmin Miejska Górka, Jutrosin i Rawicz, stwarzając zagrożenie ponadnormatywnym hałasem komunikacyjnym. Hałas komunikacyjny występuje również wzdłuż drogi wojewódzkiej 434 (natężenie ruchu wynosi 3300 pojazdów/dobę). Prawdopodobne jest jego występowanie również jako zagrożenie na drogach powiatowych nr 21 307 (natężenie ruchu wynosi 2868 pojazdów/dobę), nr 21 476 (natężenie ruchu wynosi 1903 pojazdy/dobę), nr 21 477 (natężenie ruchu wynosi 1717 pojazdów/dobę). Przyjmuje się bowiem, że na drogach powiatowych przy natężeniu ruchu około 1000 samochodów na dobę, strefa uciążliwości mieści się w granicach pasa drogowego. Skala oraz zasięg ponadnormatywnego oddziaływania akustycznego dla poszczególnych dróg na terenie powiatu nie jest znany ze względu na brak odpowiednich badań na omawianym obszarze. 4.3.2. Hałas przemysłowy IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 60

Drugim źródłem hałasu są zakłady przemysłowe i odbywające się w nich procesy technologiczne. Poziom hałasu przemysłowego jest kształtowany indywidualnie dla każdego obiektu i zależny jest od rodzaju maszyn i urządzeń hałasotwórczych, izolacyjności obudowy hal przemysłowych, prowadzonych procesów technologicznych oraz od funkcji urbanistycznej sąsiadujących z nimi terenów. Specyfiką hałasu przemysłowego jest jego długotrwałość występowania (zmianowy charakter pracy), a także czasowe krótkotrwałe duże natężenia. Do zakładów przemysłowych stwarzających potencjalne zagrożenie hałasem na terenie powiatu rawickiego należą przedsiębiorstwa posiadające decyzje o dopuszczalnym poziomie hałasu. Starostwo Powiatowe w Rawiczu, zgodnie z uzyskanymi informacjami, w latach 1999 2002, wydało zakładom przemysłowym 4 takie decyzje. Zestawienie danych dotyczących wymienionych decyzji przedstawia tabela 36. Zestawienie danych wynikających z decyzji o dopuszczalnym poziomie hałasu wydanych przez Starostwo Powiatowe w Rawiczu w latach 1999 2002 36 Zakład przemysłowy Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Rawiczu, Rawicz ul. Mały Plac Ćwiczeń 4 Wielkopolskie Tartaki WITAR w Poznaniu Tartak w Rawiczu, Rawicz ul. Piłsudskiego 57 TEXTMAR Zakład w Bojanowie, Bojanowo ul. Sienkiewicza 6 Mała Gastronomia Ogródek Wiedeński Rawicz, ul. M. Konopnickiej 2 Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu. Poziom równoważny dźwięku na podstawie wyników kontrolnych pomiarów poziomu dźwięku wykonanych przed uzyskaniem decyzji o dopuszczalnym poziomie hałasu [db] pora dnia (6.00 22.00) 70,9 67,1 49,0 pora noc (22.00 6.00) T a b e l a Dopuszczalny poziom hałasu [db] pora dnia (6.00 22.00) pora noc (22.00 6.00) - 50 40 51,9 47,6 50 40 55,3 56,7 52,8-50 40-62,55 50 40 Pomiary dokonane przed wydaniem decyzji stwierdzały przekroczenia norm emisji dla wszystkich punktów pomiarowych. Przekroczenia te jednak nie są duże i sięgają kilku do kilkunastu decybeli. W roku 2001 WIOŚ Poznań przeprowadził kontrolę w Ogródku Wiedeńskim w Rawiczu. Pomiary kontrolne hałasu wykazały ponadnormatywną emisję zarówno w porze IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 61

dziennej jak i nocnej. W związku z przekroczeniami podmiotowi wymierzono karę administracyjną. Ze względu na brak aktualnych badań emisji hałasu z pozostałych podmiotów nie jest możliwa faktyczna rzeczowa ocena środowiska akustycznego wokół nich. Lokalizacja przedsiębiorstw w obrębie miast, wymaga jednak szczególnej dbałości o wyeliminowanie nadmiernego hałasu. 4.4. Stan i tendencje zmian promieniowania elektromagnetycznego Źródłem promieniowania elektromagnetycznego są stacje radiowe, telewizyjne i telefonii komórkowej, medyczne urządzenia diagnostyczne i terapeutyczne, urządzenia przemysłowe i gospodarstwa domowego oraz systemy przesyłowe energii elektrycznej. Z punktu widzenia ochrony środowiska istotne znaczenie mają urządzenia radiokomunikacji rozsiewczej; stacje nadawcze radiowe i telewizyjne oraz telefonii komórkowej. Emitują one do środowiska fale elektromagnetyczne wysokiej częstotliwości w postaci radiofal o częstotliwości od 0,1 300 MHz i mikrofal od 300 do 300 000 MHz. Na terenie powiatu rawickiego znajdują się przede wszystkim pojedyncze sztuczne oraz liniowe źródła pól elektromagnetycznych wraz ze związanymi z nimi stacjami elektroenergetycznymi. Wykaz stacji bazowych telefonii komórkowej, które znajdują się na terenie powiatu przedstawia tabela 37. Został on sporządzony na podstawie ocen oddziaływania na środowisko wykonanych w latach 2000 2002. Stacje bazowe telefonii komórkowej T a b e l a 37 Nazwa stacji Lokalizacja Stacja Bazowa Telefonii Cyfrowej Plus GSM 900 MHz, Jutrosin ul. Polna 9, BT 30644 Jutrosin działka nr 408 Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej PTK CENTERTEL Rawicz GSM 900/1800 43 17 Rawicz Miasto ul. Armii Krajowej 2 Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej IDEA GSM 900 Rawicz MHz, DCS 1800 43 16 Rawicz ul. Gen. Józefa Hellera 2a Stacja Bazowa Telefonii Cyfrowej GSM 900 MHz Białykał (gm. Pakosław) 30 626 Białykał działka nr 181/4 Stacja Bazowa Telefonii Cyfrowej ERA GSM 900 MHz Bojanowo ul. Słowackiego BTS 45 028 Bojanowo E5 działka nr 593 Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej ERA GSM Jutrosin 45 034 X Jutrosin ul. Kościuszki 11 Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej ERA GSM Pakosław ul. 22 stycznia 40 45 035 X Pakosław Stacja Bazowa Telefonii Cyfrowej GSM 900 MHz 37 33 Grąbkowo Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej ERA GSM 45 028 1 2 Grąbkowo nr 73 (gm. Jutrosin) Gołaszyn (gm. Bojanowo) działka nr 602/3 IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 62

Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej PLUS GSM 900 MHz BT 37 62 Miejska Górka Stacja Bazowa Telefonii Komórkowej PTK CENTERTEL GSM 900 MHz 4314 Bojanowo Źródło: Starostwo Powiatowe w Rawiczu Miejska Górka ul. Kobylińska, działka nr 1739/7 Bojanowo działka nr 594 Uciążliwość elektroenergetyczna wymienionych obiektów oraz istniejących lini elektroenergetycznych wraz ze stacjami nie została dokładnie zbadana. Uniemożliwia to szczegółowe określenie zanieczyszczeń promieniowaniem elektromagnetycznym niejonizujacym na obszarze powiatu. Zagadnienia ochrony ludzi i środowiska przed niejonizującym promieniowaniem elektromagnetycznym są regulowane przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, prawa budowlanego, prawa ochrony środowiska, zagospodarowania przestrzennego i przepisami sanitarnymi. 4.5. Stan i tendencje zmian czystości wód powierzchniowych 4.5.1. Stan czystości rzek Głównym ciekiem występującymi na terenie powiatu rawickiego jest Orla. Rzeka wraz z dopływami tworzy system rzeczny na terenie powiatu. Na rzece Orli w 1999 roku zlokalizowane było 7 punktów pomiarowych, w tym jeden w monitoringu krajowym oraz 5 punktów na jej dopływach. Jednak tylko jeden z punktów pomiarowych Orli jest położony na terenie powiatu rawickiego w miejscowości Dubin w gminie Jutrosin na 39,4 km biegu rzeki. Spośród dopływów Orli monitoringiem objęte były w 1999 roku Żydowski Potok, Radęca, Borownica i Dąbrocznia (2 punkty kontrolno-pomiarowe). Na terenie powiatu położone są dwa punkty pomiarowe zlokalizowane, jeden w Jutrosinie na Borownicy (km 0,6) i drugi w Zielonej Wsi na Dąbroczni (km 2,7). Rzeka Orla Rzeka Orla kontrolowana była ostatnio w 1999 roku. W ocenie stanu czystości rzeki na terenie powiatu uwzględnione zostały badania jakości wód, prowadzone we wszystkich punktach pomiarowo-kontrolnych. Pierwszy punkt pomiarowo-kontrolny znajduje się w Koźminie na 87,0 km biegu rzeki, drugi w Staniewie 85,7 km biegu rzeki, trzeci w Baszkowie na km 52,6, czwarty w miejscowości Lila km 49,0, piąty w Dubinie km 39,4, szósty w Korzeńsku km 15,3 i IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 63

