CZY MO NA POLEGAÆ NA PO YTECZNYCH ORGANIZMACH? Kazimierz Wiech, Jolanta Ka³muk, Maria Pobo niak, Micha³ Pniak Oczywiœcie pod tak postawionym pytaniem kryje siê nastêpne: czy sama obecnoœæ oraz mniejsza lub wiêksza skutecznoœæ wrogów naturalnych szkodników pozwala na zaniechanie innych metod zwalczania zw³aszcza tej najbardziej ryzykownej, chemicznej? OdpowiedŸ nie jest ani ³atwa, ani niestety pozytywna, chocia ka dy z nas chcia³by widzieæ w naszych sprzymierzeñcach lekarstwo na nieraz bardzo liczn¹ obecnoœæ agrofagów. Jednak pole uprawne to nie górska ³¹ka czy nietkniêty przez cz³owieka las, gdzie przyroda rz¹dzi siê w³asnymi prawami i gdzie liczba gatunków jest bardzo du a, ale ich liczebnoœæ ma³a. Dziêki takim proporcjom, poszczególne gatunki nie wymykaj¹ siê tak ³atwo i tak czêsto spod kontroli i nie wyrz¹dzaj¹ szkód podobnych do tych, jakie obserwujemy w rolnictwie. Z kolei w wielohektarowych, jednorodnych uprawach, organizmy roœlino erne (fitofagi) maj¹ce pod dostatkiem pokarmu, znajduj¹ znakomite warunki do rozwoju, a rolnik zmuszony jest stosowaæ du e iloœci œrodków ochrony roœlin, wyniszczaj¹c tak e (najczêœciej nieœwiadomie) w³asnych sprzymierzeñców. Jednymi z najliczniejszych agrofagów spotykanych na roœlinach uprawnych s¹ mszyce, z którymi zwi¹zana jest tak e najwiêksza liczba gatunków drapie nych oraz parazytoidów, nazywanych przez cz³owieka wrogami naturalnymi szkodników lub organizmami po ytecznymi. Do tej grupy owadów zaliczaj¹ siê zarówno gatunki wyspecjalizowane (muchówki z rodziny bzygowatych Syrphidae, pryszczarkowatych Cecidomyiidae, b³onkówki z rodziny mszycarzowatych Aphidiidae, oœcowatych Aphelinidae, chrz¹szcze biedronkowate Coccinellidae), jak i polifagiczne: z³otookowate (Chrysopidae), biegaczowate (Carabidae) czy drapie ne pluskwiaki dziuba³kowate (Anthocoridae) [1]. Mimo ró norodnoœci afidofagów, w niektóre lata, liczebnoœæ mszyc osi¹ga poziom zagra aj¹cy roœlinom uprawnym. Czy wiêc liczebnoœæ po ytecznych organizmów jest za niska? Wydawaæ by siê mog³o, e tak, ale nie zapominajmy, e rol¹ mszyc w przyrodzie jest w³aœnie dostarczanie pokarmu larwom i postaciom doros³ym owadów zaliczanych do wymienionych wczeœniej rodzin. Ponadto, nie nale y zapominaæ, e liczebnoœæ afidofagów wzrasta w œlad za wzrostem liczebnoœci mszyc, osi¹gaj¹c najwy szy poziom w okresie, kiedy szkody zosta³y ju wyrz¹dzone, a liczebnoœæ mszyc ulega zmniejszeniu z powodu pogarszaj¹cego siê pokarmu oraz czêsto niekorzystnych warunków pogodowych. Np. najwiêkszy procent spaso ytowania mszycy 105

kapuœcianej (Brevicoryne brassicae) przez b³onkówkê Diaeretiella rapae obserwujemy pod koniec lipca, kiedy liczebnoœæ mszyc na roœlinach nie jest ju du a [2]. Mszyce nale ¹ do owadów spotykanych licznie na ró nych gatunkach drzew i krzewów owocowych. NajgroŸniejszym gatunkiem wystêpuj¹cym na jab³oni jest porazik jab³oniowy (Dysaphis plantaginea), którego liczne wystêpowanie wiosn¹ i wczesnym latem doprowadza nie tylko do deformacji liœci, ale tak e do skarlenia owoców. Na pêdach jab³oni zw³aszcza m³odych drzew, licznie wystêpuje mszyca jab³oniowa (Aphis pomi). W koloniach obu tych gatunków doœæ licznie spotykani s¹ przedstawiciele muchówek z rodziny bzygowatych z najliczniejszym gatunkiem Episyrphus balteatus. Drapie ne larwy tych muchówek wysysaj¹ mszyce, a ich zapotrzebowanie pokarmowe wynosi od 100 do 800 sztuk mszyc. E. balteatus ma 3-4 pokolenia w ci¹gu roku, z których dwa pierwsze rozwijaj¹ siê w koloniach mszyc na drzewach owocowych, a kolejne na roœlinach