Liczebność i zagęszczenie bąka Botaurus stellaris na wybranych stawach rybnych Lubelszczyzny i Południowego Podlasia

Notatki Ornitologiczne 2009, 50: 155 164 Liczebność i zagęszczenie bąka Botaurus stellaris na wybranych stawach rybnych Lubelszczyzny i Południowego Podlasia Marcin Polak, Zbigniew Kasprzykowski Abstrakt: Badania prowadzono w latach 2003 2008 na wybranych kompleksach stawów Lubelszczyzny i Południowego Podlasia (wschodnia Polska) o łącznej powierzchni 1115 ha. Zagęszczenie populacji lęgowych bąka na badanych stawach kształtowało się w przedziałach: samce od 1,1 do 12,5 os./100 ha oraz samice od 1,1 do 20,0 os./100 ha. Liczebność terytorialnych samców była stabilna przez cały okres badań, natomiast liczba gniazdujących samic podlegała silnym międzysezonowym fluktuacjom. Zagęszczenia terytorialnych samców stwierdzone na Lubelszczyźnie i Południowym Podlasiu należą do najwyższych w Polsce. Numbers and density of the Bittern Botaurus stellaris on selected fishponds in the Lublin and Podlasie Południowe regions. Abstract: The research was carried out in 2003 2008 on selected complexes of fishponds in the regions of Lublin and Podlasie Południowe (easten Poland), covering jointly 1115 ha. The density of the Bittern breeding populations on the ponds under study ranged between 1.1 and 12.5 inds/100 ha for males, and between 1.1 and 20 inds/100 ha for females. The number of territorial males was stable throughout the study period, whereas that of nesting females was undergoing strong fluctuations between the seasons. The densities of booming male Bitterns found in the Lublin and Podlasie Południowe regions rank among the highest noted for Poland. Bąk Botaurus stellaris jest regularnie, ale bardzo nielicznie gniazdującym gatunkiem w naszym kraju (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Zasiedla całą niżową Polskę, wyraźnie unikając obszarów górskich (Dombrowski 2001). Najliczniej gniazduje w strefie pojezierzy, w szczególności w Wielkopolsce i na Mazurach (Tomiałojć 1990, Lewartowski & Pugacewicz 1992, Kupczyk 2000). Ze względu na zanikanie i degradację środowisk podmokłych bąk jest jednym z najbardziej zagrożonych gatunków ptaków w Europie, a w zachodniej części tego kontynentu pozostały jedynie szczątkowe jego populacje (Tyler et al. 1998, White et al. 2006). Najważniejszym czynnikiem powodującym zmniejszania się populacji tego gatunku jest postępująca degradacja i zmniejszanie się powierzchni środowisk bagiennych, a w szczególności zanik rozległych terenów podmokłych porośniętych szuwarami (Hagemeijer & Blair 1997, Kushlan & Hafner 2000). Do innych czynników negatywnych należy również zaliczyć zmniejszanie się bazy pokarmowej (głównie ryb) oraz pogorszenie się jakości środowisk wykorzystywanych zarówno w okresie lęgowym, jak i migracji oraz zimowania, szczególnie zanieczyszczenie wód, a także zarastanie trzcinowisk przez krzewy i drzewa (Cramp & Simmons 1977, Hancock & Kushlan 1984, Voisin 1991, Gilbert et al. 2003). 155

W krajach Unii Europejskiej bąk należy do gatunków priorytetowych, o wysokim znaczeniu dla Wspólnoty. Za utrzymanie stanu liczebnego ponosi ona szczególną odpowiedzialność, ponieważ znaczna część zasięgu bąka znajduje się na terenie UE (White et al. 2006). Bąka umieszczono w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej 79/409 oraz uznano za tzw. gatunek parasolowy w ochronie terenów podmokłych (Adamo et al. 2004). W ostatnich latach przyznano mu kategorię SPEC 3, co oznacza, że jest to gatunek specjalnej troski o niekorzystnym statusie ochronnym, nie skoncentrowany w Europie (BirdLife International 2004). W Polsce bąk posiada wysoki status ochronny i został wpisany do obu edycji Polskiej czerwonej księgi zwierząt (Lewartowski & Pugacewicz 1992, Dombrowski 2001). Jednocześnie Polska pełni szczególnie istotną rolę dla przetrwania tego gatunku, gdyż w naszym kraju gnieździ się ok. 10% jego europejskiej populacji (Sikora et al. 2007). W latach 1970. oraz 