siódmy w Wąsoszu km 2,0. Wyniki pomiarów stanu czystości Orli w wymienionych punktach pomiarowo kontrolnych przedstawia tabela 38. Stan czystości rzeki Orli w punktach pomiarowo-kontrolnych w roku 1999 T a b e l a 38 Km biegu rzeki Substancje organ. Zasolenie Zawiesina Substancje biogenne Stan sanitarny Saprobowość 87,0 non II I non non III 85,7 non II non non non 52,6 III II I non non 49,0 non II I non non 39,4 III I I non non II 15,3 III I I non non 2,0 III II I non non II Źródło: WIOŚ Poznań Oceniając stan czystości Orli od źródła do ujścia, można stwierdzić, że na obszarze źródłowym wody rzeki nie były nadmiernie zanieczyszczone substancjami organicznymi. Natomiast ze względu na niewielkie przepływy i małą głębokość warunki tlenowe były złe, zawierały bowiem zbyt małe ilości tlenu rozpuszczonego. Zanieczyszczenie wód materia organiczną zdecydowanie wzrosło w skutek dopływu ścieków z Koźmina wody nie odpowiadały normom. Do rejonu Baszkowa wody rzeki wyraźnie oczyszczały się (pogranicze klas II i III). Po dopływie wód Żydowskiego Potoku zanieczyszczenie wód Orli materią organiczną nie zmieniło się w znaczący sposób. Jakości wód nie pogorszyły również dopływy Radęca i Borownica, wpadające do Orli na terenie gminy Jutrosin. W Korzeńsku i Wąsoszu zawartość zanieczyszczeń organicznych utrzymała się w klasie III. Wody Orli na obszarze źródłowym zawierały również znaczne ilości substancji biogennych, zwłaszcza azotu azotynowego, co świadczy o dużym zanieczyszczeniu rzeki. Zanieczyszczenie to wzrosło dodatkowo na skutek dopływu ścieków z Koźmina. Ilość azotu i fosforu ulegała stopniowemu zmniejszeniu do punktu pomiarowego w Baszkowie. Jednak zanieczyszczenie to wzrosło po dopływie Żydowskiego Potoku. Wysokie stężenie azotu azotynowego utrzymujące się nadal w Dubinie i jeszcze wyższe związków fosforu, wskazuje na ciągły dopływ świeżych zanieczyszczeń (teren gminy Jutrosin). Przy czym stopień zanieczyszczenia substancjami biogennymi pozostał nie zmieniony aż do samego ujścia Orli do Baryczy. Stan sanitarny rzeki we wszystkich punktach był niezadawalajacy. Na obszarze źródłowym wody Orli były bardzo skażone bakteriologicznie we wszystkich próbach miano Coli nie odpowiadało normom. Stan ten poprawił się w okolicach Baszkowa, jednak wody Potoku Żydowskiego ponownie zanieczyściły rzekę. W kolejnych punktach pomiarowych nastąpiło zmniejszenie zanieczyszczenia - jednak nadal pozostające poza IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 64

normom. Powtórne pogorszenie stanu sanitarnego nastąpiło na odcinku od Korzeńska do Wąsosza. W punkcie kontrolnym w Dubinie, znajdującym się na terenie powiatu rawickiego pozaklasowość wód Orli jest przede wszystkim następstwem znacznych przekroczeń wskaźników bakteriologicznych (sanitarnych), ocenianych na podstawie miana Coli oraz wskaźników zawartości substancji biogennych (azotu i fosforu). Przekroczenia tych wskaźników związane są ze zrzutem surowych czy niedostatecznie oczyszczonych ścieków bytowych. Wykaz głównych punktów zrzutu ścieków na terenie powiatu, mających wpływ na stan czystości Orli przedstawia tabela 39. Chojno Jutrosin Wykaz głównych punktów zrzutu ścieków na terenie powiatu mających wpływ na stan czystości Orli T a b e l a 39 Miejscowość Obiekt Rodzaj Ilość Metody Kierunek ścieków m 3 /d oczyszczania zrzutu Białykał Zakład Przetwórstwa Mięsnego komunalnoprzemysłowe 204,8 mech-biol rów do Orli Oczyszczalnia komunalne 200 mech-biol rów do gminna Szpatnicy OSM Rawicz, Zakład komunalnoprzemysłowe bd bd kanał Produkcyjny w burzowy do Jutrosinie Orli Źródło: Komentarz do mapy sozologicznej arkusz M-33-23-A Jutrosin Dopływy rzeki Orli Spośród objętych badaniami dopływów Orli, należących do jej zlewni, przez teren powiatu przepływają: Radęca; Borownica; Dąbrocznia. Nie wszystkie z punktów pomiarowo-kontrolnych wymienionych dopływów Orli, w których WIOŚ Poznań w 1999 roku prowadził badania, zlokalizowane są na obszarze powiatu rawickiego. Punkty znajdujące się na Borownicy km 0,6 i Dabroczni km 2,7 położone są w powiecie rawickim odpowiednio w gminach Jutrosin i Rawicz. Pozostałe 2 punkty badawcze na Radęcy w km 15,6 (Kromolice) i Dąbroczni w km 21,1 (Niepart), znajdują się poza obszarem powiatu. Jednak w celu oceny stanu czystości cieków na terenie powiatu, uwzględnione zostały także badania jakości wód, prowadzone we wszystkich punktach pomiarowo-kontrolnych. Wyniki pomiarów stanu czystości dopływów Orli przedstawia tabela 40. IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 65

