MATURA USTNA Z JĘZYKA POLSKIEGO Temat: Motyw winy i kary i jego funkcje w literaturze róŝnych epok Jakub Jagiełło 1. Motto: Człowiek jest jedynym stworzeniem obciąŝonym winą. 2. Definicje winy i kary. Wina i kara to pojęcia nieodłącznie związane z istnieniem ludzkim. Wina (culpa) jest czynem naruszającym normy postępowania, przewinieniem, złem itd. W religii staroŝytnej Grecji skutek działania przeznaczenia, ukazany jako tragiczne zbłądzenie, do którego dochodzi pomimo troski bohatera o zachowanie niewinności. W judaizmie, chrześcijaństwie i islamie następstwo grzechu, czyli naruszenie BoŜego nakazu lub zakazu. W etyce i filozofii poczucie dokonanego zła, mające zwykle głęboki wpływ na stan świadomości i zachowanie człowieka. W prawie nieodzowny składnik przestępstwa, skutek przekroczenia obowiązujących norm i przepisów. Winie depcze po pętach kara. Kara jest więc rodzajem odkupienia, lekarstwa i niekiedy dopiero ona stwarza poczucie winy. Celem ukarania drugiego człowieka jest chęć spowodowania zmiany zachowania jednostki w stosunku do prawa i istniejących przepisów. 3. RóŜne funkcje motywu winy i kary w literaturze. Motyw winy i kary pojawia się we wszystkich epokach literackich. Autorzy pisząc swoje utwory i obarczając bohaterów winą zwracają uwagę czytelnikowi na sens bycia winowajcą. Uświadamiają, Ŝe kaŝde przewinienie zostanie kiedyś ukarane. 1
Człowiek jest istotą obciąŝoną winą i nie moŝe uniknąć sądu swoich czynów tak w Ŝyciu doczesnym jak i pośmiertnym tzn. na ziemi i w niebie. W sensie prawnym moŝna uniknąć kary, ale jeśli chodzi o własną świadomość to wspomnienie winy będzie prześladowało sprawcę przez całe Ŝycie. Pisarze przestrzegają przed czynieniem zła, ale takŝe usprawiedliwiają grzechy swoich bohaterów wskazując na przyczyny i sytuacje jakie miały wpływ na takie zachowanie. 4. Kara konsekwencja winy. Kara jest konsekwencją winy tzn. Ŝe kaŝdy człowiek zdaje sobie sprawę co moŝe go czekać jeŝeli wystąpi przeciw prawu i je złamie. Więzienie stanowi symbol ziemskiego czyśćca, w którym winowajca zastanawia się nad swoim czynem, dlaczego go popełnił i czym się przy tym kierował? Człowiek nie moŝe uciec przed swoim przeznaczeniem, śmiercią i karą. 5. Kara i wina a normy prawne i moralne. Kara powinna być współmierna do wykroczenia. Na przykład za szybka jazdę samochodem wystarczającą karą będzie mandat, ale za zabójstwo więzienie. CzyŜ matka kradnąc jedzenie ze sklepu dla swojego głodnego dziecka powinna zostać ukarana? Wobec prawa jest przestępcą ale wobec prawa moralnego postąpiła zgodnie z przykazaniem miłości! Religia takŝe dzieli grzech na lekki i cięŝki ale sędziom nie jest juŝ drugi człowiek, ale sam Bóg przed którym odpowiemy za swoje czyny. 6. Władza i miłość główne motywy winy. Często naszym zachowaniem kierują uczucia. Pragnienie zdobycia władzy i jej utrzymania sprawia, Ŝe człowiek zawiera pakt z diabłem. W końcu staje się tyranem i zwalcza wszelką opozycję. UwaŜa siebie za władcę świata, boga na ziemi o nieograniczonej władzy. DąŜy do swojego celu po trupach. Dobro osobiste stawia przed dobrem ogółu. Czasem człowiek popełnia wykroczenie z miłości do drugiego człowieka. 7. Czyny własne a pokuta za innych. 2
