ZACHWASZCZENIE UPRAW OKOPOWYCH NA OBSZARZE OBNIŻENIA WĘGROWSKIEGO Weed infestation of the root crops in the Węgrów Lowering

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH Se ri a ROL NICTWO Nr 2 (2) 2015 Zofia Rzymowska, Teresa Skrajna, Damian Dunajko, Katarzyna Kościuk Katedra Ekologii Rolniczej Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach zofia.rzymowska@uph.edu.pl ZACHWASZCZENIE UPRAW OKOPOWYCH NA OBSZARZE OBNIŻENIA WĘGROWSKIEGO Weed infestation of the root crops in the Węgrów Lowering Streszczenie: W pracy przedstawiono analizę zachwaszczenia upraw okopowych na tle warunków glebowych Obniżenia Węgrowskiego. Oceny zachwaszczenia dokonano w oparciu o stałość fitosocjologiczną i współczynnik pokrycia gatunków wyliczone dla zdjęć wykonanych na poszczególnych kompleksach glebowo-rolniczych. Do analizy wykorzystano 324 zdjęcia fitosocjologiczne, na podstawie których określono gatunki dominujące w zachwaszczeniu tej grupy upraw. Niezależnie od warunków glebowych w zachwaszczeniu roślin okopowych na badanym terenie dominowały: Chenopodium album, Fallopia convolvulus, Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium i Raphanus raphanistrum. Ponadto na glebach lekkich notowano duży udział gatunków takich, jak: Digitaria ischaemum, Spergula arvensis, Rumex acetosella oraz Setaria pumila i Setaria viridis, a na glebach zwięzłych i zasobnych w składniki pokarmowe: Echinochloa crus-galli, Matricaria maritima subsp. inodora, Stellaria media oraz Cirsium arvense i Sonchus arvensis. W warunkach nadmiernego uwilgotnienia licznie występowały gatunki higrofilne, jak: Gnaphalium uliginosum, Juncus bufonius, Polygonum hydropiper, Mentha arvensis, Rorippa sylvestris i Plantago intermedia. Słowa kluczowe: uprawy okopowych, zachwaszczenie, gatunki dominujące, kompleksy glebowo-rolnicze Wstęp Antropogeniczne zbiorowiska synantropijne zdominowały współczesny krajobraz Polski, jednak zbiorowiska okopowych występują coraz rzadziej. Zbiorowiskom segetalnym w ostatnich latach poświęca się coraz więcej uwagi ze względu na bardzo duży stopień ich przekształceń [Siciński 2003]. Istnieje potrzeba rejestracji tych zmian w celu uchwycenia dynamiki i kierunku przemian zachodzących w zbiorowiskach pól uprawnych [Hołdyński i in. 1986]. Zmiany te są skutkiem intensyfikacji produkcji, a zwłaszcza wysokiego poziomu nawożenia mineralnego oraz chemicznego zwalczania chwastów. Powoduje to ubożenie florystyczne zbiorowisk oraz wzrost udziału gatunków nitrofilnych [Sobisz i Ratuszniak 2002]. Racjonalne zwalczanie chwastów powinno być poprzedzone badaniem zbiorowisk segetalnych służącym

26 Zofia Rzymowska, Teresa Skrajna, Damian Dunajko, Katarzyna Kościuk ustaleniu składu gatunkowego i określeniu stosunków ilościowych w różnych warunkach glebowych. Celem niniejszej pracy było określenie stałości fitosocjologicznej i współczynnika pokrycia dla gatunków zachwaszczających uprawy okopowe na tle zróżnicowanych warunków glebowych Obniżenia Węgrowskiego oraz wyróżnienie gatunków dominujących w tych uprawach. Teren badań Obniżenie Węgrowskie zajmuje obszar 578 km 2. Administracyjnie teren ten położony jest na terytorium kilku powiatów: węgrowskiego, siedleckiego, mińskiego. Obniżenie Węgrowskie stanowi północno-zachodnią część Niziny Południowopodlaskiej, która jest częścią podprowincji Nizin Środkowowschodnich [Kondracki 2002]. Obszar ten wznosi się na wysokości 125 135 m n.p.m., posiada rzeźbę płaskorówninną o deniwelacjach nie przekraczających 3 m na długości 750 m. Obniżenie Węgrowskie zajmuje dolinę Liwca oraz obniżenia związane z dolinami Kostrzynia i Świdra. Dolny odcinek Liwca leży w granicach Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego, a środkowy na terenie Siedlecko-Węgrowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Znaczna część mezoregionu zaliczana jest do sieci obszarów Natura 2000. Górny odcinek Liwca charakteryzuje się szeroką i płaską doliną, miejscami wtórnie zabagnioną. W środkowym odcinku dolina jest węższa, a w okolicach Jarnic i Grodziska występują wysokie krawędzie. Omawiany obszar pokrywają utwory lodowcowe zlodowacenia środkowopolskiego w postaci glin i piasków zwałowych naniesionych przez morenę denną oraz moreny czołowe. Natomiast w dolinach rzek i cieków wodnych występują utwory