POPRAWA BEZPIECZEŃSTWA I WARUNKÓW PRACY II etap

Załącznik nr 1 do uchwały Nr. Rady Ministrów z dnia Program wieloletni POPRAWA BEZPIECZEŃSTWA I WARUNKÓW PRACY II etap Okres realizacji: lata 2011 2013 Wnioskodawca: Minister Pracy i Polityki Społecznej Współpraca w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych: Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego Główny Wykonawca i Koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy Warszawa, lipiec 2010 r.

Treść I. CELE REALIZACJI PROGRAMU 3 Str. II. PODSTAWY PRAWNE 5 III. PODSTAWY PROGRAMOWE 6 IV. SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY STANU WARUNKÓW PRACY W POLSCE 18 V. STRUKTURA PROGRAMU 23 VI. VII. ZAŁOŻENIA SYSTEMU REALIZACJI i MONITOROWANIA PROGRAMU PRZEWIDYWANE WSKAŹNIKI REALIZACJI CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH I DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH DLA ICH OSIĄGNIĘCIA 35 40 VIII. PRZEWIDYWANE ODDZIAŁYWANIE PROGRAMU 43 IX. ZESTAWIENIE PLANOWANYCH NAKŁADÓW NA REALIZACJĘ PROGRAMU 46 X. JEDNOSTKI NAUKOWE PRZEWIDYWANE DO WSPÓLPRACY W REALIZACJI PROGRAMU 47 XI. XII. XIII. MINISTERSTWA I INSTYTUCJE PRZEWIDYWANE DO WSPÓŁPRACY W UPOWSZECHNIANIU I WDRAŻANIU WYNIKÓW PROGRAMU WYKAZ DOKUMENTÓW MIEDZYNARODOWYCH I WSPÓLNOTY EUROPEJSKIEJ, KTÓRYCH WDROŻENIE DO PRAWA I PRAKTYKI KRAJOWEJ REALIZOWANE BĘDZIE Z WYKORZYSTANIEM WYNIKÓW PROGRAMU PROJEKTY MIĘDZYNARODOWE ORAZ DOFINANSOWYWANE Z FUNDUSZY STRUKTURALNYCH I INNYCH ŹRÓDEŁ ZWIĄZANE Z PROGRAMEM /REALIZACJA Z UDZIAŁEM CIOP-PIB/ 48 50 55 2

I. CELE REALIZACJI PROGRAMU Celem głównym Programu jest opracowanie innowacyjnych rozwiązań organizacyjnych i technicznych, ukierunkowanych na rozwój zasobów ludzkich oraz nowych wyrobów, technologii, metod i systemów zarządzania, których wykorzystanie przyczyni się do znaczącego ograniczenia liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe oraz ograniczenia związanych z nimi wypadków przy pracy, chorób zawodowych i wynikających z tego strat ekonomicznych i społecznych. W konsekwencji umożliwi to w perspektywie 5 lat od zakończenia Programu: zmniejszenie o 30% liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych, co wpłynie na wydłużenie okresu aktywności zawodowej, zmniejszenie co najmniej o 25% obciążenia ogólnego funduszu ubezpieczeń społecznych (FUS) bezpośrednimi wydatkami z funduszu ubezpieczenia wypadkowego, które w 2009 r. stanowiły 3,4% (4,95 mld zł) wydatków na świadczenia pieniężne z FUS, zmniejszenie co najmniej o 1% rocznie całkowitych społecznych kosztów wypadków przy pracy, w tym wypadków śmiertelnych i ciężkich oraz chorób zawodowych, które w 2009 r. oszacowano na 35 mld zł (zmniejszenie tych kosztów o 1% powinno przynieść oszczędności rzędu 350 mln zł w skali roku). 3

Cele szczegółowe: stworzenie możliwości spełnienia wymagań wynikających z dokumentów strategicznych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz postanowień dyrektyw Unii Europejskiej, opracowanie rozwiązań dotyczących objęcia niezbędną ochroną osób pracujących w warunkach zagrażających życiu lub zdrowiu dla zapobiegania ich wykluczeniu z rynku pracy, rozwój metod systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, ze szczególnym uwzględnieniem oceny i ograniczania ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwach (w tym małych i średnich), poszerzenie stanu wiedzy o przyczynach i skutkach wypadków przy pracy i chorób zawodowych związanych z pracą oraz o opłacalności ekonomicznej działań prewencyjnych na poziomie państwa i przedsiębiorstwa, kształtowanie i promocja kultury bezpieczeństwa wśród pracodawców i pracobiorców przez rozwój nowoczesnego systemu edukacji i informacji społeczeństwa w powiązaniu z cyklem życia od dzieciństwa do emerytury. 4