W literaturze i religii zdarzało się, Ŝe jeden człowiek pokutował za grzechy innych. Nawet Syn BoŜy przyjął na siebie wszystkie winy ludzkości. Motywem poświęcenia mogła być miłość do świata, kraju, rodziny lub odkupienie win. 8. Geneza winy i kary ludzkość zrodzona z grzechów pierworodnych (Adam i Ewa). Pierwsi rodzice zgrzeszyli, a ich grzech zdecydował o dziejach ludzkości. Adam i Ewa Ŝyli szczęśliwi w raju. Bóg zakazał im sięgać po owoce z drzewa dobra i zła. Wiedza ta naleŝała bowiem do Boga. Niestety wąŝ skusił Ewę, która zerwała zakazany owoc i uraczyła nim Adama. Bóg wyganiając ich z raju ukarał za nieposłuszeństwo. Od tego wydarzenia ludzkość jest skazana na Ŝycie w pracy i mozole. Dzieje Adama i Ewy stanowią więc genezę winy i kary. 9. Wina zrodzona z miłości siostrzanej w tragedii Sofoklesa. W tragedii Sofoklesa ukazana została wina zrodzona z miłości siostrzanej. Antygona - córka Jokasty i Edypa w imię miłości i w imię prawa jednostki przeciwstawiła się władzy. To postawa i problem istniejący w kaŝdej epoce i w kaŝdym ustroju stworzonym przez ludzi. W tragedii Sofoklesa pojęcie winy ujawnia się jako czyn niezgodny z poczuciem moralności. Bohaterka nie posiada poczucia winy, a u podstaw jej cierpienia tkwią przyczyny nie mające z winą Ŝadnego związku. To nie świadomość obrazy bogów budzi w niej desperacje na myśl o śmierci, ale zrozumienie, Ŝe cierpi spełniwszy czyn prawy i szlachetny, który jednak ani u bogów ani u ludzi nie znalazł zrozumienia. 10. Motyw winy i jej odkupienie w Potopie Henryka Sienkiewicza. W powieści Henryka Sienkiewicza ukazanych jest wiele postaci charakterystycznych dla ówczesnego pokolenia Polaków. Szlachta niejednokrotnie zadufana w sobie, uwielbiająca swobody obywatelskie przejawiające się najczęściej w hulankach, swawolach i wszczynaniu burd oraz magnaci pełni pychy i udawanego patriotyzmu, poświęcą wszystko, nawet Ojczyznę dla wywyŝszenia się ponad innych. Na tym tle ukazana jest główna postać powieści Andrzej Kmicic. Hulaka i awanturnik a jednocześnie śmiały i odwaŝny Ŝołnierz, przez swoje czyny traci jednak 3
nie tylko miłość ukochanej ale takŝe reputację. W końcu wciągnięty w intrygę moŝnych okrywa się hańbą zdrady Ojczyzny. Wydaje się, Ŝe tak pogrąŝony bohater powieści nie uzyska przebaczenia. Odkupieniem win staje się jednak poświęcenie w obronie ziemi ojczystej i słuŝba królowi, co ostatecznie rehabilituje go w oczach ukochanej i pozwala odzyskać szacunek. Dzieje Andrzeja Kmicica stanowią pretekst do oceny ówczesnego społeczeństwa. Jest to kara za zaniedbania obywatelskie wobec kraju. Dopiero zarzucenie prywaty i podjęcie wspólnych działań w obronie ojczyzny, pod wpływem symbolicznego przykładu obrony Jasnej Góry, pozwala uratować kraj od zdałoby się niechybnej zguby. Powieść ukazuje, iŝ wina i kara dotyczyć moŝe nie tylko jednostki, czy grupy, ale równieŝ całego narodu, ponoszącego konsekwencję zaniedbań wobec wspólnego domu, Ojczyzny. Odkupieniem jest patriotyczna postawa społeczeństwa umoŝliwiająca pokonanie najeźdźców. 