1980. liczebność krajowej populacji bąka była niedostatecznie poznana i prawdopodobnie zmniejszała się ocena liczebności dla tego okresu to około 800 1000 samców (Day 1981, Tomiałojć 1990, Lewartowski & Pugacewicz 1992). Jednak od połowy lat 1980. na wielu obszarach Polski zanotowano wzrost liczebności lokalnych populacji lęgowych. Najnowsza ocena całkowitej liczebności tego gatunku w Polsce dla lat 2002 2003 wyniosła 4100 4800 odzywających się samców (Dombrowski 2004). Została ona wykonana na podstawie ekstrapolacji z 31 powierzchni zlokalizowanych w całym kraju i sugeruje aż 4-krotny wzrost liczebności w ciągu dwóch dekad. Prawdopodobnie wzrost ten nie był tak spektakularny, a uzyskany wynik w dużym stopniu spowodowany był dokładniejszym poznaniem rozmieszczenia i liczebności tego gatunku w Polsce (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Przypuszczalnie wcześniejsze oceny liczebności tego gatunku były zbyt niskie, choć szereg niezależnych od siebie ocen wskazuje wyraźny wzrost liczebności lokalnych populacji w różnych regionach Polski (Gromadzki et al. 1994, Witkowski et al. 1995, Piskorski 1999, Staszewski & Czeraszkiewicz 2000, Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Dombrowski 2004, Ławicki et al. 2007). Wszystkie prace dotyczyły jedynie liczebności odzywających się samców, natomiast liczba lęgowych samic na badanych terenach nie była oceniana. Głównym celem badań było określenie liczebności i zagęszczenia populacji bąka gniazdującej na wybranych stawach rybnych Lubelszczyzny i Południowego Podlasia. Szczególny nacisk położono nie tylko na ocenę liczby odzywających się samców, ale również gniazdujących na tym obszarze samic bąka. Wyniki monitoringu tzw. Flagowych Gatunków Ptaków w latach 2001 2005 wykazały, że stawy, obok naturalnych jezior, są najważniejszym środowiskiem dla tego gatunku w Polsce (Sikora et al. 2006). W związku z tym, charakter i sposób gospodarowania oraz powierzchnia hodowlanych stawów rybnych mogą w dużym stopniu wpływać na ogólny stan liczebności gatunku w skali całej Europy Środkowej (White et al. 2006). Teren badań Badania prowadzono na 15 kompleksach stawów, w tym na 10 zlokalizowanych w województwie lubelskim, w miejscowościach: Samoklęski, Garbów, Kraśnik, Uścimów, Czesławice, Niedrzwica, Piaski, Chodel, Opole Lubelskie i Antopol (N 50 55 51 29 ; E 21 58 22 54 ) oraz na 5 kompleksach stawów rybnych zlokalizowanych w województwie mazowieckim, w miejscowościach: Siedlce, Szostek, Rudka, Mościbrody i Gałki (N 52 04 52 13 ; E 21 57 22 17 ). Powierzchnia kompleksów wahała się od 15 ha do 185 ha (tab. 1). Łącznie badaniami objęto 1115 ha stawów rybnych. Kompleksy stawów położone były przeważnie w krajobrazie rolniczym charakteryzującym się intensywną produkcją rolną, znacznym odlesieniem gruntów oraz wysokim zagęszczeniem ludności (Kondracki 1998). Głównym i najbardziej widocznym elementem struktury roślinności stawów była roślinność 156

Tabela 1. Charakterystyka badanych kompleksów stawów rybnych Table 1. Characteristics of the studied fishponds. (1) fishpond, (2) coordinates, (3) study period, (4) area Nazwa kompleksu stawowego (1) Współrzędne geograficzne (2) Okres badań (3) Powierzchnia (ha) (4) Lubelszczyzna Samoklęski N 51 27' E 22 26' 2003 2008 185 Garbów N 51 21' E 22 21' 2003 2008 128 Kraśnik N 50 55' E 22 12' 2003 2008 24 Niedrzwica N 51 08' E 22 26' 2003 2008 20 Czesławice N 51 19' E 22 16' 2003 2008 15 Chodel N 51 07' E 22 08' 2004 2007 30 Piaski N 51 10' E 22 53' 2005 2007 90 Opole Lub. N 51 09' E 21 59' 2004 2006 40 Antopol N 51 17' E 22 10' 2006 2008 15 Uścimów N 51 28' E 22 56' 2003 40 Podlasie Siedlce N 52 11 ' E 22 17 ' 2006 2008 203 Szostek N 52 04 ' E 22 02 ' 2006 2008 105 Rudka N 52 05 ' E 21 57 ' 2006 2008 70 Mościbrody N 52 06 ' E 22 16 ' 2006 2008 65 Gałki N 52 13 ' E 21 59 ' 2007 2008 85 szuwarowa. Były to przede wszystkim szuwary z dominującymi: trzciną pospolitą Phragmites australis, pałką wąskolistną Typha