współczesne. Obniżenie Węgrowskie charakteryzuje się płytkim poziomem wód gruntowych. Na badanym terenie grunty orne stanowią 63,6%, duży udział mają też użytki zielone 28,9% (opracowanie własne na podstawie map glebowo-rolniczych badanego obszaru). Wśród gruntów ornych przeważają gleby zaliczane do kompleksów żytnich, a największą powierzchnię zajmuje kompleks żytni słaby i żytni bardzo dobry. Znaczny udział ma też kompleks zbożowo-pastewny słaby 10,1%. Na największym areale występują gleby brunatne wyługowane i mursze oraz gleby pseudobielicowe. Metody badań Badania fitosocjologiczne prowadzono w uprawach okopowych Obniżenia Węgrowskiego w latach 1994 2001. Polegały one na wykonaniu zdjęć fitosocjologicznych. Łącznie wykonano 324 zdjęcia fitosocjologiczne metodą Braun-Blanqueta [Pawłowski 1977], w tym 288 w uprawach ziemniaka i 26 na plantacjach buraka. Powierzchnia zdjęcia wynosiła około 50 m 2. Przy wyborze miejsc do badań i orientacji w warunkach siedliskowych korzystano z map glebowo-rolniczych w skali 1:5000. Obserwacje wykonywano na wszystkich jednostkach glebowo-rolniczych reprezentujących badany teren pod względem warunków glebowych, w terminie optymalnym

Zachwaszczenie upraw okopowych na obszarze Obniżenia Węgrowskiego 27 dla rozwoju zbiorowisk segetalnych wykształcających się w uprawach okopowych (koniec sierpnia i początek września). Zdjęcia zestawiono w tabele, porządkując je według kompleksów glebowo- -rolniczych. Dla każdego gatunku w tabeli wyliczono stałość fitosocjologiczną (S) i współczynnik pokrycia (D) [Pawłowski 1977]. Ze względu na obszerność materiału faktograficznego, w pracy przedstawiono tylko tabelę zbiorczą obrazującą częstość i nasilenie występowania poszczególnych gatunków w badanych uprawach na tle warunków glebowych. Nomenklaturę gatunków podano według Mirka i in. [2002]. Wyniki Gleby uprawne Obniżenia Węgrowskiego są zróżnicowane pod względem typu (A, Bw, B, M, Dz, D, Dd) i składu granulometrycznego. Stwierdzone w uprawach pokrycie przez chwasty było zróżnicowane i zależne od warunków glebowych, najmniejsze na kompleksie żytnim bardzo słabym (27,5%), a największe na glebach kompleksów zbożowo-pastewnych: mocnego (70,5%) i słabego (67,1%) (tab. 1). Najwyższą średnią liczbę gatunków w zdjęciu notowano na glebach kompleksu zbożowo-pastewnego mocnego (25,8 gat.) i pszennego dobrego (25,5 gat.), najniższą zaś na glebach kompleksu żytniego bardzo słabego (10,9). Podobnie kształtowała się też ogólna liczba gatunków na poszczególnych kompleksach, najmniejsza była na kompleksie żytnim bardzo słabym (41 gat.), a największa na kompleksie żytnim bardzo dobrym (120 gatunków) i pszennym dobrym (117 gatunków). Na plantacjach okopowych niezależnie od warunków glebowych dominującymi gatunkami w grupie chwastów krótkotrwałych były: Chenopodium album, Fallopia convolvulus, Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium i Raphanus raphanistrum, chociaż pokrycie ostatnim z nich było wyraźnie niższe na siedliskach najsłabszych (kompleks żytni bardzo słaby) i na glebach najżyźniejszych (kompleks pszenny dobry). Dość częstymi były również: Capsella bursa-pastoris, Polygonum persicaria i Anthemis arvensis, jednak zazwyczaj pokrycie nimi było niskie. Wśród gatunków wieloletnich na wszystkich badanych kompleksach glebowo-rolniczych często i w dużym pokryciu notowano Elymus repens i Equisetum arvense. Na glebach lekkich duży udział miały gatunki acidofilne, jak: Digitaria ischaemum, Spergula arvensis i Rumex acetosella oraz lokalnie Setaria pumila i Setaria viridis. Na glebach zwięzłych, zasobnych w składniki pokarmowe, o ph zbliżonym do obojętnego, w wysokiej stałości i pokryciu notowano: Echinochloa crus-galli, Matricaria maritima subsp. inodora, Stellaria media oraz Cirsium arvense i Sonchus arvensis. Lokalnie duże pokrycie zanotowano w przypadku: Galinsoga parviflora i Euphorbia helioscopia (zwłaszcza na kompleksie pszennym dobrym). Na wspomnianych siedliskach notowano liczną grupę gatunków wskazujących na dobrą zasobność siedlisk i względnie wysoki odczyn gleby, jak: Veronica persica, Veronica agrestis, Lamium amplexicaule, Lamium purpureum, Sonchus asper, Anagallis arvensis, Thlaspi arvense, Sinapis arvensis, Galium aparine oraz wiele innych notowanych w niskiej stałości i pokryciu.