zielnych. Obecnoœæ jednej larwy bzyga w kolonii porazika jab³oniowego licz¹cej od 50 do 100 osobników jest wystarczaj¹ca do zahamowania dalszego rozwoju kolonii, najczêœciej jednak na drzewach owocowych nie obserwuje siê wystarczaj¹co licznego wystêpowania bzygowatych. W koloniach mszyc na jab³oniach i œliwach spotykane s¹ tak e pomarañczowe, beznogie larwy muchówek z rodziny pryszczarkowatych. Do najliczniejszych gatunków zalicza siê Aphidoletes aphidimyza i A. abietis, a ich obecnoœæ w koloniach mszyc obserwowana jest przez ca³e lato. Drapie na dzia³alnoœæ larw tych pryszczarków polega na parali owaniu, a nastêpnie wysysaniu ofiar. Do pe³nego rozwoju jedna larwa przyszczarka potrzebuje od kilkunastu do kilkudziesiêciu larw oraz doros³ych mszyc, jednak ich liczebnoœæ w koloniach jest z regu³y ma³a i niewystarczaj¹ca do istotnego ograniczenia liczebnoœci tych pluskwiaków. Tak e liczebnoœæ i efektywnoœæ parazytoidów mszyc nie jest zbyt wysoka, a larwy takich gatunków jak Ephedrus persicae czy Praon volucrae paso ytuj¹ od 10 do 13% mszyc [3]. Za najbardziej efektywnych drapie ców uwa ane s¹ natomiast biedronki, których najwiêksza liczebnoœæ na drzewach owocowych obserwowana jest wczesn¹ wiosn¹, co mo e byæ zwi¹zane z ich zimowaniem w naturalnych kryjówkach na korze. Do najliczniej wystêpuj¹cych gatunków zaliczane s¹: biedronka dwukropka Adalia bipunctata oraz biedronka siedmiokropka Coccinella septempunctata liczne wystêpowanie pierwszego z wymienionych gatunków obserwuje siê najczêœciej w okresie pêkania p¹ków na jab³oni, a pokarmem postaci doros³ych biedronek s¹ w tym okresie jaja oraz wylêgaj¹ce siê z jaj larwy mszyc. W póÿniejszym okresie, wraz ze wzrostem liczebnoœci 106

kolonii mszyc, obserwuje siê coraz liczniejsz¹ obecnoœæ larw biedronek zw³aszcza C. septempunctata. Ich dzienne zapotrzebowanie pokarmowe jest bardzo du e przekraczaj¹c w przypadku stadium L 4 u A. bipunctata 200 larw porazika jab³oniowego i 600 sztuk larw L 1 i L 2 mszycy jab³oniowej [3, 4]. Na drzewach owocowych w okresie wiosennym obserwuje siê tak e liczne wystêpowanie sieciarek z rodziny z³otookowatych, wœród których dominuje z³otook pospolity Chrysopa carnea. Samice tego gatunku sk³adaj¹ jaja umieszczone na srebrzystych witkach, w pobli u kolonii mszyc lub w innych miejscach na liœciach i na korze. Larwy z³otookowatych s¹ drapie ne, a ich pokarmem oprócz ró nych stadiów rozwojowych mszyc s¹ tak e jaja i larwy ró nych innych drobnych owadów. Bawe³nica korówka (Erisoma lanigerum) zaliczana jest do mszyc z rodzinybawe³nicowatych. W ostatnich latach jej liczebnoœæ na po³udniu Polski wyraÿnie wzros³a, a kolonie obserwuje siê zarówno w starych, zaniedbanych sadach, jak i na m³odych nasadzeniach. Obecnoœæ tego szkodnika zauwa yæ mo na na grubych konarach w miejscach mechanicznych zranieñ a tak e na pniach i pêdach m³odych drzewek. Najwa niejszym i najskuteczniejszym parazytoidem tej mszycy jest b³onkówka, przedstawiciel rodziny oœcowatych osiec korówkowy (Aphelinus mali), którego larwy rozwijaj¹ siê w cia³ach larw i samic bawe³nicy. Po kilku dniach, spaso ytowane mszyce trac¹ nalot woskowy, a ich cia³o matowieje. Okr¹g³y otwór w tylnej czêœci cia³a bawe³nicy œwiadczy o jej wczeœniejszym spaso ytowaniu i o wylocie parazytoida. Drapie cami bawe³nicy korówki a tak e wielu innych gatunków mszyc s¹ skorki [3]. OdnaleŸæ je mo na wiosn¹ i latem w liœciach pozwijanych przez mszyce lub g¹sienice zwójek, gdzie cêgosze ukrywaj¹ siê w ci¹gu dnia. W holenderskich sadach, w których trwaj¹ badania nad