11. Konsekwencje popełnionej zbrodni w tragedii Makbet Williama Szekspira. W tragedii Makbet Williama Szekspira ukazane są konsekwencje popełnionej zbrodni. Makbet to człowiek, który dał się opętać Ŝądzy władzy; na wieki pozostał literackim przykładem królobójcy i bohatera tragicznego. Centralne zagadnienie dramatu Szekspira to problem odpowiedzialności i kary za popełnione zbrodnie, zatem kwestie wyboru miedzy dobrem i złem. Makbet zabija Dunkana i natychmiast doświadcza wyrzutów sumienia, które stają się rodzajem kary za popełniony czyn. Tego odwaŝnego uprzednio człowieka ogrania strach. Bohater nie moŝe wyrwać się z kręgu zbrodni. Wina cały czas narasta podobnie jak kara. PoniewaŜ zbrodnia zachwiała naturalnym porządkiem, kara jest równie nienaturalna i pojawia się natychmiast. Do czynów zbrodniczych popchnęła Makbeta i Lady Makbet nie tyle siła przepowiedni, ile Ŝądza władzy i pycha. Byli oni przy tym w pełni świadomi, Ŝe wybrana droga jest szlakiem zbrodnii, Ŝe czyny są złe, niemoralne, niezgodne z obowiązującymi zasadami. Czyny małŝonków musiały być ukarane, bowiem zburzenie równowagi między dobrem i złem, naruszenie boskiego porządku zawsze tak właściwie się kończy. Sprawiedliwość musi zwycięŝyć. 4
12. Konsekwencje prawne i psychologiczne wobec zbrodnii w Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego. Powieść Fiodora Dostojewskiego to studium psychologiczne człowieka, który popełnia morderstwo. Radion Raskolnikow pochodzi z kochającej rodziny. Bohater źle sobie radzi w wielkim mieście. Mieszka w nędzy, brakuje mu pieniędzy. W końcu postanawia zabić starą lichwiarkę, u której zastawiał drobne przedmioty i ukraść zgromadzone przez nią oszczędności. Przypadkiem zabija równieŝ jej siostrę. Motywem zbrodni Raskolnikowa nie jest jednak tylko chęć szybkiego wzbogacenia się. DuŜo waŝniejszym powodem jest pragnienie sprawdzenia swojej wartości. Raskolnikow wierzy w podział ludzi na dwie grupy: niŝszych i wyŝszych. Dla pierwszej grupy ludzi istnieje prawo, normy moralne i etyczne, natomiast druga nie jest skrępowana przez Ŝadne zakazy. Według bohatera posiada on prawo, a nawet obowiązek do popełnienia przestępstwa, które umoŝliwi osiągnięcie Ŝyciowego celu. Przekonanie o tym, Ŝe cel wybitnej jednostki uświęca środki, z których ona korzysta, staje się usprawiedliwieniem dla jego zbrodni. Jednak juŝ w chwilę po podwójnym morderstwie Raskolnikow przekonuje się, Ŝe nie jest nadczłowiekiem za jakiego się uwaŝał. Ze strachu traci głowę, dręczy go gorączka, majaki oraz próbuje zatrzeć wszelkie ślady popełnionej zbrodni. Ostatecznie okazuje się, Ŝe zbrodnia zostawia ślad, niematerialny oraz nie moŝliwy do zatarcia na sumieniu przestępcy. Bohater ma manię prześladowczą wydaje mu się, Ŝe policja wie o jego czynie. RozwaŜa decyzje o przyznaniu się do winy. Zachowuje się nieracjonalnie, gdyŝ powraca na miejsce zbrodni i rzuca na siebie poszlaki. Raskolnikow zwierza się ze swojej tajemnicy Sonii, która utrzymuje się z prostytucji, ale gorliwie wierzy w Boga. Być moŝe to właśnie duchowe cierpienie dziewczyny sprawia, Ŝe Raskolnikow odnajduje w niej bratnią duszę. Wkrótce udaje się na komisariat i przyznaje do morderstwa. Bohater przyznaje się do zbrodni, jednak nie potępia swojego czynu. W swoich oczach pozostaje człowiekiem przegranym, który nie przeszedł testu wyŝszości. Dopiero wieloletnie zasłanie na Syberię i starania Sonii pozwalają Raskolnikowi powrócić do chrześcijańskiej moralności i porzucić swą zgubną teorię podziału ludzi na klasy. Okazało się, Ŝe konsekwencją popełnionej zbrodnii nie jest więzienie. NajwaŜniejsze 5