28 Zofia Rzymowska, Teresa Skrajna, Damian Dunajko, Katarzyna Kościuk Na siedliskach nadmiernie uwilgotnionych zaznaczał się udział gatunków higrofilnych. Wśród nich największą stałość i pokrycie miały: Gnaphalium uliginosum, Juncus bufonius, Polygonum hydropiper oraz z gatunków wieloletnich: Mentha arvensis, Rorippa sylvestris i Plantago intermedia. Dyskusja Ziemniak uprawiany jest w większości państw świata. Największe powierzchnie uprawy tej rośliny w ostatnim czasie znajdowały się w Rosji, Polsce i Stanach Zjednoczonych [Rocznik Statystyczny RP GUS 2009]. Powierzchnia zajęta pod uprawy okopowych pod koniec XX wieku bardzo zmalała. Udział ziemniaka w strukturze zasiewów w Polsce w latach 1996-2007 zmniejszył się z 10,9% do 5%, tj. odnotowano spadek powierzchni uprawy o około 58% [Wasilewska 2008]. Przyczyną tych zmian są zmieniające się potrzeby i kierunki użytkowania ziemniaków [Jabłoński 2005]. Spowodowane jest to dużymi nakładami pracy i energii, wysokimi kosztami oraz zmniejszeniem znaczenia ziemniaka w żywieniu zwierząt. Jednym z ważniejszych czynników decydujących o plonowaniu ziemniaków jest zachwaszczenie. Tradycyjna pielęgnacja mechaniczna stosowana na większości plantacji ziemniaczanych, zwłaszcza w środkowowschodniej Polsce, nie daje zadowalających efektów, gdyż niszczy tylko 60-70% chwastów [Pomykalska 1991]. Spadek plonu spowodowany zachwaszczeniem może sięgać kilkudziesięciu procent [Pawłowski i Wesołowski 1991, Jędruszczak 1993]. W uprawach okopowych szczególnie niebezpieczne jest zachwaszczenie wtórne, rozwijające się w momencie, gdy już nie stosuje się zabiegów zwalczających chwasty [Skrzyczyńska i Skrajna 2000]. Skutkuje to nagromadzeniem się diaspor chwastów w glebie, które w uprawach następczych sprawiają rolnikom wiele kłopotów i przyczyniają się do wzrostu kosztów związanych z uprawą roli na zaniedbanych polach w następnych sezonach wegetacyjnych [Ziemińska-Smyk i Trąba 2004]. Chcąc ograniczyć straty plonów z tytułu zachwaszczenia, należy zwrócić uwagę na skład gatunkowy, a zwłaszcza na taksony dominujące [Adamczewski i Dobrzański 1997]. W uprawie ziemniaka za gatunki chwastów o wysokiej szkodliwości uznaje się: Chenopodium album, Stellaria media, Galinsoga parviflora i Echinochloa crusgalli. Ponadto wskazuje się takie gatunki, jak: Polygonum persicaria, Spergula arvensis, Convolvulus arvensis i Elymus repens [Skrzyczyńska i Skrajna 2000, Zarzecka 2002]. Potwierdzono to badaniami prowadzonymi przez autorów pracy. Chenopodium album jest uciążliwym chwastem upraw okopowych występującym masowo w całej Polsce [Skrzyczyńska i in. 2002]. Może występować na różnych siedliskach, ale zaliczany jest do gatunków nitrofilnych, preferujących gleby dobrze nawożone [Dobrzański i in. 2002]. Na badanym obszarze Chenopodium album jest gatunkiem stałym na glebach większości kompleksów glebowo-rolniczych osiągając jednocześnie bardzo duże pokrycie. Tylko na kompleksie żytnim bardzo słabym notowany jest rzadziej i w mniejszym pokryciu. Często i w znacznym pokryciu na żyznych siedliskach występuje również Matricaria maritima subsp. inodora.