ekologiczn¹ produkcj¹ jab³ek, liczebnoœæ skorków jest zwiêkszana poprzez wysiewanie koniczyny bia³ej w miêdzyrzêdziach. Liczebnoœæ skorków na drzewach mo na tak e zwiêkszyæ zawieszaj¹c w koronach drzew doniczki wype³nione wiórami, odwrócone dnem do góry, w których skorki pozostaj¹ w ci¹gu dnia, podczas gdy noc¹ udaj¹ siê na erowanie. O ile opisane gatunki mszyc spotkaæ mo na na jab³oniach przez ca³y sezon wegetacyjny, o tyle w przypadku mszycy burakowej (Aphis fabae) sytuacja wygl¹da zupe³nie inaczej. Okres licznego wystêpowania tej mszycy na bobie wynosi ok. miesi¹ca, tote jej wrogowie naturalni nie s¹ na tyle liczni, aby w tak krótkim czasie opanowaæ kolonie i zredukowaæ liczebnoœci szkodnika do poziomu nie zagra aj¹cego roœlinom [5]. Tak wiêc nieraz bardzo liczna obecnoœæ postaci doros³ych, jak i larw biedronki siedmiokropki, uzupe³niona znacznie mniej licznymi larwami bzygów nie wystarczy do ochrony bobu i trzeba siê odwo³aæ do innych, mniej subtelnych metod. Podobnie jest z mszyc¹ wierzbowo-baldaszkow¹ (Cavariella pastinacae) na koprze, gdzie co roku obserwujemy liczn¹ obecnoœæ 107

parazytoidów, ale okres wystêpowania mszycy jest tak krótki, e nie s¹ one w stanie osi¹gn¹æ liczebnoœci, która zapewni³aby ochronê kopru przed mszycami. Drapie ne roztocze spotykane na drzewach owocowych nale ¹ do najliczniejszych i najbardziej efektywnych wrogów naturalnych roœlino ernych roztoczy: przêdziorków i szpecieli (pordzewiaczy). W Polsce wystêpuje kilkanaœcie gatunków drapie nych roztoczy, a do najczêœciej spotykanych zaliczyæ nale y dobroczynka gruszowca Typhlodromus pyri, dobroczynka finladzkiego Typhlodromus finlandicus (z rodziny dobroczynkowatych), a tak e przedstawiciela rodziny Stigmaidae dobroczynkê jab³oniow¹ Zetzelia mali [1, 6]. Przedstawiciele wszystkich wymienionych gatunków rozmiarami cia³a przypominaj¹ swoje ofiary, a ich pokarmem s¹ ró ne stadia rozwojowe przêdziorków oraz szpecieli. Warto podkreœliæ, e przy braku pokarmu zwierzêcego mog¹ siê od ywiaæ pokarmem roœlinnym, np. zarodnikami grzybów, strzêpkami grzybni lub py³kiem kwiatowym. Dobroczynek gruszowiec od ywia siê ró nymi stadiami rozwojowymi przêdziorków, podczas gdy znacznie mniejsza od niego dobroczynka jab³oniowa preferuje jaja i m³odsze stadia rozwojowe przêdziorków oraz wszystkie stadia szpecieli. Pokarmem dobroczynki s¹ tak e jaja dobroczynka gruszowca, który z kolei spo ywa ró ne stadia rozwojowe poprzedniego gatunku [6]. W sadach, w których wystêpuje licznie dobroczynek nie spotyka siê wiêc dobroczynki i na odwrót w sadach opanowanych przez dobroczynkê, dobroczynek wystêpuje nielicznie. T. pyri, którego liczebnoœæ w sadach poddawanych przed laty intensywnym zabiegom chemicznym (g³ównie opryskom zimowym) zosta³a istotnie zredukowana, jest obecnie ponownie wprowadzany na drzewa. Przenoszony jest wraz z liœæmi z drzew, na których wystêpuje licznie lub te introdukowany do sadu za pomoc¹ opasek filcowych zak³adanych na pnie drzew. Na liœciach drzew, na które wprowadzono dobroczynka, po pewnym czasie ustala siê równowaga pomiêdzy drapie c¹ a jego ofiar¹ i ju obecnoœæ jednego dobroczynka na liœæ jest wystarczaj¹ca do utrzymania przêdziorków na poziomie poni ej progu zagro enia [1]. Larwy œmietek: cebulanki (Delia antiqua), kie³kówki (D. platura) i œmietki kapuœcianej (D. radicum) nale ¹ do najgroÿniejszych szkodników atakuj¹cych wiele gatunków warzyw (kapustne, cebulowe, fasola, groch, ogórek, kukurydza), a ich zwalczanie nie jest ³atwe. Samice tych muchówek sk³adaj¹ jaja na ziemi w pobli u roœlin lub na powierzchni szyjki korzeniowej. Du a czêœæ jaj nawet do 75% zostaje zniszczona przez drapie ne stawonogi g³ównie chrz¹szcze z rodziny biegaczowatych (Carabidae), takie jak: Trechus quadristiatus, Bembidion lampros [7], Nebria brevicollis i Notiophilus bigutatus [8]. Pomimo tak znacznego ograniczenia liczby sk³adanych jaj, larwy œmietek mog¹ wystêpowaæ licznie, wyrz¹dzaj¹c dotkliwe szkody. Dzieje siê tak, poniewa czêœæ jaj samice œmietek 108