II. PODSTAWY PRAWNE Program wieloletni etap II spełnia wymagania: 1. Art. 136 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240 oraz z 2010 r. Nr 28, poz. 146), według którego programy wieloletnie są ustanawiane w celu realizacji strategii przyjętych przez Radę Ministrów. Rada Ministrów ustanawiając program wskazuje jego wykonawcę. Realizacja programu wieloletniego może być podzielona na etapy. 2. Art. 15 ust. 4 pkt 2 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 712 oraz Nr 157, poz.1241), według którego polityka rozwoju może być prowadzona przy pomocy programów wieloletnich, o których mowa w przepisach o finansach publicznych. 3. Ustawy z dnia 8 października 2004 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. z 2008 r. Nr 169 poz.1049). 4. Przepisów 2 ust. 2 pkt 1 oraz 3 pkt 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5 listopada 2002 r. w sprawie nadania Centralnemu Instytutowi Ochrony Pracy statusu państwowego instytutu badawczego (Dz. U. Nr 192, poz. 1606), zgodnie z którym do zadań Instytutu należy m.in. prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych oraz realizacja innych zadań ustalonych dla Instytutu przez Radę Ministrów w programach wieloletnich, ustanawianych na podstawie przepisów o finansach publicznych. Natomiast źródłem finansowania Instytutu są środki finansowe ustalane w ustawach budżetowych na realizację zadań programów wieloletnich, których głównym wykonawcą lub koordynatorem jest Instytut, ustanawianych na podstawie przepisów o finansach publicznych; dysponentem środków budżetowych ustalanych na realizację zadań programów wieloletnich: a) w części dotyczącej badań naukowych i prac rozwojowych jest minister właściwy do spraw nauki, b) w części dotyczącej zadań innych niż określone w lit. a jest minister właściwy do spraw pracy. 5. Art. 12b ust. 1 pkt 2 lit. a, ust. 2 ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych (Dz. U. z 2008 r. Nr 159, poz. 993 oraz Nr 168, poz.1323), według których do zadań państwowego instytutu badawczego należy wykonywanie m. in. zadań szczególnie ważnych dla planowania i realizacji polityki państwa, których wykonanie jest niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, obronności i bezpieczeństwa kraju, działania wymiaru sprawiedliwości oraz dziedzictwa narodowego, edukacji i kultury oraz jakości życia obywateli, dotyczących opracowania 5

i opiniowania standardów w zakresie rynku pracy, ochrony pracy i zabezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, ochrony środowiska, gospodarki żywnościowej, gospodarki przestrzennej, gospodarki bogactwami i zasobami naturalnymi, bezpieczeństwa technicznego, energetycznego i bezpieczeństwa transportu oraz standardów produktów, procesów i usług, a także warunków przestrzegania tych standardów. Natomiast zakres zadań państwowego instytutu badawczego ustala Rada Ministrów w wieloletnich programach, ustanawianych na podstawie przepisów o finansach publicznych. Etap II programu stanowić będzie kontynuację programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy, którego etap I został ustanowiony uchwałą nr 117/2007 Rady Ministrów z dnia 3 lipca 2007 r. do realizacji w latach 2008-2010. III. PODSTAWY PROGRAMOWE Potrzeba realizacji II etapu programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy wynika z dokumentów międzynarodowych i krajowych określających zadania Państwa w tej dziedzinie. W szczególności program ten uwzględnia priorytety i postulaty zawarte w następujących dokumentach: A/ międzynarodowych 1. Strategia Wspólnoty pt. Podniesienie wydajności i jakości w pracy: wspólnotowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007 2012 2. EUROPA 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu (2010 r.) 3. Raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy Nowe i pojawiające się rodzaje ryzyka w dziedzinie bezpieczeństwa i zdrowia w pracy (2009 r.) 4. Memorandum of Common Understanding (Memorandum Wspólnego Porozumienia) NEW OSH ERA (2008 r.) 5. Europejskie Memorandum EUROSHNET (2008 r.) 6. Strategiczny Program Badawczy Europejskiej Platformy Technologicznej Bezpieczeństwo w przemyśle (2006 r.) 7. Konwencja nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy (1981 r.) 8. Konwencja nr 187 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca struktur promujących bezpieczeństwo i higienę pracy (2006 r.) 6

B/ krajowych 1. Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007 2015 (2006 r.) 2. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 (2007 r.) 3. Raport POLSKA 2030. Wyzwania rozwojowe (2009 r.) 4. Raport Narodowego Programu Foresight Polska 2020 (2009 r.) 5. Ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w Polsce w 2008 r. (2009 r.) 6. Polityka ekologiczna państwa w latach 2009 2012 z perspektywą do roku 2016 (2009 r.) Ponadto, problematyka bezpieczeństwa i higieny pracy została także ujęta w przyjętym 24 listopada 2009 r. przez Radę Ministrów dokumencie przedłożonym przez Ministra Rozwoju Regionalnego Plan uporządkowania strategii rozwoju, przede wszystkim w dwóch strategiach, tj. w Strategii rozwoju zasobów ludzkich oraz w Strategii innowacyjności i efektywności gospodarki. Świadczy to o horyzontalnym charakterze tej problematyki uzasadniającym ustanowienie II etapu programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy jako programu rozwoju wpisującego się w te strategie. A) dokumenty międzynarodowe Ad 1. Komunikat Komisji Europejskiej dotyczący agendy socjalnej Wspólnoty Europejskiej 1 określił wytyczne dotyczące Strategii Bezpieczeństwa i Higieny Pracy na lata 2007 2012, koncentrujące się na: ocenie nowych rodzajów czynników ryzyka zawodowego, zapewnieniu niezbędnego poziomu ochrony pracowników, objęciu ochroną osób dotychczas nieobjętych nią w wystarczającym stopniu. Postulaty te znalazły wyraz w Strategii Wspólnoty pt. Podniesienie wydajności i jakości w pracy: wspólnotowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007 2012 przyjętej przez Komisję Europejską w lutym 2007 r. Znaczenie realizacji tej Strategii podkreśla przyjęta w 2008 r. Odnowiona agenda społeczna: Możliwości, dostęp i solidarność w Europie XXI wieku 2, wskazując, że Strategia powinna pomóc pracownikom pozostać dłużej na rynku pracy poprzez wzmocnienie ochrony przed zagrożeniami w miejscu pracy. 1 Communication from the Commission on the Social Agenda, 9.2.2005. 2 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Społecznego oraz Komitetu Regionów, Odnowiona agenda społeczna: Możliwości, dostęp i solidarność w Europie XXI wieku, 2.7.2008, COM(2008) 412. 7

