W podręczniku uwzględniono nowelizacje kodeksu karnego uchwalone do dnia 1 marca 2010 WŁODZIMIERZ WRÓBEL ZOLL ANDRZEJ POLSKIE PRAWO KARNE CZĘŚĆ OGÓLNA PODRĘCZNIK WYDANIE 2010
WŁODZIMIERZ WRÓBEL ZOLL ANDRZEJ POLSKIE PRAWO KARNE CZĘŚĆ OGÓLNA W podręczniku uwzględniono nowelizacje kodeksu karnego uchwalone do dnia 1 marca 2010 WYDAWNICTWO ZNAK KRAKÓW 2010
SPIS TREŚCI Wykaz skrótów 15 Od autorów 17 Część i. Wiadomości wstępne 19 Rozdział 1. Pojęcie prawa karnego 21 1.1. Społeczne normy postępowania 21 1.2. Definicja prawa karnego 22 1.3. Miejsce prawa karnego w systemie prawa 25 1.4. Podstawowe pojęcia związane z prawem karnym 27 1.4.1. Czyn zabroniony 27 1.4.2. Przestępstwo 28 1.4.3. Wykroczenie 29 1.4.4. Administracyjne kary pieniężne 29 1.4.5. Przewinienie dyscyplinarne 30 1.4.6. Kara 32 1.4.7. Środek karny 33 1.4.8. Środki związane z poddaniem sprawcy próbie 34 1.4.9. Środki zabezpieczające 35 1.4.10. Środki stosowane wobec nieletnich 37 1.5. Prawo karne materialne i inne dziedziny prawa karnego 37 Rozdział 2. Funkcje prawa karnego 39 2.1. Uwagi wprowadzające 39 2.2. Funkcja ochronna 39 2.3. Funkcja sprawiedliwościowa 43 2.4. Funkcja gwarancyjna 44 2.5. Funkcja kompensacyjna 45 Rozdział 3. Rozwój prawa karnego 47 3.1. Etapy rozwoju prawa karnego 47 3.1.1. Rozwój ustawodawstwa 47 3.1.2. Rozwój koncepcji kary 48 3.1.2.1. Zemsta krwawa 48 3.1.2.2. Odwet 49 3.1.2.3. Kompozycja (okup) 49 5
spis treści 3.1.2.4. Kara proporcjonalna 49 3.1.2.5. Humanitaryzm 50 3.2. Podstawowe szkoły prawa karnego 50 3.2.1. Prawo karne okresu oświecenia 50 3.2.2. Szkoła klasyczna 51 3.2.3. Pozytywizm w prawie karnym 52 3.2.4. Szkoła obrony społecznej 55 3.2.5. Neoklasycyzm 55 Rozdział 4. Prawo karne a ustrój polityczny państwa 57 4.1. Uwagi wprowadzające 57 4.2. Prawo karne systemu totalitarnego 58 4.3. Prawo karne demokratycznego państwa prawa 60 4.4. Prawo karne a tendencje populistyczne 62 Rozdział 5. Historia ustawodawstwa karnego na ziemiach polskich 64 5.1. Prawo karne przedrozbiorowe 64 5.2. Prawo karne w okresie rozbiorów 65 5.2.1. Zabór austriacki 65 5.2.2. Zabór pruski 66 5.2.3. Zabór rosyjski 67 5.3. Działalność Komisji Kodyfikacyjnej i kodeks karny z 1932 r. 68 5.4. Prawo karne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 70 5.4.1. Ustawodawstwo karne w latach 1944 1969 70 5.4.2. Kodeks karny z 1969 r. 75 5.4.3. Próba reformy prawa karnego w 1981 r. 76 5.4.4. Prawo karne stanu wojennego i zmiany ustawodawstwa karnego po 1981 r. 78 5.5. Prawo karne Rzeczypospolitej Polskiej 81 5.5.1. Zmiany w ustawodawstwie po zmianie ustroju 81 5.5.2. Charakterystyka kodeksu karnego z 1997 r. 82 5.5.3. Zmiany wprowadzone po wejściu w życie kodeksu karnego 84 Część ii. Nauka o ustawie karnej 91 Rozdział 6. Źródła prawa karnego 93 6.1. Uwagi wprowadzające 93 6.2. Zasada wyłączności ustawy w prawie karnym 94 6.3. Konstytucyjne podstawy zasady wyłączności ustawowej 97 6.4. Zakres zasady wyłączności ustawy w prawie karnym 99 6.5. Zasada dostatecznej określoności w prawie karnym 101 6.6. Europejskie źródła prawa karnego 103 6.7. Krajowe źródła prawa karnego 104 Rozdział 7. Ustawa karna i jej wykładnia 106 7.1. Ustawa karna uwagi wprowadzające 106 7.2. Struktura normatywna przepisów prawa karnego 107 7.3. Norma sankcjonowana 110 7.4. Norma sankcjonująca 112 7.5. Szczególne reguły wykładni prawa karnego 113 6