Stan czystości dopływów Orli przepływających przez teren powiatu rawickiego w 1999 r. T a b e l a 40 Nazwa cieku/ km Substancje Substancje Stan Zasolenie Zawiesina biegu rzeki organ. biogenne sanitarny Saprobowość Radęca Kromolice km 15,6 non II non non non III Borownica Jutrosin km 0,6 III I II non non II Dąbrocznia Niepart km 21,1 III II II non non III Dąbrocznia Zielona Wieś km III II II non non - 2,7 Źródło: WIOŚ Poznań Na ogólnie niską ocenę jakości wód wszystkich dopływów wpłynęły przede wszystkim ponadnormatywne zanieczyszczenia bakteriologiczne, a także obecność substancji biogennych. We wszystkich punktach pomiarowych wskaźniki te były pozaklasowe. W punktach pomiarowo-kontrolnych położonych na terenie powiatu szczegółowe omówienie stanu czystości badanych cieków przedstawia się następująco: Borownica - Jutrosin Stan wód rzeki na odcinku ujściowym mieścił się na pograniczu klas III i non. Zanieczyszczenie materią organiczną generalnie odpowiadało klasie II, choć okresowo pogarszały się warunki tlenowe (minimalna zawartość tlenu rozpuszczonego wynosiła 3,2 mg/l). Wody zawierały średnie ilości związków azotowych i nieco więcej związków fosforu. Zanieczyszczenie materią nieorganiczną i zasolenie wód było niewielkie, wody tylko okresowo zawierały większe ilości zawiesin. Dąbrocznia Zielona Wieś Zanieczyszczenie materią organiczną utrzymywało się na poziomie granicznej wartości klas II i III, przy czym warunki tlenowe ulegały wahaniom ze względu na niewielkie rozmiary cieku. Zawartość azotu ogólnego wahała się od klasy I do wartości pozaklasowych. Znaczne było zanieczyszczenie wód materią nieorganiczną, zasolenie i zawiesina w klasie II. Stan sanitarny zmieniał się od klasy II do wartości pozaklasowych. Wskaźniki charakteryzujące stopień zanieczyszczenia Dąbroczni ulegały największym wahaniom spośród badanych dopływów Orli. Zestawienie danych dotyczących przepływów i ładunków zanieczyszczeń w zlewni Orli przedstawia tabela 41. Przepływy i ładunki zanieczyszczeń w rzece Orli i jej dopływach T a b e l a 41 IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 66

Rzeka Przepływ średni roczny w [m 3 /s] BZT 5 Zawiesiny ogólne Wskaźnik zanieczyszczenia [Mg/r] Azot ogólny Azot amonowy Fosfor ogólny Fosforany Żydowski Potok 0,27 100,2 107,0 219,2 73,7 1,8 2,6 Radęca 0,11 44,0 107,4 68,6 8,7 4,7 10,2 Borownica 0,51 60,2 228,9 91,6 9,9 4,2 6,2 Dąbrocznia 0,23 24,7 40,7 85,4 4,6 5,2 8,9 Orla [km 15,3] SNQ - 0,39 477,2 1328,3 1221,3 92,2 49,2 93,5 Źródło: WIOŚ Poznań Dokonując podsumowującej oceny ogólnej na podstawie badań z roku 1999 można stwierdzić, że jakość wód Orli od odcinka źródłowego do ujścia nie odpowiada normom przede wszystkim ze względu na nadmierne zanieczyszczenie substancjami biogennymi i zły stan sanitarny. Rzeka jest już zanieczyszczona w jej górnym biegu w rejonie Koźmina (miasto liczy około 14 tyś mieszkańców) i wnosi największe ładunki zanieczyszczeń na terenie całej zlewni. Drugim co do wielkości ładunków źródłem zanieczyszczeń jest oczyszczalnia w Krotoszynie (około 40 tyś mieszkańców). Mniejszy już wpływ na zanieczyszczenie Orli w jej środkowym biegu rzeki mają zrzuty ścieków z oczyszczalni znajdujących się na terenie powiatu Rawickiego, mianowicie w Chojnie i Białymkale. Ostatni z wymienionych obiektów jest przede wszystkim źródłem związków biogennych i trudno rozkładalnych związków organicznych. W dolnym biegu rzeki wpływ na zanieczyszczenie Orli może mieć przede wszystkim zlewnia Masłówki (jej stan czystości w 1999 roku nie był jednak kontrolowany). Wody wszystkich badanych w 1999 roku dopływów Orli zostały sklasyfikowane jako pozaklasowe, głównie ze względu na zły stan sanitarny i zawartości związków biogennych. Najgorszej jakości były wody Żydowskiego Potoku (zrzut ścieków z oczyszczalni w Krotoszynie), a najlepszej wody Borownicy. Wody Radęcy i Dąbroczni były również zdecydowanie nadmiernie zanieczyszczone. W roku 2000 w maju, przeprowadzone zostały badania stanu czystości Dąbroczni w okolicach Sobiałkowa gmina Miejska Górka (na potrzeby opracowania pn. Ocena oddziaływania na środowisko naturalne wysypiska odpadów komunalnych w Sobiałkowie). Wyniki przedstawiono w tabeli 42. Zestawienie wybranych parametrów fizykochemicznych wód rzeki Dąbroczni T a b e l a 42 Badany wskaźnik Jednostka Wartość Klasa Barwa mg/dm 3 34,0 non ph 7,8 I Azot amonowy mg/dm 3 2,6 II Azot azotynowy mg/dm 3 1,6 non IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 67