Celem głównym wymienionej Strategii Wspólnoty jest wzrost wydajności i jakości pracy, przez zmniejszenie liczby wypadków przy pracy i absencji spowodowanej złym stanem zdrowia. Główne kierunki działań uwzględnione w Strategii sformułowano następująco: a) wprowadzanie nowoczesnych i skutecznych ram prawnych (wzmocnienie wdrażania prawodawstwa Wspólnoty, poprawa współpracy przy monitorowaniu jego stosowania, uproszczenie ram prawnych i dostosowanie do zmian ryzyka zawodowego), b) wspieranie opracowywania i wdrażania krajowych strategii bezpieczeństwa i higieny pracy (poprawa skuteczności profilaktyki, reagowania na zmiany społeczne i demograficzne, poprawa spójności polityki), c) propagowanie zmian w postawach wobec bezpieczeństwa i higieny pracy (włączenie bezpieczeństwa i higieny pracy do programów edukacji i szkoleń, propagowanie świadomości znaczenia zdrowego i bezpiecznego miejsca pracy w przedsiębiorstwach), d) zwalczanie nowych oraz coraz częściej występujących rodzajów ryzyka zawodowego (określenie nowych rodzajów ryzyka, propagowanie zdrowia psychicznego w pracy). Strategia Wspólnoty pt. Podniesienie wydajności i jakości w pracy: wspólnotowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007-2012 zobowiązuje rządy Państw Członkowskich, w tym Polskę, do przyjęcia w tym obszarze spójnej strategii krajowej, która ustanowi cele w zakresie zmniejszenia wskaźników wypadków przy pracy i chorób zawodowych, będzie ukierunkowana na sektory i przedsiębiorstwa mające najgorsze wskaźniki, a także skoncentruje się na najbardziej powszechnych rodzajach zagrożeń i najbardziej narażonych pracownikach. Realizacja wymienionych zobowiązań przez poszczególne kraje jest monitorowana przez Komisję Europejską, corocznie z udziałem przedstawicieli rządów oraz partnerów społecznych przez Komitet Doradczy Komisji Europejskiej ds. Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia w Miejscu Pracy (ACSH). Spełnienie wymienionego zobowiązania w Polsce zapewniała dotychczas realizacja I etapu programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy. Program ten był prezentowany przez przedstawiciela Rządu RP podczas warsztatów ACSH na temat implementacji krajowych strategii na rzecz BHP, które odbyły się w Luksemburgu w dniach 7 i 8 października 2009 r. Został uznany za jedno z wzorcowych rozwiązań w tym zakresie zarówno przez przedstawicieli Komisji Europejskiej, jak i partnerów państw członkowskich. Program ten zapewnia bowiem prowadzenie spójnej polityki w obszarze 8

bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracujących, z uwzględnieniem potrzeb zmieniającego się świata pracy. Kontynuacja tej polityki jest niezbędnym warunkiem osiągnięcia w Polsce poprawy warunków pracy, na które składa się bezpieczeństwo, zdrowie, a także psychiczny dobrostan oraz satysfakcja i rozwój w pracy. Biorąc powyższe pod uwagę, a także założenia Komisji WE do monitorowania krajowych strategii metodą Scoreboard niezbędne jest kontynuowanie w latach 2011-2013 ww. programu wieloletniego, ujmującego w sposób spójny zadania badawcze i zadania służb państwowych w zakresie odpowiedzialności państwa za stan bezpieczeństwa i higieny pracy. Ad 2. EUROPA 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Komisja Europejska w Strategii EUROPA 2020, przyjętej na lata 2010-2020 postuluje, że działania Unii Europejskiej w tym okresie powinny być skupione wokół następujących trzech priorytetów: 1. Rozwój inteligentny rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; 2. Rozwój zrównoważony wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej 3. Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu wspieranie gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną. W zakresie 1. priorytetu Strategia EUROPA 2020 wymaga podniesienia jakości edukacji, poprawy wyników działalności badawczej, wspierania transferu innowacji i wiedzy w Unii, pełnego wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych, a także zadbania o to, by innowacyjne pomysły przeradzały się w nowe produkty i usługi, które przyczyniałyby się do zwiększenia wzrostu, tworzenia nowych miejsc pracy i rozwiązywania problemów społecznych w Europie. W szczególności Europa powinna w pełni wykorzystać potencjał oferowany przez gospodarkę cyfrową. Gospodarka cyfrowa daje ogromne możliwości małym i średnim przedsiębiorstwom w sektorze produkcji i usług, zarówno samodzielnym firmom, jak i dostawcom większych przedsiębiorstw. Biorąc powyższe pod uwagę zakres tematyczny II etapu Programu wieloletniego obejmuje wiele zadań i projektów badawczych ukierunkowanych na opracowanie i wdrożenie innowacyjnych materiałów, technologii, urządzeń i systemów, w tym zaawansowanych technologii informatycznych, na rzecz tworzenia i szerokiego 9