angustifolia, oczeretem jeziornym Scirpus lacustris oraz turzycami Carex sp. Na większości kompleksów prowadzona była ekstensywna hodowla karpia Cyprinus carpio. W okresie badań nie wycinano szuwarów na większą skalę oraz nie prowadzono prac inwestycyjno-budowlanych (poza stawami w Mościbrodach), mających na celu przebudowę stawów i/lub intensyfikację hodowli ryb. Jedynie w Samoklęskach, Kraśniku i Niedrzwicy, w drugiej połowie czerwca, na niewielkich powierzchniach w strefie przy lustrze wody koszono roślinność szuwarową przy pomocy pływających kosiarek. Nie stwierdzono jednak negatywnego wpływu tych prac na gniazdowanie bąka. Hodowla karpia na badanym obszarze charakteryzowała się mało intensywną produkcją (zazwyczaj 200 300 kg/ha, Dobrowolski 1995). Dla porównania w innych regionach, np. na Śląsku lub w centralnej Polsce, produkcja była zdecydowanie wyższa i wynosiła 1000 3200 kg/ha (Dobrowolski 1995). Karpbył najliczniejszym gatunkiem hodowlanym, stanowiąc 95 100% biomasy wszystkich ryb. Oprócz karpia hodowane były także: szczupak Esox lucius, sum Silurus glanis, lin Tinca tinca i amur biały Ctenopharyngodon idella. Ponadto, do badanych stawów rybnych wraz z wodą zasilającą dostawał się tzw. rybi chwast, czyli małe gatunki ryb bez znaczenia gospodarczego, np. karaś Carassius carassius, jazgarz Acerina cernua, ukleja Alburnus alburnus i inne. Jednak ich udział w ogólnej biomasie hodowanych ryb stanowił zazwyczaj 1 2% (dane uzyskane od właścicieli i pracowników stawów). Materiał i metody Materiał do niniejszej pracy zebrano w trakcie badań terenowych prowadzonych w sezonach lęgowych 2003 2008. Spośród 15 kompleksów stawów, tylko na 5 prowadzono badania we wszystkich sezonach. Stawy kontrolowano regularnie od marca do lipca. Początek 157

systematycznych obserwacji w każdym sezonie uzależniony był od warunków pogodowych (ustąpienia pokrywy lodowej na zbiornikach wodnych). Pierwsze kontrole miały na celu określenie dokładnej lokalizacji miejsc wydawania głosu godowego przez terytorialne samce. Metodykę monitoringu i oceny liczebności lokalnej populacji lęgowej bąka przyjęto za Poulin & Lefebvre (2003a). Uwzględniono również wskazówki metodyczne zawarte w innych publikacjach (Piskorski 1999, Lefebvre & Poulin 2003, Puglisi & Adamo 2004, White et al. 2006). Ocenę liczby buczących samców bąka wykonano za pomocą techniki mapowania terytoriów, obchodząc cały kompleks stawów. Nasłuchy wykonywano zazwyczaj w godzinach porannych lub wieczornych, wyłącznie w dobrych warunkach pogodowych, ponieważ silny wiatr oraz opady mają istotny wpływ zarówno na aktywność głosową bąków, jak i możliwość odbioru ich głosu przez obserwatora (Wahlberg et al. 2002, Poulin & Lefebvre 2003b, White et al. 2006). Wszystkie stanowiska odzywających się samców oraz obserwacje bąków, w tym przemieszczenia ptaków, nanoszono na schematyczne plany stawów w skali 1:5000. Ponadto rejestrowano każde zachowanie bąków zauważone w terenie. Szczególną uwagę zwracano na stwierdzenia równocześnie odzywających się osobników. Były one pomocne przy wykreślaniu granic terytoriów przy użyciu metody minimalnych wielokątów (ang. minimum convex polygon Kenward 1987). Zgodnie z sugestiami Poulin & Lefebvre (2003a), w trakcie badań nie stosowano stymulacji głosowej. Samce bąka dobrze odpowiadają na stymulację magnetofonową głosem godowym, głównie poprzez intensyfikację wokalizacji i/lub przybliżanie się do źródła dźwięku, co jest wykorzystywane przez badaczy tego gatunku przy obrączkowaniu dorosłych samców (Puglisi et al. 2001, Dmitrenok et al. 2007). Jednak niektóre obserwacje wskazują, że nieznana część samców po usłyszeniu głosu z magnetofonu porzuca zajęte terytorium lub milknie. Ze względu na opuszczanie rewirów i przemieszczanie się niektórych ptaków w inne siedliska (zwłaszcza na początku sezonu lęgowego), liczbę samców określono na podstawie liczby terytoriów, z których ptaki emitowały głos godowy przynajmniej przez okres 20 dni. Liczbę samic lęgowych na