Azot azotanowy mg/dm 3 7,2 III Siarczany mg/dm 3 180,00 II Fosforany mg/dm 3 0,32 II Chlorki mg/dm 3 75,3 I Fluorki mg/dm 3 0,6 I Sód mg/dm 3 68,8 I Potas mg/dm 3 9,5 I Mangan mg/dm 3 0,1 III Twardość og. mg/dm 3 472,8 II BZT 5 mg/dm 3 2,9 I Źródło: Ocena oddziaływania na środowisko naturalne wysypiska odpadów komunalnych w Sobiałkowie Oceniając jakość wód Dąbroczni na podstawie przedstawionych badań, można stwierdzić, że poza barwą i azotem azotynowym występującymi w wartościach pozaklasowych, pozostałe wskaźniki mieszczą się w klasach czystości. Nie badano jednak wód pod względem bakteriologicznym. Pozaklasowość wymienionych parametrów jest przede wszystkim wynikiem obecności źródeł zanieczyszczeń rozmieszczonych wzdłuż biegu rzeki w postaci odprowadzania bezpośrednio do cieku ścieków bytowo gospodarczych z nieskanalizowanych obszarów. Nie stwierdzono natomiast bezpośredniego wpływu na jakość wód Dąbroczni składowiska odpadów komunalnych w Sobiałkowie (Dąbrocznia przepływa w odległości około 250 m na zachód od składowiska w Sobiałkowie - Ocena oddziaływania na środowisko naturalne wysypiska odpadów komunalnych w Sobiałkowie). Pozostałe cieki wodne Pozostałe występujące na terenie powiatu cieki nie są objęte badaniami jakości wód. Biorąc jednak pod uwagę niewielką ilość istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej oraz stan czystości monitorowanych cieków wodnych (Orli i jej dopływów), można przypuszczać, że pozostałe istniejące na terenie powiatu cieki, a przede wszystkim te przepływające przez nieskanalizowane miejscowości, również prowadzą wody w znacznym stopniu obciążone zanieczyszczeniami bakteriologicznymi. Częściowym potwierdzeniem tego faktu mogą być badania Masłówki przeprowadzone w 1997 roku (Źródło: Komentarz do mapy sozologicznej arkusz M-33-22-B Rawicz) oraz badania otwartych rowów, do których odprowadzane są wody opadowe z terenu wsi Słupia Kapitulna (gmina Rawicz), wykonane w 2001 roku przez WIOŚ Poznań. Masłówka była kontrolowana w dwóch punktach pomiarowych. Jeden znajduje się na terenie powiatu rawickiego w gminie Rawicz, na wysokości miejscowości Masłowo, a drugi położony jest poza obszarem powiatu w gminie Żmigród powyżej Laskowa. W obu przekrojach wody zostały sklasyfikowane jako pozaklasowe, nieodpowiadające normom, IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 68

głównie za sprawą znacznych przekroczeń miana Coli, azotu azotynowego oraz fosforu ogólnego. Kontrola stanu czystości rowów wykazała, że prowadzą one wody pozaklasowe, przyczyną ich zanieczyszczenia są wody opadowe doprowadzane kanalizacją deszczową z terenu wsi Słupia Kapitulna. Ze względu na brak kanalizacji sanitarnej na danym obszarze, prawdopodobne jest nielegalne odprowadzanie do kanalizacji deszczowej ścieków pochodzących z gospodarstw domowych, co jest główną przyczyną zanieczyszczania wód prowadzonych rowami melioracyjnymi. Większość rzek na terenie powiatu ma małe przepływa oraz z uwagi na prawie równinne ukształtowanie terenu bardzo powolny odpływ, dlatego może w nich powstawać duża koncentracja zanieczyszczeń nawet przy stosunkowo małych zrzutach. Z tego względu istniejący zły stan czystości cieków wodnych na obszarze powiatu wymaga podjęcia zdecydowanych działań w kierunku uporządkowania gospodarki wodno ściekowej. Wymaga to inwestycji przede wszystkim w oczyszczalnie ścieków i rozbudowę kanalizacji sanitarnej. 4.5.2. Stan czystości zbiorników wodnych Na terenie powiatu nie istnieją naturalne zbiorniki wodne jeziora. Istnieje jedynie jeden duży sztuczny zbiornik w Miejskiej Górce oraz kilka mniejszych zbiorników powyrobiskowych zlokalizowanych w okolicach cegielni w Rozstępniewie oraz na terenie gminy Jutrosin. Stan czystości zbiorników nie jest jednak znany. Zgodnie z uzyskanymi informacjami nie były prowadzone badania dotyczące jakości wód znajdujących się w tych zbiornikach. Badania te nie były wymagane przede wszystkim ze względu na sposób gospodarczego wykorzystania zbiorników. 4.6. Stan i tendencje zmian jakości wód podziemnych Użytkowe poziomy wodonośne na terenie powiatu dotyczą wód czwartorzędowych i trzeciorzędowych. IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 69

Badania wód podziemnych, na terenie powiatu rawickiego prowadzone były w 2001 roku przez WIOŚ Poznań w ramach określania jakości wód podziemnych w sieci regionalnej na terenie województwa wielkopolskiego, na podstawie oceny zakresu rozszerzonego. Kontrolowano jakość wód w 5 punktach pomiarowych. Wyniki pomiarów przedstawia tabela 43. Jakości wód podziemnych w sieci regionalnej w 2001 r T a b e l a 43 Klasa Nr Miąższość Użytkowanie Lokalizacja Poziom Zbiornik Głębokość wód wg otworu izolacji terenu PIOŚ Brak 101 Golina Q LZWP 53,0 35,2 III zabudowy Rawicz- LZWP 111 Q 45,0 29,5 Lasy III Załecze Rawicz- LZWP Zabudowa 112 Tr 155,0 56,5 III Gazomet miejska LZWP Zabudowa 113 Konary Q 46,0 16,0 III wiejska Brak 114 Szymonki Q LZWP 57,0 37,8 II zabudowy Q czwartorzęd; Tr - trzeciorzęd źródło: WIOŚ Poznań, Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2001 r. Na podstawie wyników pochodzących z punktów badawczych, wody podziemne regionu charakteryzują się niską jakością przede wszystkim w klasie III (tylko w jednym punkcie wody cechowała II klasa). Zbiorowe zaopatrzenie w wodę w poszczególnych gminach powiatu, według uzyskanych danych z Urzędów Gmin odbywa się z następujących lokalnych ujęć. Miasto i Gmina Bojanowo - korzysta z 5 ujęć będących własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 44. Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę 44 T a b e l a IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 70