Tabela 1. Zachwaszczenie upraw okopowych na kompleksach glebowo-rolniczych Obniżenia Węgrowskiego Table 1. Weed infestation of root crops on soil-agricultural complex of Węgrów Lowering Kompleks glebowo-rolniczy Soil-agricultural complex Typ gleby Soil type Skład granulometryczny Granulometric composition Średnie pokrycie przez roślinę uprawną Mean cover with crop in % plant over field in % Średnie pokrycie przez chwasty w % Mean range of weeds over fileld in % Liczba gatunków w zdjęciu Number of weed species Średnia liczba gatunków w zdjęciu Mean number of weeds species 7 6 5 4 2 8 9 Bw, M A, Bw, M, Dz A, Bw Dz A, Bw, B, Dz A, Bw, Dz A, Bw, Dz, D A, F, M, Dz, D, Dd pl; ps:pl; ps ps.pl; ps:pl; ps.gl; ps:gs; pgl.pl; pgl.gl ps.pl; ps.gl; pgl.ps; pgl.gl; pgl:gl; pgl.gs; pgl:gs; pgl.gs; pgm.gl; pgl:pgmp pgl.ps; pgl.gl; pgl:gl; pgl.gs; pgl:gs; gm.gl; pgm:gl; pgm:gs; pgm.gs pgl.gs; pgm.gl; pgm:gs; pgm.gs; gl; gl:gs; gl.gc; ps.pl; pgl.gl; pgl:gs; pgl.gs; pgl.gc; pglp:gl; pgm.gl; gm.gs; pgm.gc ps.pl; ps:pl; ps.pgl; ps; ps:pglp; pgl.pl; pgl:pl; pgl.gl; pgl.gs; pgm.gl 62 64,1 70,4 68,9 68,4 70,6 77,5 27,5 47,4 53,1 55,8 50,9 70,5 67,1 7 14 10 30 9 28 10 34 18 36 17 38 9 34 10,9 16 18,2 21,7 25,5 25,8 18,1 Liczba zdjęć Number of record 14 70 60 60 40 40 40 Łączna liczba gatunków Total number of species 41 98 100 120 117 98 99 Gatunki krótkotrwałe Short-lived species S D S D S D S D S D S D S D Chenopodium album III 100 V 855 V 784 V 996 V 658 V 943 V 639 Stellaria media I 0 III 89 III 133 V 354 V 569 V 476 III 119 Fallopia convolvulus IV 64 IV 289 IV 258 IV 376 IV 113 IV 273 IV 395 Raphanus raphanistrum III 50 IV 352 IV 438 III 301 II 99 IV 144 III 151

Spergula arvensis V 229 V 227 IV 352 II 147 I 18 I 30 III 90 Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium II 36 III 221 IV 150 III 206 III 55 IV 321 III 248 Digitaria ischaemum V 1643 III 595 II 164 I 67 I 13 II 256 Anthemis arvensis II 21 III 94 IV 140 IV 288 III 90 III 203 III 210 Viola arvensis III 50 III 51 II 52 IV 194 IV 120 III 85 III 50 Capsella bursa-pastoris I 0 I 16 II 25 III 57 V 113 III 68 II 25 Polygonum persicaria II 21 III 120 IV 235 IV 136 III 55 III 104 III 94 Setaria pumila II 29 III 399 II 84 I 27 I 48 I 23 I 40 Polygonum aviculare II 50 II 61 III 62 III 53 I 20 II 86 II 28 Setaria viridis III 107 II 146 II 140 I 28 I 10 I 38 I 60 Scleranthus annuus III 79 III 84 II 66 II 98 I 5 I 50 I 28 Erodium cicutarium II 36 III 60 II 27 II 53 II 30 II 23 II 20 Centaurea cyanus I 7 II 58 II 35 III 97 II 35 III 43 II 23 Echinochloa crus-galli III 192 IV 866 IV 737 IV 636 IV 919 IV 683 Matricaria maritima subsp. inodora II 40 II 113 III 285 IV 405 IV 308 II 63 Gnaphalium uliginosum I 10 II 91 II 128 II 55 IV 329 II 133 Galinsoga parviflora II 184 II 270 III 173 III 458 III 490 II 448 Myosotis arvensis I 13 I 15 III 57 IV 90 III 70 I 20 Veronica arvensis I 19 I 15 II 57 III 68 III 85 II 23 Juncus bufonius I 7 II 197 II 201 I 5 III 288 II 178 Polygonum hydropiper I 45 I 79 I 8 I 15 II 164 III 288 Vicia hirsuta I 10 I 15 II 35 III 53 II 38 I 15 Galium aparine I 7 I 10 II 35 III 93 II 68 I 10 Sinapis arvensis I 4 I 3 I 22 III 38 II 45 Lamium purpureum I 26 I 7 I 30 III 98 II 34 I 5 Euphorbia helioscopia I 3 I 13 III 129 II 45 I 13 Thlaspi arvense I 5 I 7 III 95 I 38 I 5

Gatunki występujące w II i I klasie stałości: krótkotrwałe (Species occurring in I and II class of constancy: short-lived species): Galeopsis bifida 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; Poa annua 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; Spergularia rubra 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; Trifolium arvense 1, 2, 3, 4, 5, 6; Galeopsis ladanum 1, 2, 3, 4, 5, 6; Erigeron acris 1, 2, 3, 4, 6, 7; Galeopsis tetrahit 2, 3, 4, 5, 6, 7; Erysimum cheiranthoides 2, 3, 4, 5, 6, 7; Vicia tetrasperma 2, 3, 4, 5, 6, 7; Galinsoga ciliata 2, 3, 4, 5, 6, 7; Vicia angustifolia 2, 3, 4, 5, 6, 7; Gypsophila muralis 2, 3, 4, 5, 6, 7; Geranium pusillum 2, 3, 4, 5, 6, 7; Chamomilla suaveolens 2, 3, 4, 5, 6, 7; Ornithopus sativus 1, 2, 3, 4, 5; Avena fatua 2, 3, 4, 5, 6; Malva neglecta 2, 3, 4, 5, 