poszczególnych kompleksach stawów ustalono na podstawie znalezionych czynnych gniazd. Podstawową metodą lokalizacji gniazd było systematyczne przeszukiwanie wszystkich potencjalnych miejsc lęgowych w roślinności wynurzonej. Najważniejszą wskazówką przy wyszukiwaniu gniazd była przede wszystkim obecność buczącego samca. Znalezione gniazda nanoszono na szkic terenu w skali 1:5000, notowano również lokalizację i odległość pomiędzy gniazdem a stanowiskiem odzywającego się samca. Gniazda kontrolowano od pierwszej dekady kwietnia do pierwszej dekady lipca (przynajmniej raz w dekadzie). Za zajęte gniazdo uznano platformę gniazdową z przynajmniej jednym jajem. Łącznie na badanym obszarze wykryto 106 zajętych gniazd, które zlokalizowano na etapie składania jaj (31 gniazd), inkubacji jaj (67) oraz wczesnego okresu pisklęcego (8). Zagęszczenie bąków wyliczono na 100 ha powierzchni stawów, obejmującej zarówno lustro wody, jak i roślinność wynurzoną. Wyniki Lubelszczyzna Na poszczególnych kompleksach stawów rybnych Lubelszczyzny w ciągu jednego sezonu lęgowego występowało od 1 do 7 terytorialnych samców oraz od 1 do 14 lęgowych samic (tab. 2). Zagęszczenie bąka na badanych stawach kształtowało się w przedziałach: samce od 1,1 do 12,5 os./100 ha oraz samice od 1,1 do 20,0 os./100 ha. W latach 2003 2008 średnie zagęszczenie samców i samic tego gatunku w obrębie wszystkich badanych stawów było podobne: samce 4,6 os./100 ha, samice 5,2 os./100 ha. Najwyższe zagęszczenie 158

Tabela 2. Liczebność i zagęszczenie populacji lęgowej bąka na badanych kompleksach stawów rybnych Lubelszczyzny i Podlasia w latach 2003 2008 Table 2. Numbers and density of the Bittern breeding population on fishponds in the Lublin and Southern Podlasie regions in 2003 2008. (1) fishpond, (2) study period, (3) number of males, (4) density of males, (5) number of females, (6) density of females Nazwa kompleksu stawowego (1) Lata (2) Liczba samców (3) Zagęszczenie samców [os./100 ha] (4) Liczba samic (5) Zagęszczenie samic [os./100 ha] (6) Lubelszczyzna Samoklęski 2003 2008 4 7 2,2 3,8 1 14 0,5 7,6 Garbów 2003 2008 3 5 2,3 3,9 2 5 1,6 3,9 Kraśnik 2003 2008 2 3 8,3 12,5 1 4 4,2 16,7 Niedrzwica 2003 2008 0 1 0 5,0 0 4 0 20,0 Czesławice 2003 2008 0 1 0 6,7 0 1 0 6,7 Chodel 2004 2007 0 2 0 6,7 0 1 0 3,3 Piaski 2005 2007 0 1 0 1,1 0 1 0 1,1 Opole Lub. 2004 2006 2 3 5,0 7,5 1 4 2,5 10,0 Antopol 2006 2008 1 6,7 1 2 6,7 13,3 Uścimów 2003 1 2,5 1 2,5 Podlasie Siedlce 2006 2008 10 12 4,9 5,9 2 5 0,9 2,5 Szostek 2006 2008 4 6 3,8 5,7 2 5 1,9 4,8 Rudka 2006 2008 3 4,3 0 3 0 4,3 Mościbrody 2006 2008 1 3 1,5 4,6 0 4 0 6,1 Gałki 2007 2008 0 1 0 1,2 0 1 0 1,2 samców stwierdzono na stawach w Kraśniku 12,5 os./100 ha, natomiast najwyższe zagęszczenie samic stwierdzono w 2006 roku na stawach w Niedrzwicy 20,0 os./100 ha. Ze względu na poligyniczny system kojarzenia u bąka, liczebność buczących samców na danym stanowisku nie była równoznaczna z liczbą samic przystępujących do rozrodu. Wśród 71 terytoriów samców, w większości zlokalizowano pojedyncze lęgowe samice (41% rewirów) lub skupiska 2 4 blisko siebie gniazdujących samic (35%). W obrębie 24% kontrolowanych rewirów nie stwierdzono lęgów samic. Zdecydowana większość gniazd znajdowała się w obrębie granic terytoriów samców, jedynie 13 gniazd (13%) umiejscowionych było poza miejscami, gdzie zarejestrowano samce odzywające się głosem godowym. Samice gniazdujące poza rewirami samców zawsze gniazdowały pojedynczo. W pięciu przypadkach odległość między równocześnie czynnymi gniazdami wynosiła zaledwie 3 6 m. Dokładne informacje o zmianach liczebności bąków w latach 2003 2008 uzyskano dla 5 najintensywniej badanych kompleksów w: Samoklęskach, Garbowie, Kraśniku, Niedrzwicy i Czesławicach. Liczebność terytorialnych samców przez cały okres badań była tam względnie stabilna (12 14 os.), natomiast liczby gniazdujących samic zmieniała się w szerokich granicach (4 23 os., rys. 1). Na najobfitszym stanowisku na stawach w Samoklęskach, w zależności od roku stwierdzono od 4 do 7 buczących samców, natomiast liczba samic wyniosła od 1 do 14. W trzech sezonach (2003, 2004 i 2006) stwierdzono znacznie wyższe zagęszczenia samic niż samców, natomiast w latach 2005 i 2007 liczebność obu płci była wyrównana. W roku 2008 wykazano przewagę liczebną samców nad samicami (rys. 1). 159