Lokalizacja Golina Giżyn Kawcze Trzebosz Zaborowice Źródło: UM w Bojanowie Nr studni 1a 2a 1a 2 1 2 1 3 10 2a Wydajność [m 3 /d] Pobór [m 3 /d] Sprzedaż [m 3 /d] 2143 915 738 367 50 31 290 148 102 171 108 90 528 126 101 Obsługiwane miejscowości Bojanowo Golina Wielka Golinka Gołaszyn Tarcholin Pakówka Giżyn Borszyn Wielki Kawcze Girłachowo Trzebosz Zaborowice Czechnów Sułów Mały Parłowice Jakość ujmowanych wód we wszystkich ujęciach należy do klasy II b czyli są to wody średniej jakości naturalnie i słabo zanieczyszczone antropogenicznie, wymagające uzdatnienia. Wody ujmowane z poziomu czwartorzędowego (dotyczy to wszystkich ujęć oprócz ujęcia w Trzeboszu poziom trzeciorzędowy), narażone są na pogorszenie jakości na skutek przenikania zanieczyszczeń z powierzchni terenu (płytkie usytuowanie poziomu wodonośnego i słaba warstwa izolacyjna). Wody poziomu trzeciorzędowego są mało podatne na zanieczyszczenia antropogeniczne, a mogą być zanieczyszczane genetycznymi chlorkami, siarkowodorem lub pyłem węgla brunatnego przez co bywają często mało przydatne, zbyt kosztowne bowiem jest ich podczyszczanie. Wszystkie ujęcia posiadają aktualne pozwolenia wodnoprawne, jednak ustanowioną strefę ochrony pośredniej posiada jedynie jedno ujęcie w Giżynie. Powierzchnia tej strefy wynosi 1,0 km 2. Poza zamieszczonymi ujęciami na terenie gminy istnieją również ujęcia zaopatrujące w wodę zakłady pracy. Wykaz wszystkich ujęć znajdujących się na terenie gminy został zamieszczony w tabeli 15 dotyczącej udokumentowanych zasobów wód podziemnych na terenie powiatu w rozdziale III, punkcie 3.5.2 niniejszego opracowania. Miasto i Gmina Miejska Górka korzysta z 2 ujęć będących własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 45. Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę T a b e l a 45 IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 71

Lokalizacja Miejska Górka Konary Nr studni 1 2 1 2 3 Wydajność [m 3 /d] Pobór [m 3 /d] Sprzedaż [m 3 /d] 510 401 363 580 401 330 Źródło: UM Miejska Górka, Wodociągi Gminne Sp. z o. o. w Pakosławiu Obsługiwane miejscowości Miejska Górka, Karolinki Jagodnia Konary, Sobiałkowo, Piaski, Zalesie, Oczkowice, Topólka, Kołaczkowice, Woszczkowo, Rozstępniewo W badaniach prowadzonych w roku 2001 przez WIOŚ Poznań, w ramach monitoringu wód podziemnych w Konarach stwierdzono III klasę jakości wód. Badania wody surowej (przed uzdatnieniem) z ujęcia w Miejskiej Górce wykonane w maju 2001(na zlecenie Wodociągów Gminnych Sp. z o. o. w Pakosławiu), wykazały: znaczną mętność wody, zapach siarkowodorowy, dużą zawartość amoniaku, żelaza i manganu. Pozostałe wskaźniki fizyko chemiczne oraz oznaczenia bakteriologiczne odpowiadały normom. Woda ujmowana na terenie gminy Miejska Górka nie należy do wód wysokiej jakości, z tego względu przed podaniem do sieci wymaga odpowiedniego uzdatnienia. Zgodnie z uzyskanymi informacjami jakość wody dostarczanej mieszkańcom (po procesie uzdatnienia) odpowiada normom sanitarnym. Mieszkańcy gminy zaopatrywani są w wodę również z ujęć znajdujących się poza obszarem gminy mianowicie: - ujęcie w Słupi Kapitulnej (ZWiK Rawicz) zaopatruje mieszkańców Niemarzyna; - ujęcie w Łaszczynie (ZWiK Rawicz) zaopatruje mieszkańców Zakrzewa; - ujęcie Ziemlin (MGZWiK Strzelce Wielkie) zaopatruje mieszkańców Roszkowa Zmysłowa; - ujęcie Florynki (MGZWiK Strzelce Wielkie) zaopatruje mieszkańców Gostkowa. Miasto i Gmina Rawicz - korzysta z 6 ujęć 5 z nich jest własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 46. Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę T a b e l a 46 IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 72