6; Amaranthus retroflexus 2, 3, 4, 5, 6; Rorippa palustris 2, 3, 4, 5, 6; Melandrium album 2, 3, 4, 5, 6; Arenaria serpyllifolia 2, 3, 4, 5, 7; Polygonum lapathifolium subsp. pallidum 2, 3, 4, 5, 7; Bidens tripartita 2, 3, 4, 6, 7; Cardaminopsis arenosa 2, 3, 4, 6, 7; Arabidopsis thaliana 2, 3, 4, 6, 7; Vicia villosa 2, 3, 4, 6, 7; Medicago lupulina 2, 4, 5, 6, 7; Crepis tectorum 2, 4, 5, 6, 7; Galeopsis speciosa 2, 4, 5, 6, 7; Anchusa arvensis 2, 4, 5, 6, 7; Apera spica-venti 1, 2, 3, 4; Neslia paniculata 3, 4, 5, 6; Brassica napus subsp. napus 3, 4, 5, 6; Chamomilla recutita 3, 4, 5, 6; Daucus carota 3, 4, 5, 6; Veronica agrestis 4, 5, 6, 7; Anagallis arvensis 4, 5, 6, 7; Sonchus oleraceus 4, 5, 6, 7; Solanum nigrum 4, 5, 6, 7; Chaenorhinum minus 4, 5, 6, 7; Arnoseris minima 2, 3, 4; Veronica hederifolia 2, 5, 6; Conyza canadensis 2, 5, 7; Cerastium holosteoides 3, 4, 7; Galeopsis pubescens 3, 4, 7; Vicia sativa 4, 5, 6; Senecio vulgaris 4, 5, 6; Lupinus luteus 1, 2; Avena sativa 2, 3; Sisymbrium officinale 3, 4; Urtica urens 3, 4; Lactuca serriola 4, 5; Digitaria sanguinalis 4, 5; Chenopodium polyspermum 5, 6; Fumaria officinalis 5, 6; Atriplex patula 5, 6; Prunella vulgaris 1; Spergula vernalis 1; Polygonum minus 1; Avena strigosa 2; Melilotus alba 2; Berteroa incana 2; Oenothera biennis 3; Myosotis stricta 3; Malva pusilla 4; Triticale 4; Teesdalea nudicaulis 4;Veronica polita 4; Arctium minus 4; Lapsana communis 5; Galium spurium 5; Trifolium dubium 5; Descurainia sophia 5; Chenopodium glaucum 5; Odontites serotina 5; Solanum tuberosum 5; Vicia dasycarpa 5; Trifolium campestre 6; Papaver rhoeas 6; Lithospermum arvense 6; Consolida regalis 6; Papaver argemone 7; Sonchus asper I 7 I 7 III 85 I 13 I 3 Veronica persica I 12 III 141 II 76 I 5 Lamium amplexicaule I 12 III 103 I 33 Gatunki wieloletnie Perennial species S D S D S D S D S D S D S D Equisetum arvense III 196 V 670 V 358 V 410 IV 169 IV 250 IV 721 Elymus repens V 150 IV 275 III 250 IV 301 III 118 IV 314 III 680 Rumex acetosella IV 107 III 176 III 139 I 27 I 49 I 40 II 151 Convolvulus arvensis I 14 III 88 III 124 III 91 II 33 II 23 I 30 Taraxacum officinale I 7 I 20 II 27 II 20 III 45 II 35 I 20 Cirsium arvense I 61 III 91 III 110 IV 180 IV 323 III 169 Sonchus arvensis I 16 I 84 III 148 IV 439 IV 313 II 50 Mentha arvensis I 14 I 66 II 49 I 15 III 579 III 268 Rorippa sylvestris I 1 I 5 I 7 I 8 III 126 I 25 Plantago intermedia I 20 I 38 I 25 III 141 I 8

wieloletnie (perennial): Achillea millefolium 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; Artemisia vulgaris 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; Leontodon autumnalis 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; Equisetum sylvaticum 1, 2, 3, 4, 6, 7; Stellaria graminea 1, 3, 4, 5, 6, 7; Stachys palustris 2, 3, 4, 5, 6, 7; Plantago major 2, 3, 4, 5, 6, 7; Trifolium repens 2, 3, 4, 5, 6, 7; Rumex crispus 2, 3, 4, 5, 6, 7; Plantago lanceolata 2, 3, 4, 5, 6, 7; Agrostis stolonifera 1, 2, 3, 6, 7; Polygonum amphibium 2, 3, 4, 6, 7; Ranunculus repens 2, 3, 5, 6, 7; Trifolium pratense 2, 3, 5, 6, 7; Potentilla anserina 3, 4, 5, 6, 7; Knautia arvensis 1, 2, 3, 6; Hypochoeris radicata 2, 3, 4, 7; Leontodon hispidus 2, 5, 6, 7; Urtica dioica 1, 4, 5; Hypericum humifusum 2, 3, 4; Cichorium intybus 2, 4, 5; Symphytum officinale 2, 5, 6; Oxalis fontana 2, 5, 7; Ranunculus sardous 4, 5, 6; Plantago media 5, 6, 7; Astragalus glycyphyllos 2, 7; Rumex acetosa 4, 5; Armoracia rusticana 4, 5; Geranium pratense 4, 5; Rumex obtusifolius 4, 6; Cirsium vulgare 5, 6; Poa pratensis 5, 7; Corynephorus canescens 1; Sagina procumbens 3; Artemisia campestris 4; Glechoma hederacea 5; Phragmites australis 7; Medicago falcata 7; Helichrysum arenarium 7; Alopecurus geniculatus 7; Linaria vulgaris 7; Lolium perenne 7; Lathyrus pratensis 7. Objaśnienia: liczby po nazwach gatunków informują o numerach kolumn w tabeli: S - stałość fitosocjologiczna; D - współczynnik pokrycia Explanation: number after of species inform about numbers of columns in the table: S - constancy of occurrence; D - coefficient of coverage