Rys. 1. Zmiany liczebności populacji lęgowej bąka w latach 2003 2008 na pięciu intensywnie kontrolowanych kompleksach stawowych.słupki jasnoszare samce, słupki ciemnoszare samice Fig. 1. Changes in the numbers of Bitterns breeding on the studied fishponds in 2003 2008. Light grey bars males, dark grey bars females Południowe Podlasie Na pięciu szczegółowo kontrolowanych kompleksach stawów hodowlanych tego regionu odnotowano od 1 do 12 terytorialnych samców oraz od 1 do 5 samic (tab. 2). Zagęszczenie odznaczało się mniejszą dysproporcją niż na Lubelszczyźnie, zarówno w przypadku samców 1,2 5,9 os./100 ha, jak i samic 1,2 4,8 os./100 ha. Średnie zagęszczenie dla wszystkich sezonów badań wynosiło dla samców 3,7 os./100 ha, zaś dla samic 3,1 os./100 ha. Największe zagęszczenie samców odnotowano na stawach w Siedlcach 5,9 os./100 ha, zaś samic na stawach w Szostku 4,8 os./100 ha. Jednak ze względu na stałą, wysoką liczbę terytorialnych samców na stawach w Siedlcach oraz brak możliwości spenetrowania wszystkich potencjalnych środowisk, należy przypuszczać, że mogła gniazdować tam większa liczba samic. W większości spośród 31 terytoriów samców zlokalizowano pojedyncze gniazda (52%). Niewiele mniejszy udział stanowiły terytoria, w których zlokalizowano gniazda 2 3 samic (42%). Udział samic gniazdujących poza terytoriami samców wynosił 6%. Z reguły, w obrębie kontrolowanych kompleksów liczba samic nie przewyższała liczby terytorialnych samców. Wyjątkowo na stawach w Mościbrodach w roku 2007 odnotowano dwukrotnie więcej samic niż samców (odpowiednio 4 i 2). Podobnie jak na Lubelszczyźnie, również na Południowym Podlasiu w roku 2008 stwierdzono wyjątkowo małą liczbę samic przy podobnej jak w latach poprzednich, liczebności terytorialnych samców. 160

Dyskusja Stwierdzone na Lubelszczyźnie i Południowym Podlasiu zagęszczenia terytorialnych samców należą do najwyższych w Polsce. Na stawach hodowlanych innych regionów kraju notowano kilkakrotnie mniejsze zagęszczenia (tab. 3). Na różnice te może mieć wpływ mniejsza powierzchnia pojedynczych kompleksów stawowych we wschodniej Polsce. Na przykład na Lubelszczyźnie średnia wielkość kompleksu wynosi 58 ha, zaś w Dolinie Baryczy wartość ta jest niemal dziesięć razy większa 515 ha. Na zagęszczenie bąków na stawach hodowlanych ma również wpływ powierzchnia szuwarów, jednak brak jest szczegółowych danych do porównań. Dysproporcje między zagęszczeniem bąka na badanym obszarze a innymi regionami mogą być jednak mniejsze, ze względu na możliwy wzrost liczebności bąka w innych regionach kraju. Należy pamiętać, że większość danych użytych do porównań pochodzi z lat 1990. W porównaniu ze stawami hodowlanymi Lubelszczyzny i Południowego Podlasia, w innych środowiskach zasiedlanych przez bąka odnotowano również niższe zagęszczenia. Na przykład w rezerwacie Świdwie zagęszczenie terytorialnych samców wahało się od 0,7 do 2,3 os./100 ha (Staszewski & Czeraszkiewicz 2000). Jedynie na Jeziorze Łuknajno notowano maksymalne zagęszczenie wynoszące 4,4 os./100 ha (Osojca 2005). W większości dolin rzecznych zagęszczenia nie przekraczały wartości 0,1 samca/100 ha, m.in. na bagnie Wizna (Górski 2002), w Dolinie Noteci (Bednorz & Kupczyk 1995) i w Dolinie Warty (Chylarecki et al. 1992). Natomiast w dolinach z dużą powierzchnią odpowiednich biotopów lęgowych notowano zagęszczenia wynoszące ok. 0,4 samca/100 ha, m.in. w Bagiennej Dolinie Narwi (Dombrowski 2004) oraz na Międzyodrzu (Ławicki 2007). W latach 2003 2008 populacja bąka na Lubelszczyźnie i Południowym Podlasiu była względnie stabilna. Świadczy o tym utrzymująca się na stałym poziomie