Lokalizacja Rawicz - Załęcze Ilość studni Wydajność [m 3 /d] Pobór [m 3 /d] Sprzedaż [m 3 /d] 9 6600,0 5331,0 bd Dębno Polskie 2 432,0 174,0 bd Wydawy 2 528,0 177,0 bd Słupia Kapitulna 2 1332,0 820,0 bd Łaszczyn 2 1320,0 655,0 bd Iżbice 2 600,0 195,0 bd Źródło: Zakład Wodociągów i Kanalizacji w Rawiczu Obsługiwane miejscowości Rawicz, Załęcze, Świniary, Borowno, Masłowo, Sierakowo, Wiklina, Wodniki, Pobiel, Kąty, Folwark Dębno Polskie, Szymanowo Zielona Wieś, Wydawy, Łąkta Słupia Kapitulna, Stwolno, Zawady, Niemarzyn, Sikorzyn, Chojno, Podborowo, Ugoda, Dębionka Łaszczyn, Sarnówka, Sarnowa, Żołędnica, Konarzewo, Zakrzewo, Dąbrówka, Wydartowo I i II Iżbice, Żylice Wszystkie wymienione w tabeli 46 ujęcia, służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę mieszkańców miasta i gminy Rawicz, ujmują wody piętra czwartorzędowego. Miasto Rawicz zaopatrywane jest w wodę z ujęcia zlokalizowanego w większości na terenie sąsiedniej gminy Wąsosz. Jest to obszar zamknięty miejscowościami: Wodniki, Świniary, Borówna Załęcze, zwany strukturą międzymorenową Rawicz Świniary (na terenie gminy Rawicz występuje jedynie niewielki fragment tej struktury). Obszar ten obejmuje 34 km 2. Ujęcie bazuje na warstwach wodonośnych: gruntowej oraz wgłębnych interglacjału wielkiego i osadach międzymorenowych. Dla ujęcia zatwierdzono zasoby w kategorii B w ilości 275 m 3 /d. Proces uzdatniania prowadzony jest już na terenie gminy Rawicz w Stacji Uzdatniania w Załęczu. IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 73

Miejscowości położone na terenie gminy zaopatrywane są w wodę z 5 ujęć lokalnych: Dębno Polskie, Wydawy, Słupia Kapitulna, Łaszczyn, Iżbice. Wiodącą rolę w produkcji wody odgrywają stacje wodociągowe w Słupi Kapitulnej i Łaszczynie skąd pobierane jest blisko 70 % wody przeznaczonej dla wsi. Jakość ujmowanych wód (piętra czwartorzędowego), jest zmienna. Wody te nie są prawie izolowane od powierzchni terenu, a zasilanie ich odbywa się w głównej mierze drogą infiltracji opadów. Wpływa to niekorzystnie na jakość wód. Świadczą o tym badania wykonane w 1998 roku w ramach monitoringu regionalnego dla studni nr VI A Załęcze. Pogorszeniu (w porównaniu z wcześniejszymi badaniami) uległy takie wskaźniki jak: mętność, żelazo, mangan, chlorki, azot amonowy, azot azotynowy, siarczany, fluorki i fosforany. W badaniach prowadzonych w roku 2001 przez WIOŚ Poznań, w ramach monitoringu wód podziemnych w Załęczu stwierdzono III klasę jakości wód. Miasto i Gmina Jutrosin - korzysta z 4 ujęć będących własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 47. Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę 47 Lokalizacja Nr Wydajność Pobór studni [m 3 /d] [m 3 /d] Szymonki Rogożewo Sielec Stary Sprzedaż [m 3 /d] 1 640,0 250 200 2 640,0 bd bd 1 1033,6 380 320 2 1033,6 bd bd 5 1040 360 310 4 1040 T a b e l a Obsługiwane miejscowości Jutrosin Nadstawem Bielawy Zmysłowo Szymonki Żydowski Bród Wielki Bór Rogożewo Pawłowo Bartoszewice Płaczkowo Zygmuntów Dłoń (Miejska Górka) Sielec Nowy Ślaskowo Domaradzice Grąbkowo Dębina Borek 1 2 3 4 5 6 IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 74

1 400 300 230 Szkaradowo 2 704 3 864 Źródło: UMiG Jutrosin, Wodociągi Gminne Sp. z o. o. w Pakosławiu Szkaradowo Ostoje Bonowo Janowo Janowo-Stasin Jeziora Zaborowo Dubin Ujęcia ujmują wody poziomu czwartorzędowego, dokładnie dolną warstwę wodonośną. (Statyczne zwierciadło wody stabilizuje się na głębokości 0,35 do 13, 3 m ppt). Warstwa zasilana jest z opadów atmosferycznych oraz przez przesączanie z wyższego poziomu i w nieznacznym stopniu przez dopływy z obszarów sąsiednich. Jakość ujmowanych wód jest ogólnie dobra, zdarzają się jednak przekroczenia niektórych wskaźników. Na ujęciu w Sielcu Starym w badaniach wody surowej przeprowadzonych w grudniu 1997 roku stwierdzono podwyższone wartości żelaza, manganu oraz barwy. Badania wody surowej z ujęcia w Rogożewie (wrzesień 2000 r), wykazały zwiększoną zawartość żelaza. W badaniach na ujęciu w Szymonkach w 1998 roku również stwierdzono jedynie podwyższoną zawartość żelaza (do 1 mg/dm 3 ). Badania wody z ujęcia w Szkaradowie przeprowadzone w grudniu 2002 roku, nie wykazały przekroczeń żadnego wskaźnika. W badaniach prowadzonych w ramach monitoringu wód podziemnych w roku 2001 przez WIOŚ Poznań, na ujęciu w Szymonkach stwierdzono ogólnie II klasę jakości wód. Woda surowa z ujęć po procesie uzdatnienia spełnia wszystkie normy sanitarne. Gmina Pakosław - korzysta z 1 ujęcia będącego własnością gminy, podstawowe dane o ujęciach zamieszczono w tabeli 48. IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 75