Zofia Rzymowska, Teresa Skrajna, Damian Dunajko, Katarzyna Kościuk 33 Gatunki nitrofilne, a zwłaszcza Matricaria maritima subsp. inodora i Echinochloa crus-galli, należą do chwastów rozprzestrzeniających się nie tylko w Polsce, ale i w innych państwach Europy [Davies 2008, Andreasen i Stryhn 2008, Trichard i in. 2013, Meyer i in. 2013]. Na plantacjach okopowych, zwłaszcza w pobliżu zabudowań, dominują Galinsoga parviflora i Galinsoga ciliata. Ich występowanie wiąże się z obfitszym nawożeniem organicznym i z zawlekaniem nasion przez zwierzęta domowe i maszyny rolnicze [Trzcińska-Tacik 1996, Trzcińska-Tacik i in. 2010]. Są to gatunki ciepłolubne, o krótkim okresie wegetacji, mogące w ciągu roku wydać 2-3 pokolenia oraz olbrzymie ilości nasion (nawet 300 tys.). Najliczniej występują na glebach świeżych, wilgotnych, umiarkowanie zasobnych, ciepłych, o ph obojętnym [Wnuk i Ziaja 2010]. Na terenie Obniżenia Węgrowskiego chwasty te nie należą do bardzo częstych. Tylko lokalnie w pobliżu zabudowań wiejskich Galinsoga parviflora występowała w dużym pokryciu. Większe znaczenie gatunek ten odgrywał w zachwaszczeniu okopowych na glebach zwięzłych na obszarze Podlaskiego Przełomu Bugu i Wysoczyzny Kałuszyńskiej (Skrzyczyńska i in. 2002). Zdecydowanie rzadziej i w mniejszym nasileniu na badanym terenie notowano Galinsoga ciliata. W zachwaszczeniu okopowych groźnymi chwastami są gatunki z rodziny traw, a zwłaszcza prosowate. Doniesienia o zwiększającym się ich udziale w wielu rejonach kraju można spotkać w licznych opracowaniach [Woźniak i Hołdyński 1991, Korniak i Hołdyński 1996, 2002, Rola i Rola 1996, Skrzyczyńska 1999]. Szczególnie ekspansywnym taksonem jest Echinochloa crus-galli [Korniak i Hołdyński 1996, Rola i Rola 1996], jeden z najbardziej rozprzestrzeniających się chwastów na świecie [Skrzypczak i Adamczewski 2002]. Na terenie Obniżenia Węgrowskiego jest to gatunek masowo występujący na większości plantacji roślin okopowych. Podobnie duży jego udział stwierdzono w zachwaszczeniu upraw okopowych w innych mezoregionach Niziny Południowopodlaskiej, a zwłaszcza na obszarze Podlaskiego Przełomu Bugu i Wysoczyzny Kałuszyńskiej [Rzymowska 1999, Skrajna 1998, Skrzyczyńska i in. 2002]. Zdecydowanie mniejszy udział na badanym terenie mają inne gatunki prosowate: Setaria viridis i Setaria pumila, które na ogół nie stanowią zagrożenia dla badanych upraw. Wyjątek stanowią gleby kompleksu żytniego słabego, na których obserwowano większe nasilenie występowania Setaria pumila. Udział wymienionych gatunków jest zdecydowanie większy na terenie Podlaskiego Przełomu Bugu [Rzymowska 1999]. Natomiast Digitaria ischaemum masowo jest notowana na glebach kompleksu żytniego bardzo słabego oraz lokalnie na glebach kompleksów żytniego słabego i zbożowo-pastewnego słabego. Podobną rolę gatunek ten odgrywa w zachwaszczeniu upraw okopowych w innych mezoregionach Niziny Południowopodlaskiej [Skrzyczyńska 1999, Rzymowska 1999, Skrzyczyńska i Skrajna 2000]. Wśród chwastów wieloletnich z rodziny traw w zachwaszczeniu okopowych badanego terenu zwraca uwagę występowanie Elymus repens. Jest to gatunek często notowany na plantacjach okopowych również w innych mezoregionach Niziny Połu-

34 Zofia Rzymowska, Teresa Skrajna, Damian Dunajko, Katarzyna Kościuk dniowopodlaskiej [Rzymowska 1999, Skrzyczyńska 1999, Skrzyczyńska i Skrajna 2000, Skrzyczyńska i in. 2002]. Podsumowanie i wnioski 1. Intensywność zachwaszczenia i bogactwo florystyczne zbiorowisk zachwaszczających uprawy okopowych na obszarze Obniżenia Węgrowskiego zależały od warunków siedliskowych. Uprawy okopowych najbardziej zachwaszczone były na glebach zwięzłych i zasobnych w składniki pokarmowe. 2. Na najżyźniejszych siedliskach masowo występowały gatunki nitrofilne: Echinochloa crus-galli, Matricaria maritima subsp. inodora, Stellaria media oraz Cirsium arvense i Sonchus arvensis. 3. Na lekkich i kwaśnych glebach w zachwaszczeniu analizowanych upraw dominowały: Digitaria ischaemum, Spergula arvensis i Rumex acetosella. 4. W analizowanych uprawach, niezależnie od warunków siedliskowych, w wysokiej stałości i pokryciu notowano: Chenopodium album, Fallopia convovulus, Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium oraz Elymus repens i Equisetum arvense. 