upowszechniania nowych i skutecznych rozwiązań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, a także ukierunkowanych na podniesienie jakości edukacji w tej dziedzinie. W zakresie 2. priorytetu Strategii EUROPA 2020 zakłada się, że Unia Europejska powinna zbudować zrównoważoną i konkurencyjną gospodarkę efektywnie korzystającą z zasobów, wykorzystując nowe procesy i technologie przyjazne środowisku, przyspieszając wprowadzanie inteligentnych sieci opartych na technologiach ICT, wzmacniając przewagę konkurencyjną europejskiego biznesu, szczególnie sektora produkcji i MŚP, oraz pomagając klientom docenić wartość efektywnego korzystania z zasobów. Zakres tematyczny II etapu Programu wieloletniego dotyczy pośrednio realizacji powyższego priorytetu, obejmując wiele zadań i projektów badawczych, których wyniki pośrednio wpłyną na ograniczanie emisji szkodliwych substancji do atmosfery. W zakresie 3. z wymienionych wyżej priorytetów Strategia EUROPA 2020 zakłada się, że realizacja tego priorytetu będzie wymagać modernizacji i wzmocnienia roli polityki w obszarze zatrudnienia, edukacji i szkolenia oraz systemów ochrony socjalnej poprzez zwiększenie współczynnika aktywności zawodowej i ograniczenie strukturalnego bezrobocia, jak również zwiększenie poczucia odpowiedzialności społecznej w sektorze biznesu. Najważniejszym elementem będzie stosowanie modelu elastycznego rynku pracy i bezpieczeństwa socjalnego (flexicurity) oraz umożliwienie ludziom zdobywania nowych umiejętności w celu przystosowania się do nowych warunków, w tym na wypadek ewentualnych zmian w karierze zawodowej. Dużego wysiłku wymagać będzie walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym oraz zmniejszenie nierówności w obszarze ochrony zdrowia, tak aby rozwój przyniósł korzyści wszystkim. Ważna będzie także promocja zdrowia i wspieranie aktywności osób starszych, aby umożliwić osiągnięcie spójności społecznej oraz wyższej wydajności. Zakres tematyczny II etapu Programu wieloletniego obejmuje zadania i projekty badawcze ukierunkowane na promocję zdrowia w miejscu pracy, poprawę warunków pracy w aspekcie nowych form zatrudnienia, a także na zapewnienie odpowiednich warunków pracy osobom starszym, a tym samym Program ten wpisuje się w realizację priorytetów nowej Strategii Europa 2020. Ad 3. Raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy Nowe i pojawiające się rodzaje ryzyka w dziedzinie bezpieczeństwa i zdrowia w pracy W 2009 r. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy opracowała raport dotyczący nowych i pojawiających się zagrożeń w środowisku pracy Nowe i pojawiające się 10

rodzaje ryzyka w dziedzinie bezpieczeństwa i zdrowia w pracy 3. Raport ten obejmuje wybrane wyniki prac Europejskiego Obserwatorium Ryzyka, utworzonego przez Agencję zgodnie z wymaganiami wspólnotowej strategii na rzecz bezpieczeństwa i zdrowia w pracy na lata 2002-2006. Jednym z jego kluczowych zadań jest stymulowanie debaty ekspertów, unijnych decydentów, partnerów społecznych oraz organizacji międzynarodowych, takich jak MOP i WHO. Na bezpieczeństwo i zdrowie pracowników w Europie ma wpływ wiele czynników. Raport podkreśla wpływ zmian struktury gospodarki oraz siły roboczej, mający konsekwencje dla bezpieczeństwa pracy. Dotyczy to m.in. upowszechnienia nowych technologii, rozwoju sektora usług dominującego aktualnie w gospodarce oraz zmniejszenia znaczenia takich sektorów gospodarki, jak przemysł czy górnictwo. Zmienia się struktura wieku oraz płci zatrudnionych, rośnie wskaźnik zatrudnienia starszych pracowników oraz wskaźnik zatrudnienia kobiet. Obserwowana jest także tendencja zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy oraz pracy tymczasowej w niektórych grupach wiekowych. Zmiany te wskazują na konieczność zapewnienia zmodyfikowanych działań prewencyjnych, przyczyniających się do zachowania dobrego stanu zdrowia pracowników, zwłaszcza w kontekście starzenia się siły roboczej. Dane przedstawione w raporcie potwierdzają także znaczenie występowania narażenia (w szczególności w MŚP) na czynniki chemiczne, fizyczne, takie jak hałas, promieniowanie ultrafioletowe, a także psychospołeczne, wynikające m.in. z szybkiego tempa pracy, napiętych terminów, niewystarczających umiejętności. Wśród wzrastającej liczby chorób zawodowych w UE, najliczniejszą kategorię stanowią choroby układu mięśniowo-szkieletowego, dotyczące zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Częstotliwość występowania wypadków przy pracy jest szczególnie wysoka w sektorze budownictwa, rolnictwa oraz w przemyśle wytwórczym w zakresie produkcji drewna. Trendy, przedstawione w raporcie, są istotne z punktu widzenia podejmowania działań na rzecz poprawy bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy, w szczególności wskazują na konieczność dostosowywania się do obecnych zmian, dostrzegania nowych oraz pojawiających się zagrożeń i podejmowania działań prewencyjnych. II etap programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy podejmuje większość problemów przedstawionych w wymienionym Raporcie Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, a tym samym będzie stanowił skuteczny instrument realizacji postulatów Strategii Wspólnoty pt. Podniesienie wydajności i 3 New and emerging risks in occupational safety and health, European Risk Observatory, Outlook no. 1, European Agency for Safety and Health at Work, Bilbao 2009. 11