Ujęcia służące do zbiorowego zaopatrzenia w wodę 48 Lokalizacja Nr Wydajność Pobór studni [m 3 /d] [m 3 /d] Białykał 1 2 3 Sprzedaż [m 3 /d] 1620 980 600 T a b e l a Obsługiwane miejscowości Białykał Sowy Zaorle Sworowo Kubeczki Niedźwiadki Pakosław Osiek Pomocno Góreczki Wielkie Golejewo Golejewko Ostrobudki Katarzynowo Dąbrowa (gmina Miejska Górka) Źródło: UG Pakosław, Wodociągi Gminne Sp. z o. o. w Pakosławiu W badaniach jakości wody surowej ujmowanej z ujęcia w Białymkale wykonanych we wrześniu 2000 roku (na zlecenie Wodociągów Gminnych Sp. z o. o. w Pakosławiu), stwierdzono znaczną mętność oraz przekroczenia zawartości żelaza i amoniaku. Woda po przeprowadzeniu odpowiedniego procesu uzdatnienia spełnia wymogi normatywne. Część mieszkańców gminy Pakosław zaopatrywana jest z ujęcia znajdującego się na obszarze gminy Rawicz w Słupi Kapitulnej (ZWiK Rawicz). Z ujęcia tego korzystają mieszkańcy Chojna, Podborowa i Dębionki. Zasoby wód podziemnych podlegają ochronie prawnej na podstawie Prawa wodnego (Dz. U. z dnia 11 października 2001 roku, nr 115, poz.1229). Ochrona ujęć wód pitnych jest niezbędna dla zachowania ich właściwej jakości. Z tego względu należy zadbać o ustanowienie stref ochronnych dla wszystkich ujęć. 4.7. Stan i tendencje przeobrażeń gleb IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 76

Do najważniejszych zagrożeń prowadzących do degradacji gleby należą: monokultury, które prowadzą do zubożenia gleby, wycinanie lasów i pożary roślinności wzmagające erozję gleby, co prowadzi do pustynnienia danego obszaru, osuszanie podmokłych terenów i regulacja rzek obniżająca poziom wód gruntowych, zbyt intensywne nawożenie, ścieki i różnego rodzaju odpady niewłaściwie składowane, intensywny wypas bydła, prowadzący do erozji gleb, stosowanie nadmiernych ilości chemicznych środków owadobójczych, chwastobójczych i grzybobójczych, zajmowanie obszarów rolniczych pod budownictwo przemysłowe i mieszkalne. 4.7.1. Degradacja naturalna gleb Na obszarze powiatu występują ogólnie słabe gleby, podatne na degradację, a z uwagi na prawie zerowe nachylenie terenu znaczna ich część jest nadmiernie zawodniona, a miejscami nawet zabagniona. W okresie wiosennych roztopów i jesienią, znaczna część łąk, a nawet gruntów ornych bywa podtapiana lub okresowo zalana wodami licznych rowów i rzek. W warunkach powodziowych zalewane są całe dna dolinne rzeki Dąbroczny, częściowo Orli oraz tereny wzdłuż rzeki Masłówka. Czynnikiem wpływającym na degradację gleb jest także intensywne użytkowanie rolnicze. Na terenie powiatu w strukturze użytkowania dominują przede wszystkim użytki rolne 76,6 %. Jakość gleb jest więc bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój rolnictwa, warunkującym wysokość i jakość uzyskiwanych plonów. W celu przeciwdziałania degradacji konieczne jest uwzględnienie stopniowej zmiany struktury użytkowania gleb. Na terenie powiatu rawickiego (na glebach bardzo słabych), powinna ona postępować w kierunku ograniczania pól uprawnych na rzecz lasów i użytków zielonych, które najlepiej chronią glebę. Istotne znaczenie ma również dobór roślin uprawnych (od niego zależy osłona, jaką zapewniają glebie rośliny), a także częstotliwość orek i innych zabiegów uprawnych. Wieloletnie rośliny (np., trawy, lucerna) zabezpieczają nawet przed silnym spływem. Mniej skutecznie chronią glebę rośliny ozime, jak żyto, rzepak; jeszcze mniej zboża jare. Ze względu jednak na słabo urozmaiconą wysokościowo powierzchnię powiatu występuje dla gleb nieduże zagrożenie spływami powierzchniowymi, będącymi następstwem opadów atmosferycznych. 4.7.2. Degradacja chemiczna gleb IV. OCENA STANU I TENDENCJI PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 77