spis treści Rozdział 8. Czasowy zakres zastosowania ustawy karnej. Zasady prawa karnego intertemporalnego 116 8.1. Obowiązywanie ustawy karnej 116 8.2. Czasowy zakres zastosowania ustawy karnej 118 8.3. Formy zmiany ustawy karnej 120 8.4. Czas popełnienia przestępstwa 122 8.5. Zasady prawa karnego intertemporalnego 124 8.6. Zakaz retroaktywnego wprowadzania i zaostrzenia karalności (lex severior poenali retro non agit) 125 8.7. Nakaz stosowania ustawy względniejszej (lex mitior agit) 127 8.7.1. Podstawa normatywna nakazu stosowania ustawy względniejszej 127 8.7.2. Pojęcie ustawy względniejszej 128 8.7.3. Pojęcie ustawy poprzednio obowiązującej 129 8.7.4. Pojęcie czasu orzekania 130 8.7.5. Pojęcie czasu przestępstwa 130 8.7.6. Ograniczenia zakresu stosowania ustawy względniejszej ustawa czasowa 132 8.7.7. Zakres zastosowania zasady lex mitior agit w zależności od treści zmienianych regulacji prawnych 132 8.7.8. Zasada subsydiarnego prymatu stosowania ustawy nowej 135 8.7.9. Zasady intertemporalne a zmiana wykładni prawa karnego 135 8.8. Zmiana ustawy karnej po wydaniu prawomocnego rozstrzygnięcia odnoszącego się do odpowiedzialności karnej 136 Rozdział 9. Miejscowy zakres zastosowania ustawy karnej 139 9.1. Uwagi wprowadzające 139 9.2. Miejsce popełnienia czynu zabronionego 140 9.3. Zasady regulujące kwestię zakresu terytorialnego norm sankcjonujących 141 9.3.1. Zasada terytorialności 141 9.3.2. Zasada personalna 143 9.3.3. Zasada ochronna względna 144 9.3.4. Zasada ochronna bezwzględna 145 9.3.5. Zasada represji konwencyjnej 146 9.4. Konflikty jurysdykcji 146 Część iii. Nauka o przestępstwie 149 Rozdział 10. Pojęcie przestępstwa 151 10.1. Uwagi wprowadzające 151 10.2. Klasyczne ujęcie przestępstwa 153 10.2.1. Czyn 153 10.2.2. Zgodność czynu z typem czynu zabronionego 153 10.2.3. Bezprawność 154 10.2.4. Wina 155 10.3. Neoklasyczne ujęcie przestępstwa 155 10.3.1. Czyn 155 10.3.2. Zgodność czynu z typem czynu zabronionego bezprawność 156 10.3.3. Wina 157 10.4. Finalistyczne ujęcie przestępstwa 158 10.4.1. Czyn 158 7
spis treści 10.4.2. Zgodność czynu z typem czynu zabronionego 159 10.4.3. Bezprawność 159 10.4.4. Wina 160 10.5. Postfinalistyczne ujęcia przestępstwa 160 Rozdział 11. Struktura przestępstwa 162 11.1. Uwagi wprowadzające 162 11.2. Elementy struktury przestępstwa 163 11.2.1. Zachowanie się człowieka 163 11.2.2. Czyn 163 11.2.2.1. Definicja 163 11.2.2.2. Brak czynu 164 11.2.3. Bezprawność czynu 167 11.2.3.1. Naruszenie nakazu lub zakazu zawartego w normie sankcjonowanej 167 11.2.3.1.1. Uwagi wprowadzające 167 11.2.4.1.2. Brak ataku na dobro prawne 168 11.2.3.1.3. Brak naruszenia reguły postępowania z dobrem prawnym 170 11.2.3.2. Brak okoliczności wyłączających bezprawność 173 11.2.4. Karalność czynu 173 11.2.4.1. Zgodność czynu z opisem typu czynu zabronionego 173 11.2.4.2. Brak okoliczności wyłączających karalność 174 11.2.5. Karygodność czynu 174 11.2.6. Zawinienie czynu 175 11.3. Podsumowanie 176 11.4. Problem odpowiedzialności podmiotów zbiorowych 176 Rozdział 12. Czyn zabroniony pod groźbą kary 178 12.1. Uwagi wprowadzające 178 12.2. Znamiona wskazujące na naruszenie normy sankcjonowanej 179 12.3. Znamiona związane z karalnością czynu 180 12.3.1. Podział logiczny znamion czynu zabronionego 181 12.3.2. Podział strukturalny znamion czynu zabronionego 185 12.3.2.1. Uwagi wprowadzające 185 