jakości w pracy: wspólnotowa strategia na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007-2012, a zwłaszcza postulatu zwalczania nowych oraz coraz częściej występujących rodzajów ryzyka zawodowego (patrz Ad 1). Ad 4. Memorandum of Common Understanding (Memorandum Wspólnego Porozumienia) NEW OSH ERA Projekt NEW OSH ERA pn. Nowe i narastające zagrożenia dla bezpieczeństwa i higieny pracy. Przewidywanie i realizacja działań związanych ze zmianami w miejscu pracy poprzez koordynację badań naukowych w dziedzinie BHP finansowany jest przez Komisję Europejską w ramach 6-go Programu Ramowego Badań i Rozwoju Technologicznego UE. Jest to projekt typu ERA-NET, którego długoterminowym i kluczowym celem jest poprawa jakości i zwiększenie zakresu badań naukowych związanych z nowymi i narastającymi rodzajami zagrożeń w obszarze BHP realizowanych w Europie. Wykonany w ramach tego projektu przegląd programów badawczych w dziedzinie BHP realizowanych w latach 2002-2008 w 9 krajach UE wykazał, że średnio w ponad 85% są one finansowane z budżetów tych państw 4. W kolejnym raporcie projektu NEW OSH ERA nt. komplementarności, luk i nowych możliwości w badaniach nad nowymi i narastającymi czynnikami ryzyka w obszarze BHP (2007) 5, jako priorytetowe kierunki przyszłych badań wskazano: 1) łączne narażenie na zagrożenia wieloczynnikowe w środowisku pracy (zagrożenia fizyczne, chemiczne, biologiczne, psychospołeczne oraz czynniki ergonomiczne); 2) specyficzne problemy zdrowotne spowodowane działaniem niebezpiecznych substancji; 3) problemy bezpieczeństwa i higieny pracy związane z narażeniem na nanocząstki i stosowaniem nanotechnologii. Podczas międzynarodowej konferencji śródokresowej projektu NEW OSH ERA, która odbyła się w Krakowie w dniach 29-30 maja 2008 r. w wyniku ustaleń pomiędzy partnerami projektu reprezentującymi 21 organizacji z 11 Państw Członkowskich (w tym Polski) oraz konsultacji z Komisją Europejską i partnerami społecznymi uchwalono Memorandum of Common Understanding (Memorandum Wspólnego Porozumienia), w którym zdefiniowano wspólną 4 Overview of research funding programmes on OSH-related new and emerging risks, raport NEW OSH ERA, June 2007. 5 Complementarities, gaps and new opportunities in research on OSH-related new and emerging risks, raport NEW OSH ERA, October 2007 12

strategię działań NEW OSH ERA na rzecz przyszłych badań naukowych w dziedzinie BHP. Strategia ta, jako priorytetowe wskazuje trzy wymienione wyżej tematy badań, a także dodatkowo następujące: 1) zagrożenia psychospołeczne związane ze zmianami organizacyjnymi oraz nowymi modelami pracy i zatrudnienia (w tym wpływ pracy w warunkach jej niepewności), choroby związane ze stresem; 2) zagrożenia biologiczne w środowisku pracy; 3) zagrożenia wynikające ze stosowania złożonych interfejsów człowiek maszyna w środowisku pracy; 4) nowe grupy osób narażonych w środowisku pracy w związku ze zmianami demograficznymi i zmianami struktury pracujących w Europie, w tym pracownicy migrujący, kobiety, pracownicy starsi wiekiem, pracownicy tymczasowi. Ad 5. Europejskie Memorandum EUROSHNET EUROSHNET, czyli Europejska Sieć ds. Bezpieczeństwa i Higieny Pracy (EURopean Occupational Safety and Health NETwork), została utworzona w 2001 r., a głównym jej celem jest wspieranie współpracy europejskiej w dziedzinie normalizacji, badań naukowych, certyfikacji i/lub innych działań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii. Podczas zorganizowanej przez EUROSHNET III Europejskiej Konferencji nt. Bezpieczniejsze wyroby dla konkurencyjnych miejsc pracy (Kraków 11-12 września 2008 r.), z udziałem przedstawicieli wiodących Dyrekcji Komisji Europejskiej przyjęto Europejskie Memorandum pt. Normalizacja dla Bezpiecznych Wyrobów 6, które odzwierciedla poglądy europejskich ekspertów w dziedzinie BHP i zawiera szereg postulatów dotyczących usprawnień w zakresie opracowania i stosowania norm wspomagających dyrektywy z obszaru oceny zgodności wyrobów z wymaganiami zasadniczymi bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (tzw. Dyrektywy Nowego Podejścia). Memorandum podkreśla, że opracowanie norm europejskich o wysokiej jakości wymaga solidnej wiedzy naukowej, a normalizacja staje się bardzo skutecznym sposobem wykorzystania wyników badań naukowych z dziedziny bezpieczeństwa i higieny w miejscu pracy i dzięki temu może przyczynić się do wzrostu innowacyjności i konkurencyjności w Europie, które są nadrzędnymi celami Strategii Wspólnotowej dotyczącej bezpieczeństwa i higieny pracy (2007-2012). W związku z tym instytucje badawcze z obszaru bezpieczeństwa i higieny pracy powinny podejmować i intensyfikować badania naukowe w zakresie normalizacji, certyfikacji i badań wyrobów, 6 Krakowskie Memorandum EUROSHNET - Normalizacja dla Bezpiecznych Wyrobów, Kraków, 11-12 09. 2008 r. 13