5. W zbiorowiskach chwastów upraw okopowych na glebach kompleksów zbożowo-pastewnych w dużym nasileniu wystąpiły również gatunki higrofilne: Gnaphalium uliginosum, Juncus bufonius, Polygonum hydropiper oraz Mentha arvensis, Rorippa sylvestris i Plantago intermedia. Piśmiennictwo Adamczewski K., Dobrzański A., 1997. Regulowanie zachwaszczenia w integrowanych programach ochrony roślin. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 37 (1): 58 66. Andreasen C., Stryhn H., 2008. Increasing weed flora in Danish arable fields and its importance for biodiversity. Weed Research, 48(1): 1 9, http://dx.doi.org/10.1111/j.1365-3180.2008.00603.x Davies D.H.K., 2008. Changing weed species and management then, now and tomorrow. HGCA Conf. Arable cropping in a changing climate, 23 24 January 2008: 93 102. Dobrzański A., Anyszka Z., Pałczyński J., 2002. Udział Chenopodium album w strukturze zachwaszczenia w zależności od gatunków warzyw i jego reakcja na niektóre herbicydy. Pam. Puł., 129: 141 149. Jabłoński K., 2005. Wpływ zagonowej technologii uprawy na kształtowanie plonów ziemniaka i jego jakości. Wieś Jutra, Warszawa: 5 18. Jędruszczak M., 1993. Studia nad wybranymi stadiami rozwojowymi chwastów w łanach roślin uprawnych. Wyd. AR w Lublinie, Rozpr. Nauk. 151, ss. 87.

Zachwaszczenie upraw okopowych na obszarze Obniżenia Węgrowskiego 35 Hołdyński Cz., Korniak T., Polakowski B., 1986. Zachwaszczenie roślin uprawnych woj. olsztyńskiego na tle kompleksów glebowo-rolniczych. Zesz. Nauk. ART w Olsztynie, Agricult., 43: 32 35. Kondracki J., 2002. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. ss. 441. Korniak T., Hołdyński Cz., 1996. Ekspansja chwastów należących do rodziny traw (Poaceae) w północno-wschodniej Polsce. Zesz. Nauk. ATR Bydgoszcz. Rol., 196(38): 95 101. Korniak T., Hołdyński Cz., 2002. Występowanie chwastnicy jednostronnej (Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv.) w północno-wschodniej Polsce. Pam. Puł. 129: 69 74. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist, [w:] Z. Mirek (red.) Biodiversity of Poland 1, W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. ss. 442. Meyer S., Wesche K., Krause B. & Leuschner C., 2013. Dramatic losses of specialist arable plants in Central Germany since the 1950s/60s a cross-regional analysis. Diversity and Distribution, 19: 1175 1187, http://dx.doi.org/ 10.1111/ddi.12102 Pawłowski B., 1977. Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania, [w:] Szata roślinna Polski, 1, PWN, Warszawa: 237 268. Pawłowski F., Wesołowski M., 1991. Wpływ niektórych herbicydów na plonowanie i zachwaszczenie ziemniaków. Rocz. Nauk Roln., 108 A: 83 94. Pomykalska A., 1991. Badania nad określeniem progów szkodliwości chwastów w łanie ziemniaka. Rocz. Nauk Roln., 109 A(2): 21 35. Rocznik Statystyczny RP, GUS, 2009. Rola J., Rola H., 1996. Ekspansywne chwasty segetalne w uprawach rolniczych w Polsce. Zesz. Nauk. ATR Bydgoszcz. Rol., 196(38): 17 22. Rzymowska Z., 1999. Zbiorowiska roślinne pól uprawnych Podlaskiego Przełomu Bugu. Msc. pracy doktorskiej. ss. 127+tabele. Siciński J.T., 2003. Agrofitocenozy dorzecza środkowej Warty i Bzury stan, dynamika i zagrożenia. Wyd. UŁ Rozpr. hab. ss. 69. Skrajna T., 1998. Zachwaszczenie roślin uprawnych oraz zbiorowiska segetalne Wysoczyzny Kałuszyńskiej. Msc. pracy doktorskiej. ss. 96+tabele. Skrzyczyńska J., 1999. Zachwaszczenie upraw Wysoczyzny Siedleckiej na tle warunków glebowych. Rocz. Nauk Rol. Ser. A, 114(1 2): 137 163. Skrzyczyńska J., Rzymowska Z., Skrajna T., 2002. Znaczenie Chenopodium album L. i Echinochloa crus-galli (L.) P.B. w zachwaszczeniu zbóż jarych i okopowych środkowo-wschodniej Polski. Pam. Puł., 129: 81 92. Skrzyczyńska J., Skrajna T., 2000. Zachwaszczenie upraw na Wysoczyźnie Kałuszyńskiej. Cz. II. Zachwaszczenie okopowych. Fragm. Agron., 66(2): 76 85. Skrzypczak G., Adamczewski K., 2002. Najgroźniejsze chwasty świata w roślinach uprawnych XXI wieku. Progress in Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, Poznań, 42(1), 358 367.