12.3.2.2. Znamiona przedmiotowe czynu zabronionego 189 12.3.2.2.1. Podmiot czynu zabronionego 189 12.3.2.2.2. Czynność sprawcza albo skutek 191 12.3.2.2.3. Przypisanie skutku 194 12.3.2.2.3.1. Przypisanie skutku w wypadku działania 194 12.3.2.2.3.2. Przypisanie skutku w wypadku zaniechania 198 12.3.2.2.4. Przedmiot czynności wykonawczej 202 12.3.2.2.5. Okoliczności modalne czynu 203 12.3.2.3. Znamiona podmiotowe czynu zabronionego 203 12.3.2.3.1. Uwagi wprowadzające 203 12.3.2.3.2. Czyn zabroniony charakteryzujący się umyślnością 204 12.3.2.3.2.1. Uwagi wprowadzające 204 12.3.2.3.2.2. Zamiar bezpośredni 206 12.3.2.3.2.3. Zamiar wynikowy 209 12.3.2.3.2.4. Inne postacie zamiaru 211 12.3.2.3.3. Czyn zabroniony charakteryzujący się nieumyślnością 214 12.3.2.3.4. Czyny zabronione o złożonej stronie podmiotowej 217 8
spis treści Rozdział 13. Szczególne formy realizacji znamion czynu zabronionego 220 13.1. Formy stadialne 220 13.1.1. Uwagi wprowadzające 220 13.1.2. Usiłowanie 222 13.1.2.1. Uzasadnienie karalności usiłowania 222 13.1.2.2. Usiłowanie udolne (znamiona) 224 13.1.2.2.1. Zamiar popełnienia czynu zabronionego 224 13.1.2.2.2. Zachowanie bezpośrednio zmierzające do dokonania 225 13.1.2.2.3. Brak dokonania czynu zabronionego 229 13.1.2.3. Usiłowanie nieudolne 231 13.1.2.4. Karalność usiłowania 236 13.1.2.4.1. Wymiar kary za usiłowanie 236 13.1.2.4.2. Bezkarność usiłowania 236 13.1.2.4.3. Usiłowanie kwalifikowane 239 13.1.3. Przygotowanie 240 13.1.3.1. Uwagi wprowadzające 240 13.1.3.2. Znamiona przygotowania 241 13.1.3.3. Karalność przygotowania 244 13.2. Współdziałanie w popełnieniu przestępstwa 246 13.2.1. Uwagi wprowadzające 246 13.2.2. Modele odpowiedzialności za przestępne współdziałanie 248 13.2.3. Sprawstwo 251 13.2.3.1. Uwagi wprowadzające 251 13.2.3.2. Jednosprawstwo (sprawstwo pojedyncze) 254 13.2.3.3. Współsprawstwo 255 13.2.3.4. Sprawstwo kierownicze 259 13.2.3.5. Sprawstwo polecające 261 13.2.3.6. Zasady odpowiedzialności za sprawcze formy współdziałania 262 13.2.4. Niesprawcze formy współdziałania 266 13.2.4.1. Uwagi wprowadzające 266 13.2.4.2. Podżeganie 271 13.2.4.3. Pomocnictwo 276 13.2.5. Prowokacja 279 Rozdział 14. Jedność wielość czynów zabronionych. Zbieg przepisów ustawy 281 14.1. Uwagi ogólne 281 14.2. Kryteria jedności czynu 281 14.3. Wielość zachowań (czynów) jedno przestępstwo 286 14.4. Konstrukcja czynu ciągłego 288 14.5. Zbieg przepisów 292 Rozdział 15. Społeczna szkodliwość czynu 300 15.1. Uwagi wprowadzające 300 15.2. Aspekt abstrakcyjny społecznej szkodliwości czynu 303 15.3. Aspekt indywidualno-konkretny (karygodność czynu) 305 15.4. Okoliczności rzutujące na stopień społecznej szkodliwości 310 9
spis treści Rozdział 16. Wina 314 16.1. Uwagi wprowadzające 314 16.2. Teorie winy 315 16.2.1. Psychologiczna teoria winy 315 16.2.2. Normatywna teoria winy 317 16.3. Normatywne podstawy zasady winy jako warunku odpowiedzialności karnej 321 16.4. Istota winy 323 16.4.1. Uwagi wprowadzające 323 16.4.2. Procesowe i materialnoprawne znaczenie terminu wina 326 16.4.3. Wina prawna i wina moralna 327 16.5. Przesłanki zawinienia 328 16.5.1. Uwagi wprowadzające 328 16.5.2. Przesłanki pozytywne warunkujące przypisanie winy 330 16.5.2.1. Dojrzałość osiągnięcie wieku warunkującego przypisanie winy 330 16.5.2.2. Obiektywna rozpoznawalność znaczenia czynu 334 Rozdział 17. Okoliczności