umieszczaj¹ pomiêdzy grudkami ziemi w miejscach niedostêpnych dla wiêkszoœci drapie ców. Wylêgaj¹ce siê z tych jaj larwy s¹ w stanie zniszczyæ znaczn¹ czêœæ plonu, jednak ich liczba mo e byæ redukowana przez inne entomofagi. Do paso ytów najczêœciej atakuj¹cych larwy œmietek nale y paso ytnicza b³onkówka Trybliographa rapae. Gatunek ten jest wa nym parazytoidem œmietki cebulanki, paso ytuj¹cym do 30% larw tego agrofaga [9]. W bobówkach œmietek paso ytuj¹ inne entomofagi larwy rydzenic Aleochara bilineata i A. bipustulata chrz¹szczy z rodziny kusakowatych (Staphylinidae) [10, 11]. Jednak spaso ytowanie bobówek œmietki kapuœcianej przez rydzenice w warunkach Polski nie jest wysokie i wynosi od 10% do prawie 40% [7, 12], a w przypadku œmietki cebulanki nie wiêcej ni 7% [12, 13]. Z kolei doros³e chrz¹szcze Aleochara spp. wp³ywaj¹ na zmniejszenie populacji szkodników niszcz¹c jaja œmietek [14, 15]. Z uwagi na po yteczn¹ rolê zarówno larw, jak i doros³ych osobników, rydzenice s¹ szczególnie cenne dla biologicznej ochrony. Dlatego te opracowano ju metody hodowli A. bilineata w celu wykorzystania w biologicznych programach ochrony roœlin kapustnych przed œmietk¹ [16-18]. Liczn¹ i wa n¹ grupê agrofagów stanowi¹ przyl eñce (wciornastki) ma³e owady 1-2 mm d³ugoœci, o wyd³u onym ciele. W obrêbie nadrzêdu Thysanoptera wystêpuje szereg bardzo powa nych szkodników roœlin uprawnych, np. wciornastek tytoniowiec Thrips tabaci, grochowiec Kakothrips robustus czy wciornastek zêborogi Limothrips denticornis [19-22]. Istnieje równie wiele licznych i pospolitych gatunków obojêtnych gospodarczo s¹ to najczêœciej gatunki polifagiczne, dobrze lataj¹ce i ³atwo przenosz¹ce siê z miejsca na miejsce, jak np. wciornastek kwiatowiec Frankliniella intonsa, ró ówek Thrips fuscipennis oraz wciornastek p³owy T. flavus. Odrêbn¹ grupê stanowi¹ drapie ne gatunki wciornastków. Zarówno osobniki doros³e oraz ich larwy atakuj¹ i wysysaj¹ larwy innych przyl eñców, mszyce, skoczogonki, drobne larwy i jaja innych owadów oraz roztoczy. Bardzo pospolitym i licznym w ca³ej Europie gatunkiem drapie nym jest wciornastek pstrokacz Aeolothrips intermedius. Mo na go spotkaæ na ró nych roœlinach, poniewa dobrze lata, i czêsto zmienia miejsce erowania. Drapie ne s¹ przede wszystkim larwy, które równie mog¹ nak³uwaæ i wysysaæ tkanki roœlinne, a szczególnie p³atki kwiatowe [22, 23]. Black Hunter ( Czarny myœliwy ) Leptothrips mali to drapie ca, który swoj¹ nazwê zawdziêcza prawie czarnemu zabarwieniu oraz du ej skutecznoœci w zdobywaniu swoich ofiar. Spotykany jest g³ównie w sadach owocowych, gdzie ogranicza przede wszystkim liczebnoœæ przêdziorka owocowca Panonynchus ulmi i chmielowca T. urtiacae. Osobniki tego gatunku atakuj¹ równie mszyce, jaja i m³ode stadia rozwojowe motyli, a w poszukiwaniu ofiar przeszukuj¹ p¹ki 109