a w szczególności w dziedzinie ergonomii wyrobów oraz ograniczania emisji czynników szkodliwych. Ad 6. Strategiczny Program Badawczy Europejskiej Platformy Technologicznej Bezpieczeństwo w przemyśle (European Technology Platform Industrial Safety ETPIS) oraz program odpowiadającej jej, koordynowanej przez CIOP-PIB, Polskiej Platformy Technologicznej Bezpieczeństwo pracy w przemyśle (przyjęty w 2006 r. i znowelizowany w 2009 r.) Strategiczny Program Badawczy ETPIS wskazuje potrzebę znaczącej redukcji wypadków przy pracy w przemyśle, poważnych awarii przemysłowych oraz negatywnego wpływu przemysłu na środowisko, co jest warunkiem niezbędnym do zapewnienia zrównoważonego rozwoju społeczno-ekonomicznego Unii Europejskiej. Główne kierunki badań naukowych przyjętych do realizacji przez ETPIS to: 1) ocena i zarządzanie ryzykiem zawodowym, 2) zaawansowane technologie redukcji ryzyka, 3) niezawodność i bezpieczeństwo konstrukcji przemysłowych, 4) czynniki ludzkie i organizacyjne w przemyśle, 5) rozwój kultury bezpieczeństwa przez stosowanie nowych metod edukacji i szkoleń, 6) identyfikacja i rozpoznawanie nowych i nowo powstających czynników ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń w nanotechnologiach. Ad. 7 Konwencja nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy Cel główny Konwencji dotyczy podziału zadań w ramach systemu ochrony pracy pomiędzy państwem, pracodawcami i pracownikami. Określa ona jako obowiązek państwa m.in. finansowania badań naukowych istotnych dla kształtowania warunków pracy oraz doskonalenia na tej podstawie systemu rejestracji i monitorowania przyczyn i skutków zagrożeń, zasad prewencji oraz edukacji i szkolenia w tym obszarze. Ad 8. Konwencja nr 187 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca struktur promujących bezpieczeństwo i higienę pracy Cel główny Konwencji dotyczy promowania krajowej kultury prewencji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy w ramach krajowego systemu w tym zakresie. Cel ten został uszczegółowiony w ramach Zalecenia Nr 197 wspierającego realizację Konwencji. 14

B) dokumenty krajowe Ad 1. Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007 2015 Jednym z podstawowych priorytetów zawartych w strategii przyjętej w dniu 29 listopada 2006 r. jest priorytet 3 Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości i ujęte w nim działanie Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy sformułowane następująco: Kontynuowane będą działania na rzecz tworzenia przyjaznego środowiska pracy. Wspierane będą inicjatywy w zakresie skutecznego zapobiegania i ograniczania ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwach oraz rozwoju edukacji i szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Kontynuowane też będą wysiłki dostosowujące warunki pracy w Polsce do standardów UE. Zapewnienie odpowiednich standardów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz standardów prawa będzie wymagać zwiększenia skuteczności publicznych służb inspekcji pracy. Ad 2. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 W przedstawionych w dokumencie założeniach strategii rozwoju społeczno-gospodarczego kraju na lata 2007-2013 do jednego z głównych wyzwań o charakterze społecznym, mających olbrzymie implikacje gospodarcze zaliczono konieczność zmiany niskich wskaźników zatrudnienia osób starszych oraz wysokiej absencji zawodowej wynikającej głównie z gorszego stanu zdrowia Polaków niż mieszkańców innych krajów UE. Jako podstawę działań w tym zakresie przyjęto znaczące uwzględnienie w nowoczesnym systemie opieki zdrowotnej problematyki zapobiegania zagrożeniom dla zdrowia poprzez zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników. Ad 3. Raport POLSKA 2030. Wyzwania rozwojowe Dokument programowy Polska 2030. Wyzwania rozwojowe 7 wskazuje jednoznacznie na długookresowe priorytety rozwojowe Polski dające jej możliwości szybkiego rozwoju cywilizacyjnego. Rozwojowi sprzyja tworzenie warunków państwa pracowników (Workfare State), w którym jedną z gwarancji państwo obejmuje dostęp do efektywnie zarządzanej edukacji, czy ochrony zdrowia. W dokumencie podkreśla się, że nie można dążyć do wzrostu korzystania z wartościowej pracy obywateli jako dźwigni rozwoju, a zarazem utrudniać ich 7 Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, 17.06.2009 r. 15