wyłączające przestępność czynu 336 17.1. Uwagi wprowadzające 336 17.2. Okoliczności wyłączające bezprawność czynu 336 17.2.1. Uwagi wprowadzające 336 17.2.2. Usprawiedliwienie naruszenia dobra prawnego 339 17.2.3. Problem określoności kontratypów 341 17.2.4. Poszczególne kontratypy 345 17.2.4.1. Obrona konieczna 345 17.2.4.1.1. Uwagi wprowadzające 345 17.2.4.1.2. Znamiona obrony koniecznej 346 17.2.4.1.3. Przekroczenie granic obrony koniecznej 356 17.2.4.2. Stan wyższej konieczności 359 17.2.4.2.1. Uwagi wprowadzające 359 17.2.4.2.2. Znamiona stanu wyższej konieczności 360 17.2.4.2.3. Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności 364 17.2.4.3. Kolizja obowiązków 366 17.2.4.4. Dozwolone ryzyko nowatorstwa 367 17.2.4.4.1. Uwagi wprowadzające 367 17.2.4.4.2. Znamiona dozwolonego ryzyka nowatorstwa 368 17.2.4.5. Działanie w granicach uprawnień i obowiązków służbowych 373 17.3. Brak karalności czynu 374 17.4. Okoliczności wyłączające przypisanie winy (negatywne przesłanki zawinienia) 378 17.4.1. Uwagi wprowadzające 378 17.4.2. Usprawiedliwiony błąd co do faktycznego lub prawnego znaczenia czynu 380 17.4.2.1. Uwagi wprowadzające 380 17.4.2.2. Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności stanowiącej znamię typu czynu zabronionego (error facti) 384 17.4.2.3. Usprawiedliwiony błąd co do oceny prawnej czynu 386 17.4.2.4. Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność lub winę 390 17.4.3. Niepoczytalność 392 17.4.4. Anormalna sytuacja motywacyjna 396 17.4.4.1. Uwagi wprowadzające 396 10
spis treści 17.4.4.2. Działanie na rozkaz 397 17.4.4.3. Działanie pod wpływem strachu, wzburzenia lub obawy przed odpowiedzialnością karną 399 17.4.4.4. Działanie w warunkach stanu wyższej konieczności i kolizji obowiązków 400 17.4.5. Okoliczności umniejszające stopień zawinienia 401 17.4.6. Zasada koincydencji czasowej i zawinienie na przedpolu czynu zabronionego 403 Część iv. Nauka o karze 409 Rozdział 18. Pojęcie i racjonalizacja kary 411 18.1. Pojęcie kary 411 18.2. Racjonalizacja kary 413 18.2.1. Uwagi wprowadzające 413 18.2.2. Cele kary 415 18.2.3. Teorie kary 417 18.2.3.1. Uwagi wprowadzające 417 18.2.3.2. Teorie retrybutywne 418 18.2.3.3. Teorie prewencyjne 420 Rozdział 19. Rodzaje kar 425 19.1. Uwagi wprowadzające 425 19.2. Kary nieizolacyjne 426 19.2.1. Grzywna 426 19.2.2. Kara ograniczenia wolności 431 19.3. Kary izolacyjne 434 19.3.1. Kara pozbawienia wolności 434 19.3.2. Kara 25 lat pozbawienia wolności 436 19.3.3. Kara dożywotniego pozbawienia wolności 437 Rozdział 20. Środki karne 439 20.1. Uwagi wprowadzające 439 20.2. Pozbawienie praw publicznych 444 20.3. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej 446 20.4. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi 447 20.5. Obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu 448 20.6. Zakaz wstępu na imprezę masową 450 20.7. Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych 453 20.8. Zakaz prowadzenia pojazdów 453 20.9. Przepadek 456 20.10. Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę 462 20.11. Nawiązka 466 20.12. Świadczenie pieniężne 467 20.13. Podanie wyroku do publicznej wiadomości 468 11