liœciowe, m³ode liœcie oraz p¹ki kwiatowe. Poniewa samice sk³adaj¹ tylko po 1-2 jaja wzrost populacji tego drapie cy jest powolny [24]. Dla zapewnienia lepszych warunków do rozwoju tym owadom warto utrzymywaæ œródpolne zadrzewienia, poniewa w za³amaniach kory i innych dogodnych kryjówkach zimuj¹ doros³e osobniki po ytecznych przyl eñców. Z motylami wystêpuj¹cymi w lasach, sadach i na polach uprawnych zwi¹zanych jest wiele gatunków po ytecznych owadów, wœród których najwiêksze znaczenie maj¹ kruszynki Trichogramma spp. Te niewielkie b³onkówki, nale ¹ce do nadrodziny bleskotek (Chalcidoidea), s¹ wy³¹cznie parazytoidami jaj wielu owadów motyli, b³onkówek, muchówek, chrz¹szczy i sieciarek, w tym wielu groÿnych agrofagów [25]. Dziêki zjawisku poliembrionii, liczba zarodków rozwijaj¹cych siê w jednym jaju ywiciela mo e byæ wielokrotnie wy sza od liczby jaj z³o onych przez parazytoida. W ci¹gu jednego roku rozwija siê kilka pokoleñ tych b³onkówek, które mog¹ przechodziæ rozwój w kilku gatunkach ywicieli lub w jednym gatunku w przypadku wyspecjalizowanych ekotypów. Ponadto populacje kruszynka posiadaj¹ zdolnoœæ adaptacji do okreœlonych œrodowisk i ywicieli, co utrudnia pracê systematykom, lecz zdecydowanie podnosi efektywnoœæ tych entomofagów. Ta niezwyk³a plastycznoœæ kruszynka sprawia, e paso ytuje on g³ównie gatunki wystêpuj¹ce najliczniej w danym œrodowisku. T. embryophagum kruszynek leœny, jest gatunkiem najczêœciej spotykanym w lasach, gdzie wraz z innymi parazytoidami jaj niszczy do 90% jaj z³o onych przez motyle g³ównie groÿne szkodniki [26]. Wyró nia siê kilka ekotypów tego gatunku, które dodatkowo dziel¹ siê na ró ne rasy [27]. I tak np. jedna z ras ekotypu zwójkowego (thelytokowa) zasiedla równie sady, gdzie paso ytuje w jajach motyli z rodziny zwójkowatych, w tym tak e wa nych gospodarczo szkodników owocówek [25]. Z kolei fitofagom upraw rolniczych i warzywniczych towarzyszy g³ównie kruszynek polny Trichogramma evanescens [27]. Ró ne ekotypy tego gatunku paso ytuj¹ œrednio 19% jaj bielinków [28, 29] i powy ej 50% jaj piêtnówki kapustnicy [29, 30]. Nale y równie dodaæ, e w Polsce efektywny i ³atwy w hodowli kruszynek ju kilkadziesi¹t lat temu by³ wykorzystywany w ochronie roœlin zarówno warzyw, jak te upraw sadowniczych [31-33]. A obecnie w po³udniowych rejonach kraju (okolice Krakowa i Wroc³awia) prowadzone s¹ badania potwierdzaj¹ce wysok¹ skutecznoœæ introdukowanego kruszynka w ograniczaniu liczebnoœci piêtnówki kapustnicy (w uprawach kapusty) i omacnicy prosowianki (w uprawach kukurydzy). Wa n¹ rolê w regulowaniu liczebnoœci owadów roœlino ernych pe³ni¹ równie parazytoidy g¹sienic. Nawet jeœli tak jak kruszynki nie wp³yn¹ na ograniczenie uszkodzeñ spowodowanych przez g¹sienice, to doprowadzaj¹c do œmierci 110

ywiciela, redukuj¹ jego liczebnoœæ. W naszej szerokoœci geograficznej do najbardziej skutecznych parazytoidów szkodników zaliczany jest g¹sienicznik Diadegma fenestralis rozwijaj¹cy siê w g¹sienicach tantnisia krzy owiaczka. Ju w lipcu spaso ytowanie g¹sienic mo e osi¹gn¹æ 80%, co sprawia, e tantniœ przestaje byæ szkodnikiem [34-37]. Z kolei b³onkówki bary³karza bieliniaka (Cotesia glomerata) w warunkach naturalnych opanowuj¹ 80%, a w niektóre lata ponad 90% g¹sienic bielinka kapustnika (Pieris brassicae) [29, 31]. Dominuj¹cym parazytoidem g¹sienic bielinka rzepnika (P. rapae) jest inny bary³karz C. glomerata, który paso ytuje 20-50% g¹sienic tego motyla [29]. Znacznie mniejsze znaczenie posiadaj¹ parazytoidy g¹sienic w sadzie, aczkolwiek np. z g¹sienic i poczwarek namiotnika jab³oniowego wyhodowano ³¹cznie 27 gatunków parazytoidów g³ównie b³onkówek: g¹sieniczników, bleskotek i mêczelek oraz muchówek z rodziny r¹czycowatych [26]. Wymienione entomofagi odgrywaj¹ istotn¹ rolê w okresach bardzo licznego (gradacyjnego) wystêpowania namiotników, doprowadzaj¹c do spadku ich liczebnoœci. Muchówki z rodziny r¹czycowatych (Tachinidae) to w wiêkszoœci gatunki polifagiczne, dlatego ich rola w regulowaniu liczebnoœci fitofagów jest znacznie mniejsza w porównaniu z owadziarkami. Jednak ich znaczenie wzrasta podczas gradacji szkodników leœnych, takich jak brudnica nieparka (Lymantria dispar) czy piêdzik przedzimek (Operophtera brumata) [38]. R¹czyce stanowi¹ tez wa n¹ grupê parazytoidów bielinka rzepnika (P. rapae) i b³yszczki jarzynówki (Autographa gamma), lecz wystêpuj¹ g³ównie w drugiej po³owie sezonu [29, 39]. Spoœród wszystkich entomofagów reguluj¹cych liczebnoœæ motyli tylko nieliczna grupa zwi¹zana jest z poczwarkami tych owadów. Jednym z lepiej poznanych parazytoidów, który przechodzi rozwój w poczwarkach ró nych gatunków motyli jest siercinka Pteromalus puparum. Samice tego gatunku sk³adaj¹ jaja do formuj¹cych siê lub ju uformowanych poczwarek motyli dziennych czêsto z rodziny bielinkowatych (Pieridae) i rusa³kowatych (Nymphalidae) [40]. Wprawdzie spaso ytowanie poczwarki nie wp³ywa na zmniejszenie uszkodzeñ spowodowanych przez g¹sienice, lecz ogranicza liczebnoœæ kolejnego pokolenia motyli. Wspó³dzia³anie wszystkich entomofagów, g³ównie tych wyspecjalizowanych (przystosowanych do jednego lub w¹skiej grupy ywicieli), atakuj¹cych ró ne stadia rozwojowe fitofagów, jest jednym z najwa niejszych czynników biotycznych decyduj¹cych o liczebnoœci danego gatunku. Nie mo na jednak pomin¹æ po ytecznej roli zwierz¹t wy szych: p³azów, gadów, ptaków oraz owado ernych ssaków. aby, ropuchy i jaszczurki, sikorki, pleszki oraz je e i nietoperze podobnie jak drapie ne owady i paj¹ki eliminuj¹ ze œrodowiska przede wszystkim gatunki najliczniej wystêpuj¹ce, a wiêc te szkodliwe. Ka dy 111

hodowca roœlin zarówno amator jak i profesjonalista powinien mieæ œwiadomoœæ z³o onoœci procesów zachodz¹cych zarówno w szeroko rozumianym œrodowisku naturalnym, jak i w œrodowisku stworzonym przy jego udziale. Mimo e wrogowie naturalni nie niszcz¹ szkodników w 100%, to jednak w znacznym stopniu ograniczaj¹ ich liczebnoœæ, co sprawia, e walka z agrofagami czêsto nie jest konieczna lub te staje siê ³atwiejsza. Dlatego te w integrowanej ochronie roœlin podstawowym za³o eniem jest ochrona wrogów naturalnych szkodników, sprowadzaj¹ca siê do stworzenia korzystnych warunków do rozwoju tym organizmom. Realizacja tego za³o enia wi¹ e siê ze œwiadomym zwiêkszaniem bioró norodnoœci agrocenoz osi¹ganym poprzez: wysiewanie w obrêbie pól/dzia³ek ró nych gatunków roœlin, dostarczaj¹cych przez ca³y sezon nektar i py³ek dla postaci doros³ych paso ytniczych b³onkówek, muchówek, sieciarek i innych owadów; pozostawianie naturalnych ostoi w postaci nieodchwaszczanych miedz, œródpolnych zaroœli i innych stanowisk dzikiej roœlinnoœci, które stanowi¹ Ÿród³o pokarmu dla imagines wielu entomofagów oraz s¹ dla nich dogodnymi kryjówkami; ograniczenie zabiegów chemicznych do minimum i stosowanie preparatów selektywnych w stosunku do owadów po ytecznych; wykonywanie ewentualnych zabiegów w okresach najmniej licznego wystêpowania po ytecznych zwierz¹t. Piœmiennictwo [1] Kropczyñska D., Tomczyk A., 1995. Szkodniki drzew owocowych. Przewodnik do æwiczeñ z ochrony roœlin przed szkodnikami. Cz. I, s. 79. [2] Wiech K., 1993. Wp³yw wspó³rzêdnej uprawy póÿnej kapusty z koniczyn¹ bia³¹ i fasol¹ szparagow¹ na wystêpowanie szkodliwej i po ytecznej entomofauny. Rozprawa habilitacyjna nr 