liczebność terytorialnych samców. W przypadku największego kompleksu stawów w Siedlcach, zbliżona liczeb- Tabela 3. Porównanie zagęszczeń terytorialnych samców bąka na największych kompleksach stawów hodowlanych w Polsce Table 3. Comparison of densities of booming Bittern males breeding on large fishponds in Poland. (1) location, (2) total area, (3) number of complexes, (4) mean density and range, (5) study period, (6) source Lokalizacja (1) Ogólna powierzchnia (ha) (2) Liczba kompleksów (3) Średnie zagęszczenie [os./100 ha] i zakres (4) Lata (5) Źródło (6) Stawy Milickie 6183 12 0,9 (0,3 1,6) 1981 1994 Witkowski et al. (1995) Dolina Górnej Wisły 2115 11 1,5 (0,6 3,3) 1995 2002 Wiehle et al. (2002) Pradolina Warszawsko-berlińska 840 5 1,3 (0,5 2,4) 2001 Wojciechowski & Janiszewski (2003) Przygodzice 700 1 0,4 (0,3 0,6) 1982 1992 Dolata (1993) Dolina Nidy 615 3 2,6 (1,7 3,5) 1996 1997 Polak & Wilniewczyc (2001) Lubelszczyzna 587 10 5,1 (2,5 10,4) 2003 2008 niniejsze badania Południowe Podlasie 528 5 3,7 (1,2 5,4) 2006 2008 niniejsze badania Wielikąt 370 1 0,7 (0,5 1,2) 1992 1996 Szyra (2001) 161

ność terytorialnych samców utrzymuje się od roku 2000 (A. Goławski, mat. niepubl.). Również na stawach w Samoklęskach w ostatnich latach liczba samców wydaje się stabilna, gdyż w roku 1993 stwierdzono tam 6 terytorialnych samców (Wojciukiewicz 1994). Z kolei na stawach w Garbowie zauważono niewielki wzrost liczebności z 2 samców w latach 1991 1993 do 5 samców w roku 2008 (Styła 1994). Z drugiej strony, w wyniku prac renowacyjnych polegających na zmniejszaniu powierzchni szuwarów, na niektórych kompleksach stawów notuje się spadek liczebności. Taką sytuację odnotowano na stawach w Mościbrodach, gdzie liczba terytorialnych samców zmniejszyła się z 3 w roku 2005 do 1 w roku 2008. Trendy liczebności obserwowane w obrębie omawianych regionów są zbliżone do wyników uzyskanych w skali całego kraju (Dombrowski 2004). Fluktuacje polaczona z utrzymywaniem sie stalego poziomu liczebnosc baka w calej Polsce stwierdzono w latach 2002 2005 w 26 losowo wybranych kwadratach o powierzchni 100 km 2 (Sikora et al. 2006). W przeciwieństwie do względnie stałej liczby terytorialnych samców stwierdzono znaczne, międzysezonowe fluktuacje liczebności gniazdujących samic. Przyczyny tego zjawiska nie są do końca poznane. Być może wynikają one z poligynicznego systemu kojarzenia występującego u bąka oraz zmian lokalnych warunków siedliskowo-pokarmowych. W związku ze zmianami warunków środowiskowych na poszczególnych stawach w obrębie jednego kompleksu hodowlanego, w niektórych terytoriach samców mogą tworzyć się optymalne pod względem pokarmowym mikrosiedliska. Szczegółowe badania nad ekologią bąka wykazały preferowanie stawów z obsadą o określonej kategorii wiekowej karpia (Polak 2008). Ponadto trzyletni okres hodowli tego dominującego gatunku ryby wymusza prowadzenie określonych zabiegów związanych m.in. ze spuszczaniem i napełnianiem stawów w okresie lęgowym bąka. Może to wpływać na możliwość przystępowania do rozrodu lub na straty w lęgach. Niewykluczony jest również wpływ czynników mogących negatywnie oddziaływać na liczebność samic na zimowiskach (White et al. 2006). Ze względu na kryptyczne ubarwienie, skryty tryb życia oraz specyficzne siedliska lęgowe bąk jest gatunkiem, który zdecydowanie łatwiej można wykryć na podstawie donośnego głosu godowego, niż w oparciu o obserwacje wizualne. Podstawowym oraz realnym do uzyskania wskaźnikiem liczebności lokalnej populacji lęgowej, m. in. na potrzeby monitoringu i inwentaryzacji, jest liczba odzywających się głosem godowym ( buczących ) samców (Puglisi & Adamo 2004, Turnhout et al. 2006, White et al. 2006). Niniejsze badania wskazują, iż liczba terytorialnych samców może być tylko indeksem pomocnym przy ocenie wielkości lokalnej populacji i nie jest równoznaczna z liczbą samic przystępujących do rozrodu. Na przykład, w roku 2004 na stawach rybnych w Samoklęskach stwierdzono 7 samców