spis treści Rozdział 21. Środki związane z poddaniem sprawcy próbie 470 21.1. Uwagi wprowadzające 470 21.2. Warunkowe umorzenie postępowania 476 21.2.1. Uwagi wprowadzające 476 21.2.2. Przesłanki stosowania warunkowego umorzenia 477 21.2.3. Konsekwencje prawne warunkowego umorzenia postępowania 480 21.3. Warunkowe zawieszenie wykonania kary 482 21.3.1. Uwagi wprowadzające 482 21.3.2. Przesłanki stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary 484 21.3.3. Konsekwencje prawne warunkowego zawieszenia wykonania kary 486 21.4. Warunkowe zwolnienie z odbycia reszty kary pozbawienia wolności 489 21.4.1. Uwagi wprowadzające 489 21.4.2. Przesłanki stosowania warunkowego zwolnienia 491 21.4.3. Konsekwencje prawne warunkowego przedterminowego zwolnienia 493 Rozdział 22. Zasady i dyrektywy sądowego wymiaru kary 495 22.1. Uwagi wprowadzające 495 22.2. Zasady wymiaru kary 498 22.2.1. Konstytucyjne zasady wymiaru kary 498 22.2.2. Kodeksowe zasady wymiaru kary 500 22.2.2.1. Zasada swobodnego uznania sądu w granicach ustawy co do rodzaju i rozmiaru sankcji karnej 501 22.2.2.2. Zasada oznaczoności orzekanych kar i środków karnych oraz względnej oznaczoności środków zabezpieczających 502 22.2.2.3. Zakaz wymierzania sankcji karnej przekraczającej stopniem swojej dolegliwości przypisany sprawcy przestępstwa stopień winy (zasada winy) 502 22.2.2.4. Zasada indywidualizacji oraz osobistego charakteru sankcji karnej 508 22.2.2.5. Zakaz orzekania niewykonalnej grzywny oraz kary ograniczenia wolności 509 22.2.2.6. Zasada zaliczania aresztu tymczasowego i faktycznego pozbawienia wolności na poczet orzeczonej kary 510 22.3. Dyrektywy wymiaru kary 512 22.3.1. Ogólne dyrektywy wymiaru kary 512 22.3.1.1. Dyrektywa prewencji indywidualnej 512 22.3.1.2. Dyrektywa prewencji ogólnej 514 22.3.1.3. Dyrektywa zadośćuczynieniu pokrzywdzonemu 518 22.3.1.4. Dyrektywa uwzględniania stopnia społecznej szkodliwości czynu 519 22.3.2. Szczególne dyrektywy wymiaru kary 519 22.3.3. Kwestia prymatu dyrektyw sądowego wymiaru kary 522 Rozdział 23. Instytucje sądowego wymiaru kary 524 23.1. Uwagi wprowadzające 524 23.2. Nadzwyczajne obostrzenie wymiaru kary 524 23.2.1. Uwagi wprowadzające 524 23.2.2. Ponowne popełnienie przestępstwa (recydywa) 526 23.2.2.1. Pojęcie recydywy 526 12
spis treści 23.2.2.2 Recydywa ogólna 527 23.2.2.3. Recydywa szczególna 528 23.2.2.3.1. Recydywa szczególna podstawowa 528 23.2.2.3.2. Recydywa szczególna wielokrotna 530 23.2.3. Uczynienie z popełniania przestępstw stałego źródła dochodu 531 23.2.4. Popełnienie przestępstwa w zorganizowanej grupie lub związku mających na celu popełnienie przestępstwa 532 23.2.5. Popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym 533 23.2.6. Popełnienie występku o charakterze chuligańskim 533 23.2.7. Popełnienie przestępstwa komunikacyjnego w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegnięcie z miejsca zdarzenia (art. 178) 534 23.3. Nadzwyczajne złagodzenie wymiaru kary 535 23.4. Orzeczenie kary nieizolacyjnej w miejsce kary pozbawienia wolności przewidzianej w ramach ustawowego zagrożenia 539 23.5. Odstąpienie od wymiaru kary 541 23.6. Zbieg podstaw stosowania instytucji sądowego wymiaru kary 544 Rozdział 24. Środki zabezpieczające 546 24.1. Uwagi wprowadzające 546 24.2. Środki zabezpieczające terapeutyczne o charakterze izolacyjnym 549 24.2.1. Umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym osoby, która popełniła czyn zabroniony w stanie niepoczytalności (art. 94) 550 24.2.2. Umieszczenie w zakładzie zamkniętym osoby, która popełniła przestępstwo w związku z zakłóceniem czynności psychicznych o podłożu seksualnym, nieprowadzącym do wyłączenia poczytalności (art. 95a) 551 24.2.3. Umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego sprawcy, który popełnił przestępstwo w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego 553 24.2.4. Umieszczenie sprawcy w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne 555 24.3. Środki zabezpieczające terapeutyczne o charakterze nieizolacyjnym 556 24.4. Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym 557 Rozdział 25. Wielość przestępstw 559 25.1. Zbieg przestępstw 559 25.1.1. Rodzaje zbiegu przestępstw 559 25.1.2. Pomijalny (niewłaściwy) zbieg przestępstw 559 25.2. Realny zbieg przestępstw. Kara łączna 562 25.2.1. Uwagi wprowadzające 562 25.2.2. Zasady wymiaru kary łącznej 563 25.2.2.1. Zasady ogólne 563 25.2.2.2. Kara łączna grzywny 565 25.2.2.3. Kara łączna ograniczenia wolności 568 25.2.2.4. Kara łączna pozbawienia wolności 568 25.2.2.5. Kara łączna z karami najsurowszymi 569 25.2.2.6. Łączenie kar z warunkowym zawieszeniem ich wykonania 570 25.2.2.7. Łączenie środków karnych i środków zabezpieczających 572 25.3. Ciąg przestępstw 573 13
spis treści Rozdział 26. Ustanie karalności 577 26.1. Przedawnienie 577 26.1.1. Uwagi wprowadzające 577 26.1.2. Przedawnienie karalności 578 26.1.3. Przedawnienie wykonania kary 586 26.2. Zatarcie skazania 588 Bibliografia 593 Indeks rzeczowy 601
OD AUTORÓW Przygotowanym przez nas podręcznikiem do nauki tzw. części ogólnej prawa karnego chcemy nawiązać do publikacji profesorów tworzących krakowską szkołę prawa karnego: Edmunda Krzymuskiego, Władysława Woltera, Kazimierza Buchały. Obecnie na rynku wydawniczym jest przynajmniej kilka podręczników obejmujących podobny do opracowanego przez nas zakres materiału. Specjaliści prawa karnego wiedzą jednak, że na Uniwersytecie Jagiellońskim ta dyscyplina prawa jest od pokoleń wykładana nieco inaczej, z wyraźnym położeniem akcentów na zagadnienia dogmatyczne prawa karnego, z przywiązywaniem szczególnej uwagi do funkcji gwarancyjnej i ochrony wynikających z przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, jego wolności i praw, i to zarówno w stosunku do osoby pokrzywdzonej, jak i w stosunku do osoby, której ma być przypisane popełnienie przestępstwa. Dlatego uważaliśmy za bardzo ważne nawiązywanie do konstytucyjnych aspektów związanych z odpowiedzialnością karną. Przedstawione opracowanie jest podręcznikiem akademickim skierowanym do osób studiujących prawo i administrację na wszystkich uczelniach w kraju. Nie zaprezentowaliśmy w nim warsztatu naukowego, ograniczając się jedynie do wskazania Czytelnikom podstawowych podręczników i komentarzy, a także literatury uzupełniającej do problemów omawianych w poszczególnych rozdziałach, a tylko wyjątkowo zamieściliśmy odwołania do konkretnych pozycji w literaturze i do orzecznictwa. Mamy nadzieję, że nasza publikacja pomoże przede wszystkim studentom prawa dobrze opanować podstawy teoretyczne prawa karnego, natomiast aplikantom, a nawet praktykom pozwoli przypomnieć sobie opanowany już materiał i ułatwi zrozumienie przyjmowanych przez ustawodawcę lub sądy rozwiązań albo będzie stanowić impuls do krytycznego spojrzenia na ustawę i rozstrzygnięcia organów wymiaru sprawiedliwości. 17