177. Zesz. Nauk. AR im. H. Ko³³¹taja w Krakowie. [3] Cichocka E., 1996. Effect of natural enemies on aphid populations in young apple orchards. In Aphids and other homopterous insects. PAS, Skierniewice: 37-45. [4] Olszak R. W., 1996. Principles of integrated aphid control in apple orchard. In: Aphids and other homopterous insects. PAS, Skierniewice: 141-146. [5] Wojciechowicz- ytko E., 1999. Predatory insects occuring in Aphis fabae Scop. (Homoptera: Aphididae) colonies on broad bean (Vicia faba L.). Scientific Works of the Lithuanian Institute of Horticulture and Lithuanian University of Agriculture. Horticulture and Vegetable Growing, 18: 276-284. [6] Niemczyk E., 2001. Dobroczynka jab³oniowa drapie ca przêdziorków i szpecieli. Owoce, warzywa, kwiaty, 21: 33-34. 112

[7] Szwejda J., 1974. Wrogowie naturalni œmietki kapuœcianej Hylemyia brassicae (Bouché) (Diptera, Anthomyiidae). Pol. Pismo Ent., 44: 845-863. [8] Ryan J., Ryan M.F., 1980. Observations on the natural mortality of the overwintering pupa of the cabbage root fly, Delia brassicae (Wiedemann), in Ireland. Pl. Path., 29: 38-44. [9] Anasiewicz A., 1977. Obserwacje nad wrogami naturalnymi œmietki kapuœcianej Hylemyia brassicae (Bouché) (Diptera, Anthomyiidae). Pol. Pismo Ent., 47: 157-160. [10] Prasad R., Henderson D., 2001. Biological Control of Delia sp. In Cole Crops with Rove Beetles, Aleochara sp. (Part 1). Organic Farming Research Project Report, Organic Farming Research Fundation, Santa Cruz. [11] Jonasson T., 1994. Parasitoids of Delia root flies in brassica vegetable crops: Coexistence and niche separation in two Aleochara species (Coleoptera, Staphylinidae). Norwegian J. Agric. Sci., 16: 379-386. [12] Wiech K., Pniak M., 1999. Znaczenie Aleochara bilineata Gyll. (Coleoptera, Staphylinidae) w ograniczaniu liczebnoœci œmietek w uprawie cebuli i kapusty. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roœlin, 39: 422-424. [9] Anasiewicz A., Sandner H., 1976. Rola paso ytów jako czynników ograniczaj¹cych liczebnoœæ œmietki cebulanki Phorbia antiqua Meig. (Dipt. Anthomyiidae). Pol. Pismo Ent., 46: 367-375. [14] Langlet X., Brunel E., 1995. Preliminary results on predation by Aleochara bilineata Gyll. (Coleoptera, Staphylinidae). IOBC/WPRS Bull., 18: 162-166. [15] Finch S., Elliot M. S., Torrance T., 1999. Is the parasitoid staphylinid beetle Aleochara bilineata an effective predator of the egg stage of its natural host, the cabbage root fly? IOBC/WPRS Bull., 22: 109-112. [16] Finch S., 1995. Problems associated with controlling the cabbage root fly by inundative releases of the rove beetle, Aleochara bilineata. IOBC/WPRS Bull., 18: 152-155. [17] Maisonneuve J-C., Brunel E., Langlet X., Treguier A., 1995. Preliminary studies on releasing the staphylinid beetle Aleochara bilineata Gyll. on to protected cabbage seed beds. IOBC/WPRS Bull., 18: 167-172. [18] Prasad R., Henderson D., 2002. Biological Control of Delia sp. In Cole Crops with Rove Beetles, Aleochara sp. (Part 2). Organic Farming Research Project Report, Organic Farming Research Fundation, Santa Cruz.ss 33. [19] Miêtkowski R., urek M., Stankiewicz Cz., Starczewski J., 1991. Wystêpowanie wciornastków (Thysanoptera) w k³osach yta, pszenicy i pszen yta oraz ich erowania na niektóre w³aœciwoœci fizjologiczne i sk³ad chemiczny ziarna. Zesz. Nauk. WSR-P w Siedlcach, Seria: Rolnictwo, 29: 187-200. 113