funkcjonowanie na rynku pracy ( ). Jednocześnie należy wprowadzać nowy wymiar: równowagę pracy i życia. Przemiany na rynku pracy często powodują konieczność zmiany zatrudnienia przez osoby pracujące w warunkach szkodliwych dla zdrowia lub wykonujące pracę, która wymaga szczególnych predyspozycji psychofizycznych. Elastyczność dostosowania tych osób do zmian wymaga stałego podnoszenia ich kompetencji z uwzględnieniem bezpieczeństwa pracy przy stosowaniu nowych metod pracy, podejmowaniu prac w nowych warunkach i przy nowych technologiach. Dzięki temu wzrasta ich bezpieczeństwo socjalne i bezpieczeństwo zatrudnienia. Jednym z podstawowych wyzwań stojących przed Polską do 2030 r. jest więc więcej produktywnych miejsc pracy oraz tworzenie przyjaznych warunków życia i pracy w celu zwiększenia poczucia bezpieczeństwa obywateli. Ad 4. Raport Narodowego Programu Foresight Polska 2020 W latach 2006-2008 na zlecenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego realizowano Narodowy Program Foresight Polska 2020, który obejmował trzy pola badawcze: Zrównoważony Rozwój Polski, Technologie Informacyjne i Telekomunikacyjne oraz Bezpieczeństwo. W rezultacie zrealizowanego Programu opracowano 5 alternatywnych scenariuszy rozwoju Polski do 2020 r. wraz z rekomendacjami dla polityki naukowej i innowacyjnej. Raporty z prac w wymienionych polach badawczych 8 przewidują, że w najbliższych latach nastąpi w Polsce rozwój wielu zaawansowanych technologii produkcyjnych, a także technologii informacyjnych stanowiących płaszczyznę do powstawania i dystrybucji innowacji. Technologie te będą nieść z sobą wiele nowych i nierozpoznanych jeszcze zagrożeń dla środowiska pracy i życia człowieka. Tym samym koniecznym jest podjęcie badań naukowych w celu identyfikacji tych potencjalnych zagrożeń, oceny ich konsekwencji oraz opracowania odpowiednich rozwiązań technicznych i organizacyjnych zapobiegających ich niekorzystnym skutkom dla zdrowia i życia ludzi. Ponadto rekomendacje Narodowego Programu Foresight Polska 2020 wskazują na konieczność uwzględnienia w polityce rozwojowej Polski podjęcia szeregu badań, które powinny zagwarantować zrównoważony rozwój technologiczny i ekonomiczny Polski, którego elementem jest zagwarantowanie zdrowych i bezpiecznych warunków pracy i życia. 8 Polska 2020 Spojrzenie z przyszłości, Alternatywne wizje rozwoju Polski na podstawie scenariuszy Narodowego Programu Foresight Polska 2020, 2009, 16

Ad 5. Ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w Polsce w 2008 r. We wnioskach zawartych w tym opracowaniu MPiPS 9 rozpatrzonym i przyjętym przez Radę Ministrów w dniu 6 listopada 2009 r. podkreślono, że problematyka bezpieczeństwa pracy i ochrona zdrowia pracujących jest jednym z najważniejszych elementów polityki społecznej Unii Europejskiej. W Polsce od 2007 r. obserwuje się niepokojący trend w zakresie pogarszania się warunków pracy, na co wskazuje znaczny wzrost liczby wypadków przy pracy, w tym wypadków śmiertelnych. Powoduje to konieczność intensyfikacji działań prewencyjnych, zarówno na poziomie przedsiębiorstw, jak i państwa. Należy także wskazać na intensywny rozwój rynku pracy powodujący powstawanie nowych form zatrudnienia niosących nowe, dotychczas nieznane formy zagrożeń, w tym zagrożeń psychospołecznych. Ponadto należy mieć na uwadze nowe podejście do spraw bhp wynikające z przyjętej przez WHO definicji zdrowia, która uznaje za zdrowie nie tylko brak choroby, ale też zapewnienie dobrostanu człowieka w środowisku pracy. W ww. dokumencie zapisano w Podsumowaniu - wnioskach w punkcie 5.4. Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy opracuje w 2009 r. projekt II etapu programu wieloletniego pn. Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy na lata 2001-2013. Ad 6. Polityka ekologiczna państwa w latach 2009 2012 z perspektywą do roku 2016 Ustanowiona w roku 2008 przez Ministra Środowiska Polityka ekologiczna państwa w latach 2009 2012 z perspektywą do roku 2016 10 w sposób jednoznaczny definiuje, że duże znaczenie dla zdrowia społeczeństwa mają następujące dziedziny: - ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem, - gospodarka substancjami chemicznymi (w tym REACH) oraz przeciwdziałanie poważnym awariom przemysłowym, - ochrona przed hałasem, - ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym. Zgodnie z dokumentem konieczne są dalsze, intensywne działania na rzecz poprawy bezpieczeństwa ( ) przez ( ) akcje profilaktyczne i uświadamiające o zagrożeniach ( ). 9 Ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w Polsce w 2008 r., Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, czerwiec 2009 r. 10 Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008 r. 17