od autorów Pragniemy wyrazić naszą wdzięczność doktor Agnieszce Barczak- -Oplustil za wyjątkowo staranne przeczytanie przygotowanego przez nas tekstu i przedłożenie niezwykle cennych uwag, które przyczyniły się do poprawienia spostrzeżonych błędów oraz uniknięcia mało precyzyjnych sformułowań. Jej znakomita znajomość teorii prawa karnego i doświadczenie dydaktyczne stanowiły dla nas niedającą się przecenić pomoc. Włodzimierz Wróbel Andrzej Zoll
CZĘŚĆ III NAUKA O PRZESTĘPSTWIE
ROZDZIAŁ 17 OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE PRZESTĘPNOŚĆ CZYNU 17.1. uwagi wprowadzające Przedstawiając w poprzednich rozdziałach elementy struktury przestępstwa, wskazywano na te zaszłości natury faktycznej i normatywnej, które muszą wystąpić, aby zachowanie człowieka mogło być uznane za przestępstwo. Akcentowanie wagi każdego z tych elementów ma podstawowe znaczenie dla spełnienia przez prawo karne jego funkcji, a w szczególności funkcji gwarancyjnej i ochronnej. W tym rozdziale będzie jeszcze raz mowa o elementach składających się na strukturę przestępstwa, jednak od drugiej strony. Zostaną wskazane przesłanki natury faktycznej i normatywnej, które powodują, że zachowanie człowieka nie spełnia któregoś z elementów koniecznych dla uznania go za przestępstwo. Należy także pamiętać, że analiza dotyczy elementów koniecznych do przyjęcia przestępstwa. Brak któregoś z elementów nie oznacza braku reakcji na zdarzenie na podstawie innej niż prawo karne dziedziny prawa albo nawet prawa karnego, tyle tylko że będzie chodzić o rekcję niezwiązaną z popełnieniem przestępstwa (stosowanie środków zabezpieczających wobec sprawcy czynu zabronionego popełnionego w czasie pełnej niepoczytalności). 17.2. okoliczności wyłączające bezprawność czynu 17.2.1. uwagi wprowadzające Od braku bezprawności wynikającego z braku naruszenia normy sankcjonowanej (tzw. pierwotna legalność zob. rozdz. 11.2.3.1) należy odróżnić sytuację, w której brak bezprawności jest powodowany szczególnymi, wyjątkowymi okolicznościami, które usprawiedliwiają naruszenie 336
okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 normy sankcjonowanej, a więc które usprawiedliwiają zaatakowanie dobra prawnego i naruszenie reguł postępowania z tym dobrem. Postawiona teza o potrzebie rozróżnienia tych dwóch sytuacji jest już zajęciem stanowiska w sporze o tzw. teorię negatywnych znamion czynu zabronionego. Zwolennicy koncepcji negatywnych znamion uważają, że okoliczności wyłączające bezprawność (tzw. kontratypy) są w istocie rzeczy negatywnymi znamionami opisu typu czynu zabronionego i niczym się nie różnią od sytuacji, w której w ogóle nie dochodzi do naruszenia normy sankcjonowanej i brak tym samym realizacji znamion typu czynu zabronionego. W przyjętej w tym podręczniku strukturze przestępstwa element bezprawności jest rozpatrywany przed ustalaniem karalności czynu. Jeżeli problem okoliczności wyłączających bezprawność rozpatruje się ściśle w kontekście badania odpowiedzialności karnej, to z praktycznych względów będzie się go wiązać z wyłączeniem bezprawia karnego, rozumianego jako społecznie ujemna wartość czynu. Teorię negatywnych znamion na gruncie prawa karnego można więc ująć jako stanowisko przyjmujące, że okoliczności wyłączające bezprawność czynu (zwane za W. Wolterem kontratypami) są negatywnymi znamionami typu czynu zabronionego. Przeciwnicy tej koncepcji uważają, że nie ma co mówić o