[20] Theunissen J., Legutowska H., 1999. Thrips tabaci Lindeman (Thysanoptera, Thripidae) in leek: symptoms, distribution, and population estimates. J. Appl. Ent., 112: 163-170. [21] Pobo niak M., Wiech K., 2004. The occurrence of Thrips tabaci Lindeman on late cultivars of white cabbage. Vegetable Crops News, 39: 149-155. [22] Zawirska I., 1969. Fauna przyl eñców (Thysanoptera) w kwiatach roœlin str¹czkowych w Polsce. Prace Nauk. Inst. Ochr. Roœlin, Tom XI, 2: 42-79. [23] Lewis T., 1973. Thrips, their biology, ecology and economic importance. Akademic Press Inc. (London) Ltd 36-79, 131-250, 303, 307-314. [24] Hull L.A., Horsburg R.L., 1999. Mid-Atlantic Orchard Monitoring Guide. [25] Szujecki A., 1998. Owadziarki. Entomologia leœna. Tom I, Wyd. SGGW, Warszawa: 365-378. [26] Wiech K., 1997. Owady po yteczne i inne zwierzêta. Medix Plus: 67-75. [27] Kad³ubowski W., 1987. Paso ytnicze bleskotki. W: Biologiczne metody walki ze szkodnikami roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa (red.). PWN, Warszawa, 20: 339-363. [28] Kot J., Plewka T., 1982. Biocenotyczna redukcja szkodników. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 251: 121-135. [29] Ka³muk J., 2004. Rozprawa doktorska pt. Badania nad sk³adem gatunkowym, biologi¹ i efektywnoœci¹ parazytoidów motyli na warzywach kapustnych, ze szczególnym uwzglêdnieniem tantnisia krzy owiaczka P. xylostella. AR w Krakowie. [30] Injac M., Krnjajiè S., 1990. The role of natural enemies in reduction the Mamestra brassicae L. population density in the region of Belgrade. Zastita Bilja, 41: 111-124. [31] Szwejda J., 1978. Stosowanie metod biologicznych w zwalczaniu szkodników roœlin kapustnych. W: Biologiczne metody walki ze szkodnikami roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa (red.). PWN, Warszawa, 31: 451-458. [32] Romankow W., 1978. Perspektywy stosowania metod biologicznych w zwalczaniu szkodników roœlin motylkowych. W: Biologiczne metody walki ze szkodnikami roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa (red.). PWN, Warszawa, 30: 441-450. [33] Niemczyk E., 1978. Wykorzystanie metod biologicznych w ochronie sadów. W: Biologiczne metody walki ze szkodnikami roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa (red.). PWN, Warszawa, 33: 477-488. [34] agowska B., 1981. Ichneumonidae i Braconidae (Hymenoptera) jako paso yty tantnisia krzy owiaczka P. maculipennis Curt. (Lepidoptera: Plutellidae). Pol. Pismo Ent., 51: 355-362. [35] Wiech K., Jankowska B., 1999. Preliminary observations on Diadegma fenestralis a parasitoid of the diamond-back moth, Plutella maculipennis. IOBC/WPRS Bull., 22: 145-149. 114

[36] Wiech K., Ka³muk J., 2002. The role of parasitoids in decreasing the number of diamond back moth (Plutella xylostella L.) in horticultural crops. The BCPC Conference: 1: 329-334. [37] Wiech K., Ka³muk J., 2003. Observations on the composition and effec tiveness of diamondback moth (Plutella xylostella L.) parasitoids. IOBC/ WPRS Bull., 26: 141-147. [38] Karczewski J., 1978. Paso ytnicze r¹czycowate. W: Biologiczne metody walki ze szkodnikami roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa (red.). PWN, Warszawa, 18: 287-308. [39] Wiech K., Robak J., 1998. Choroby i szkodniki warzyw. Plantpress, Kraków, 311s. [40] Rice S.E., Hahr D.M., 1994. Biological Control of Insect Pests of Cabbage and Other Cruciferous. Practical Approaches to Biological Control, University of Wisconsin: 17-23. prof. dr hab. Kazimierz Wiech dr Jolanta Ka³muk dr Maria Pobo niak dr Micha³ Pniak Katedra Ochrony Roœlin Wydzia³ Ogrodniczy AR w Krakowie Al. 29 Listopada 54, 31-425 Kraków e-mail: kwiech@ogr.ar.krakow.pl 115