IV. SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY STANU WARUNKÓW PRACY W POLSCE Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy w Polsce, pomimo że w ostatnim czasie uległ poprawie, to wciąż jest wysoce niezadowalający. W 2009 roku wskaźniki częstości śmiertelnych wypadków przy pracy (na 1000 pracujących) i zapadalności na choroby zawodowe (na 100 000 zatrudnionych) spadły w porównaniu z rokiem poprzednim - odpowiednio o 26% i 14%. Jednak już w I kwartale 2010 roku odnotowano znaczący wzrost liczby śmiertelnych wypadków przy pracy (o 87% w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego). Jako podstawowe przyczyny wypadków przy pracy wymienia się nieprawidłowe zachowania pracownika (55,2%), niewłaściwą organizację pracy lub stanowiska pracy (11%) oraz niewłaściwy stan czynnika materialnego (9%). Dane dotyczące liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na szkodliwe i uciążliwe czynniki środowiska pracy w 2009 r. przedstawiono na rys. 1. Rys. 1. Liczba zatrudnionych w warunkach zagrożenia środowiska pracy poszczególnymi czynnikami szkodliwymi i niebezpiecznymi dla zdrowia (liczona w % w stosunku do osobozagrożeń, stan na 31.12.2009 r.), źródło: dane GUS. W 2009 r. stwierdzono w Polsce 3 146 nowych przypadków chorób zawodowych, co oznacza spadek względem roku poprzedniego. Wśród chorób zawodowych dominują choroby zakaźne lub pasożytnicze oraz ich następstwa (28%), pylice płuc (20,2%), przewlekłe choroby narządu głosu (19,8%), ubytek słuchu (8,3%) oraz przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego (5,1%). Większość chorób zawodowych to choroby 18

powstałe w wyniku wieloletniej ekspozycji na szkodliwe dla zdrowia czynniki fizyczne i chemiczne oraz uciążliwości wynikające z niespełnienia podstawowych wymagań ergonomii. Rzeczywista skala nieprawidłowych warunków pracy w Polsce jest znaczenie większa. Wskazały na to wyniki badań CIOP-PIB w ramach programu wieloletniego Dostosowywanie warunków pracy w Polsce do standardów Unii Europejskiej (rys. 2). B A C Rys. 2. Odsetek pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia czynnikami środowiskowymi. Porównanie wyników badań ankietowych (A ) i badań środowiskowych (B ) (wg CIOP PIB) oraz danych statystycznych (Z-10) (C ) Niekorzystny obraz warunków pracy w Polsce potwierdza również opublikowany w 2007 r. raport z badań przeprowadzonych w 2005 r., we wszystkich państwach UE przez Europejską Fundację Poprawy Warunków Pracy i Życia z siedzibą w Dublinie (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions) 11 (rys. 3). Przykładowo, odsetek pracowników narażonych na hałas przez co najmniej 1/4 czasu pracy, wynoszący w Polsce 41,6%, był największy w Europie i ok. dwukrotnie większy od odnotowanego w Holandii (20%) lub Wielkiej Brytanii (23,7%). Podobnie procent osób narażonych w Polsce na drgania mechaniczne pochodzące od maszyn i narzędzi, wynoszący 31,2%, był jednym z największych w Europie i ok. dwukrotnie większy od odnotowanego w Szwecji (15,1%), Wielkiej Brytanii (15,4%) i Holandii (15,9%). 11 Fourth European Working Conditions Survey, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin, 2007. 19

Rys. 3. Procent pracowników odczuwających negatywny wpływ pracy na zdrowie w krajach UE (źródło: Fourth European Working Conditions Survey, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin, 2007) Ponadto, procent osób uskarżających się na różne problemy zdrowotne związane z pracą, odnotowany w Polsce, był jednym z największych w UE. Przykładowo, na problemy ze słuchem uskarża się w Polsce 16,4% pracowników, podczas gdy w Wielkiej Brytanii 2,6%, Holandii 3,8%, Irlandii 4,1%, a we Francji 4,4%. Podobnie w przypadku problemów ze wzrokiem w Polsce 22,9%, a w Wielkiej Brytanii 1,7%, w Holandii 2%, w Irlandii 2,9%. Według danych Europejskiej Fundacji na Rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy ocenia się, że obecnie ponad 55% Polaków uważa, że ze względu na warunki pracy nie będzie w stanie jej wykonywać po 60 roku życia, a w krajach UE-15 takie stanowisko zajmuje mniej niż 40% pracujących. Równocześnie ponad 60% pracujących twierdzi, że praca negatywnie wpływa na ich zdrowie, podczas gdy w krajach UE-15 taką opinię wyraża ok. 30% osób. Straty wynikające z nieodpowiednich warunków pracy w Polsce są znaczne. Można je ocenić przede wszystkim przez pryzmat świadczeń wypłacanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Według danych ZUS w 2009 r. przyznano 1.843 nowe renty z 20