36 Zofia Rzymowska, Teresa Skrajna, Damian Dunajko, Katarzyna Kościuk Sobisz Z., Ratuszniak I., 2002. Występowanie Chenopodium album, Echinochloa crusgalli i Amaranthus retroflexus w uprawach zbożowych i okopowych Pomorza Środkowego. Pam. Puł., 129: 61 68. Trichard A., Alignier A., Chauvel B., Petit S., 2013. Identification of weed community traits response to conservation agriculture. Agric. Ecosyst. Environ., 179: 179 186. http://dx.doi.org/10.1016/j.agee.2013.08.012 Trzcińska-Tacik H., 1996. Ekspansja Galinsoga ciliata Blake i Galinsoga parviflora Cav. na polach upraw okopowych. Zesz. Nauk. ATR Bydgoszcz ser. Roln., 196(38): 211 233. Trzcińska-Tacik H., Puła J., Stokłosa A., Malara J., Stępnik K., 2010. Ekspansja Avena fatua i gatunków z rodzaju Galinsoga w zbiorowiskach chwastów polnych w dolinie Wisły powyżej Krakowa. Fragm. Agron., 27(2): 164 170. Wasilewska E., 2008. Zmiany w strukturze zasiewów w Polsce w latach 1996 2007. Ekonomika i Organizacja Gospodarki, SGGW Warszawa 71: 123 156. Wnuk Z., Ziaja M., 2010. Galinsoga sp. w zbiorowiskach segetalnych Pasma Przedborsko-Małogoskiego. Fragm. Agron., 27(3): 159 166. Woźniak M., Hołdyński Cz., 1991. Aktualny stan zachwaszczenia pól uprawnych przez chwastnicę jednostronną (Echinochloa crus-galli L.P.B.) na Żuławach Wiślanych. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst. Agricultura, 53: 31 41. Zarzecka K., 2002. Zmiany składu gatunkowego i liczby chwastów w uprawie ziemniaka pod wpływem zróżnicowanej pielęgnacji. Acta Agrobot., 56(2): 209 220. http://dx.doi.org/10.5586/aa.2002.056 Ziemińska-Smyk M., Trąba Cz., 2004. Zachwaszczenie roślin uprawnych na różnych glebach otuliny Roztoczańskiego Parku Narodowego. Cz. II. Uprawy okopowe. Acta Agrobot., 57(1 2): 207 219, http://dx.doi.org/10.5586/aa.2004.020 Weed infestation of the root crops in the Węgrów Lowering Summary: The paper presents the analysis of weed infestation of the root crops against a background of soil condition of the Węgrów Lowering. Evaluation of weed infestation was based on phytosociological stability and coverage factor calculated for the relevés captured of various soil-agricultural complexes. Based on 324 phytosociological relevés identified the dominant species in weed this group of crops. Regardless of the soil conditions in weed the root crops in the study area, the dominant species were: Chenopodium album, Fallopia convolvulus, Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium and Raphanus raphanistrum. Moreover, on light soils were noted a large share species, such as: Digitaria ischaemum, Spergula arvensis i Rumex acetosella, Setaria pumila and Setaria viridis, whereas on compact soils and rich in nutrients: Echinochloa crus-galli, Matricaria maritima subsp. inodora, Stellaria media, Cirsium arvense and Sonchus arvensis. In conditions of excessive moisture frequently occurred hygrophilous species, such as: Gnaphalium uliginosum, Juncus bufonius, Polygonum hydropiper, Mentha arvensis, Rorippa sylvestris and Plantago intermedia. Keywords: root crops, weed infestation, dominant species, soil-agricultural complexes