okupujących terytoria, w których aż 14 samic zbudowało gniazda i złożyło jaja (Polak 2006). Na stawach rybnych w Niedrzwicy, w roku 2006 stwierdzono jednego odzywającego się samca, w którego terytorium równocześnie gniazdowały obok siebie 4 samice, zaś na stawach w Mościbrodach w roku 2007, w terytorium jednego samca gniazdowały 3 samice. Wyniki uzyskane w niniejszych badaniach potwierdzają zalecenia stosowania liczby odzywających się samców jako jednostki liczebności, ale bez interpretowania jej jako liczby par lęgowych. Dziękujemy osobom pomagającym w badaniach. Byli to: Karol Bosek, Michał Gąska, Janusz Kloskowski, Jarosław Krogulec, Rafał Kuropieska, Marek Nieoczym, Daniel Paczóski, Marta Szaniawska, Ewa Zębek. Andrzejowi Dombrowskiemu i Ziemowitowi Kosińskiemu dziękujemy za uwagi do wstępnej wersji pracy. Literatura Adamo M.C., Puglisi L., Baldaccini N.E. 2004. Factors affecting Bittern Botaurus stellaris distribution in a Mediterranean wetland. Bird Conserv. Internat. 14: 153 164. 162

Bednorz J., Kupczyk M. 1995. Fauna ptaków doliny Noteci. W: Bednorz J. (red.). Ptaki Doliny Noteci, ss. 3 94. Prace Zakł. Biol. Ekol. Ptaków UAM. BirdLife International. 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. BirdLife International, Cambridge. Chylarecki P., Winiecki A., Wypychowski K. 1992. Awifauna lęgowa doliny Warty na odcinku Uniejów-Spławie. W: Winiecki A. (red.). Ptaki lęgowe doliny Warty, ss. 7 55. Prace Zakł. Biol. Ekol. Ptaków UAM. CrampS., Simmons K.E.L. (eds). 1977. The Birds of the Western Palearctic. 1. Oxford Univ. Press. Day J.C.U. 1981. Status of Bitterns in Europe since 1976. Brit. Birds 74: 10 16. Dmitrenok M., Puglisi L., Demongin L., Gilbert G., Polak M., Bretagnolle V. 2007. Geographical variation, sex and age in Great Bittern Botaurus stellaris using coloration and morphometrics. Ibis 149: 37 44. Dobrowolski K. (red.). 1995. Przyrodniczo ekonomiczna waloryzacja stawów rybnych w Polsce. IUCN, Warszawa. Dolata P. 1993. Stawy przygodzickie, zagrożenia środowiska i postulaty ochronne. Przegl. Przyr. 4: 181 192. Dombrowski A. 2001. Bąk (Botaurus stellaris). W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt, ss. 110 112. PWRiL, Warszawa. Dombrowski A. 2004. Botaurus stellaris (L., 1758) Bąk. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny, ss. 58 63. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Gilbert G., Tyler G.A., Smith K.W. 2003. Nestling diet and fish preference of Bitterns Botaurus stellaris in Britain. Ardea 91: 35 44. Gilbert G., Tyler G.A., Smith K.W. 2005. Behaviour, home-range size and habitat use by male Great Bittern Botaurus stellaris in Britain. Ibis 147: 533 543. Gilbert G., Tyler G.A., Dunn C.J., Smith K.W. 2005. Nesting habitat selection by Bitterns in Britain and the implications for wetland management. Biol. Conserv. 124: 547 553. Gilbert G., Tyler G.A., Dunn C.J., Ratcliffe N., Smith K.W. 2007. The influence of habitat management on the breeding success of the Great Bittern Botaurus stellaris in Britain. Ibis 149: 53 66. Górski A. 2002. Ptaki Bagna Wizna i terenów doliny Narwi do niego przyległych stan zachowania, zagrożenia i propozycje ochrony. Drozd. Zeszyt Przyr. 1: 7 14. Gromadzki M. (red.). 2004. Ptaki. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Hagemeijer E.J.M., Blair M.J. (eds). 1997. The EBCC atlas of European breeding birds: their distribution and abundance. Poyser, London. Hancock J., Kushlan J. 1984. The herons handbook. Harper, New York. Kenward R.E. 1987. Wildlife radio-tagging: equipment, field techniques and data analysis. Academic Press, London. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kupczyk M. 2000. Botaurus stellaris (L. 1758) bąk. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. (red.). Ptaki Wielkopolski, ss. 43 44. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Kushlan J.A., Hafner H. (eds). 