są psychiczne męki, których doświadcza Raskolnikow. To oone sprawiają, Ŝe bohater ostatecznie uznaje się za pokonanego. Przestępca sam dla siebie staje się katem. 13. Motyw kary jako pretekst do oceny zagadnień ogólnoludzkich: Prometeusz i Jezus Chrystus. Przykładem poświęcenia jednostki dla dobra ludzkości jest w mitologii greckiej mit o Prometeuszu. Prometeusz stworzył człowieka (ulepił go z gliny) a następnie odwaŝył się złamać zakaz Zeusa i wykradł dla ludzi ogień z Olimpu. Za ten czyn został okrutnie ukarany przykuty do skał Kaukazu na pastwę drapieŝnego ptactwa. Jezus Chrystus przez całe swoje Ŝycie nauczał ludzi czynienia dobra, miłości do bliźniego, bojaźni boŝej. Jednocześnie swoim nieskazitelnym Ŝyciem daje ludziom przykład wypełnienia przykazań boŝych i pokonywania zła. Nagrodą ma być Ŝycie wieczne. Jednak człowiek to istota niedoskonała, obarczona grzechem pierworodnym i nawet wspaniałe nauki i obietnica najwyŝszej nagrody nie są w stanie zwycięŝyć ludzkich wad. Dopiero męczeńska śmierć Jezusa Chrystusa i jego zmartwychwstanie wstrząsa sumieniem niektórych ludzi tworząc podstawy wiary chrześcijańskiej. Czym jest męczeństwo Prometeusza i śmierć na krzyŝu Jezusa Chrystusa? Bezinteresownym poświęceniem się, odkupieniem win ludzkości, przyjęciem kary za grzechy innych. Oba przykłady symbolizują miłość Boga Stwórcy do swojego dzieła człowieka. 14. Motyw winy i kary towarzyszy ludzkości, jest ponadczasowy i zawsze aktualny. Pojęcie winy i kary towarzyszy ludzkości od zarania dziejów. KaŜdy w swoim Ŝyciu popełnił jakieś błędy i posiada świadomość przewinienia, jednak to od nas samych zaleŝy czy staramy się naprawić krzywdy czy teŝ tkwimy w błędzie. Ludzie od zawsze stają pomiędzy dobrem i złem i mają wolną wolę wyboru własnej drogi Ŝycia. Dopiero po śmierci w obliczu Stwórcy zostaniemy postawieni przed sądem ostatecznym, który orzeknie czy zasługujemy na nagrodę niebo, czy teŝ karę piekło. 6
15. Nie ma zbrodni doskonałej. JeŜeli sprawca uniknie kary wobec prawa ziemskiego to poniesie jej konsekwencje wobec prawa boskiego. NajwyŜszym wymiarem kary jest jednak własna świadomość winy i udręka pamięci popełnionego czynu. 16. Człowiek jest jedynym stworzeniem obciąŝonym winą poniewaŝ posiada świadomość własnych czynów. 17. Podsumowanie. W dziejach literatury poczucie winy i odpowiedzialności jest waŝnym elementem kształtowania postaw bohaterów utworów literackich na przełomie róŝnych epok. Motyw winy i kary jest często spotykany w róŝnych utworach literackich na przełomie wszystkich epok i jest waŝnym elementem kształtowania postaw bohaterów. Autorzy utworów często nie tyle opisują popełnione przewinienie, co rozwaŝają przyczyny i skutek popełnionego czynu. Bohaterowie utworów stają w obliczu popełnionych grzechów i często doznają nie tyle kary fizycznej co cierpień duchowych. Często pod wpływem rozterek duchowych bohater ulega przemianie i staje się innym człowiekiem. Oznacza to, Ŝe jesteśmy najwaŝniejszymi sędziami własnych czynów. Wina domaga się zadośćuczynienia, wyrównania rachunków, dopełnienia się sprawiedliwości. Odrębnym zagadnieniem jest kwestia poświęcenia się za winy ludzkości. Zasadniczym pytaniem jest czy ludzkość zasługuje na takie poświęcenie? Historia ludzkości; częste wojny, konflikty, nienawiść, zbrodnie i nieposzanowanie Ŝycia ludzkiego nie daje takich podstaw. A przecieŝ Ŝycie ludzkie jest bardzo krótkie i waŝne jest aby dobro zwycięŝyło zło i aby ludzie ponownie stworzyli raj na ziemi z którego za swoje nieposłuszeństwo zostali wypędzeni. 7