2000. Heron Conservation. Academic Press, London. Lefebvre G., Poulin B. 2003. Accuracy of bittern location by acoustic triangulation. J. Field Orn. 74: 305 311. Ławicki Ł., Marchowski D., Mrągowski W., Niedźwiecki S., Kaliciuk J, Śmietana P., Wysocki D. 2007. Awifauna Międzyodrza w latach 1994 2006. Not. Orn. 48: 38 54. Lewartowski Z., Pugacewicz E. 1992. Botaurus stellaris (L. 1758) Bąk. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce, ss. 102 103. PWRiL, Warszawa. Osojca G. 2005. Zmiany awifauny lęgowej Rezerwatu Biosfery Jezioro Łuknajno w latach 1982 2002. Not. Orn. 46: 77 88. Piskorski M. 1999. Rozmieszczenie, liczebność i ochrona bąka Botaurus stellaris na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55: 52 64. Polak M. 2006. Booming activity of male Bitterns Botaurus stellaris in relation to reproductive cycle and harem size. Ornis Fenn. 83: 27 33. 163

Polak M. 2008 msc. Ekologia bąka Botaurus stellaris na stawach rybnych Lubelszczyzny w okresie lęgowym. Rozprawa doktorska, Zakład Ochrony Przyrody UMCS, Lublin. Polak M., Wilniewczyc P. 2001. Ptaki lęgowe doliny Nidy. Not. Orn. 42: 89 102. Poulin B., Lefebvre G. 2003a. Optimal sampling of booming Bitterns Botaurus stellaris. Ornis Fenn. 80: 11 20. Poulin B., Lefebvre G. 2003b. Variation in booming among Great Bitterns Botaurus stellaris in the Camargue, France. Ardea 91: 177 182. Puglisi L., Adamo C. 2004. Discrimination of individual voices in male Great Bitterns (Botaurus stellaris) in Italy. Auk 121: 541 547. Puglisi L., Pagni M., Bulgarelli Ch., Baldaccini N.E. 2001. The possible functions of calls organization in the bittern (Botaurus stellaris). Ital. J. Zool. 68: 315 321. Sikora A., Gromadzki M., Rohde Z. 2006. Monitoring flagowych gatunków ptaków w latach 2001 2005. Zakład Ornitologii PAN, Gdańsk. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985 2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Staszewski A., Czeraszkiewicz R. 2000. Awifauna lęgowa rezerwatu Świdwie i okolic w latach 1990 1998. Not. Orn. 41: 115 138. Styła K. 1994 msc. Awifauna stawów w Garbowie i Markuszowie. Praca magisterska, Zakład Ochrony Przyrody UMCS w Lublinie. Szyra D. 2001. Awifauna stawów rybnych Wielokąt koło Lubomi (województwo śląskie). Ptaki Śląska 13: 67 85. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski, rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Turnhout Ch., Dijk A., Weide M., Beusekom R. 2006. Roepende Roerdompen in Nederland: trefkansen, trends en aantallen. Limosa 79: 1 12. Tyler G.A., Smith K.W., Burges N. 1998. Reedbed management and breeding Bitterns Botaurus stellaris in the UK. Biol. Conserv. 86: 257 266. Wahlberg M., Tougaard J., Møhl B. 2002. Localizing bitterns (Botaurus stellaris) withanarrayof non-linked microphones. Bioacoustics 13: 233 245. White G., Purps J., Alsbury S. (eds). 2006. The Bittern in Europe: a guide to species and habitat management. RSPB, Sandy. Wiehle D., Wilk T., Faber M., Betleja J., Malczyk P. 2002. Awifauna doliny górnej Wisły. 1. Ptaki Ziemi Oświęcimsko-Zatorskiej. Not. Orn. 43: 227 253. Witkowski J. 1991. Bąk Botaurus stellaris. W: Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. (red.). Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna, ss. 53 56. Uniwersytet Wrocławski. Witkowski J., Orłowska B., Ranoszek E., Stawarczyk T. 1995. Awifauna doliny Baryczy. Not Orn. 36: 5 74. Wojciechowski Z., Janiszewski T. 2003. Zmiany awifauny lęgowej w pradolinie warszawsko-berlińskiej między Łęczycą a Łowiczem w latach 1970 2001. Not. Orn. 44: 249 262. Wojciukiewicz J. 1994 msc. Wodno-błotne Non-passerifromes stawów w Samoklęskach. Praca magisterska, Zakład Ochrony Przyrody UMCS w Lublinie. Wylęgała P. 2004. Zmiany liczebności wybranych gatunków ptaków w Dolinie Dolnej Noteci na odcinku Ujście Wieleń w latach 1980 2003. Not. Orn. 44: 187 194. Marcin Polak Zakład Ochrony Przyrody, UMCS Akademicka 19, 20-033 Lublin mpolak@hektor.umcs.lublin.pl Zbigniew Kasprzykowski Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Akademia Podlaska Prusa 12, 08-110 Siedlce 164