okoliczności wyłączającej bezprawność bez ustalenia, że czyn realizuje wszystkie znamiona typu. Nie ma kontratypu bez realizacji znamion typu. Kontratypy są opisem typowej sytuacji usprawiedliwiającej. Przykład: Nie jest działaniem w obronie koniecznej (art. 25 1 k.k.) uchylenie się od zamachu przez podjęcie ucieczki. Obrona konieczna musi polegać na czynnym odpieraniu zamachu, polegającym na zaatakowaniu dobra napastnika w sposób odpowiadający znamionom typu czynu zabronionego. Problem nie sprowadza się do samej teorii negatywnych znamion, lecz do odpowiedzi na pytanie, czym ma być opis czynu zabronionego. Czy jest to opis zawierający elementy konstytutywne dla naruszenia normy sankcjonowanej, a więc opis zaatakowania dobra prawnego oraz opis naruszenia reguły w postępowaniu z tym dobrem, czy też w opisie tym mają być zawarte te wszystkie elementy, które będą przesądzać o bezprawności czynu. Innymi słowy, czy obok naruszenia normy sankcjonowanej trzeba jako element odrębny w strukturze przestępstwa wymieniać bezprawność, czy też naruszenie normy sankcjonowanej przesądza bezprawność i traci ona tym samym samodzielne znaczenie. teoria negatywnych znamion 337
cz. III nauka o przestępstwie Za stanowiskiem przyjmującym, że opis typu czynu zabronionego jest nastawiony na określenie cech konstytutywnych, typowych dla naruszenia normy sankcjonowanej i że nie obejmuje już braku tych argumenty za odrzuceniem teorii cech typowych, których zaistnienie powoduje, że naruszenie normy negatywnych znamion sankcjonowanej jest usprawiedliwione (braku kontratypów), przemawiają ważne argumenty. Z punktu widzenia ochrony dobra prawnego ważne jest spostrzeżenie, że czyn realizujący znamiona kontratypu narusza to dobro i reguły postępowania z tym dobrem w sposób tożsamy z czynem realizującym znamiona typu czynu zabronionego, będącym czynem bezprawnym (brak kontratypu). Zabójstwo dokonane w obronie koniecznej jest z punktu widzenia ochrony życia człowieka takim samym zabójstwem jak dokonane bez sytuacji obrony koniecznej. Odrzucenie tego punktu widzenia jest ryzykowne. Prowadzi bowiem do konstatacji, że opis czynu zabronionego przestaje być opisem typowego stanu faktycznego, naturalnie powiązanym z pewnymi elementami ocennymi, a staje się charakterystyką czysto normatywną. Nie każde zabójstwo, w sensie fizycznego pozbawienia życia, stanowiłoby realizację znamion typu określonego w art. 148 1 k.k. Otwiera się w ten sposób pole do wartościowania śmierci człowieka. Zachodzi obawa, że może to być wartościowanie zabarwione politycznie lub ideologicznie. Nietrudno było przy takim rozumowaniu uzasadniać prawnikom nazistowskim, że zabójstwo przeciwnika politycznego nie jest realizacją znamion mordu przewidzianego w 211 niemieckiego kodeksu karnego. Z punktu widzenia ochrony dobra prawnego bezpieczniej jest stwierdzić, że pozbawienie życia wroga w czasie działań wojennych jest zabójstwem, które wymaga usprawiedliwienia. Z rezerwą należy podchodzić do zmiany art. 25 3 k.k., dokonanej ustawą nowelizującą kodeks karny z dnia 5 listopada 2009 r., umożliwiającej szybkie umorzenie postępowania lub nawet odmowę jego wszczęcia przy zniszczeniu dóbr prawnych w ramach przekroczenia granic obrony koniecznej. Istota kontratypu nie polega na tym, że z punktu widzenia nakazów i zakazów zawartych w normie sankcjonowanej nic się nie stało. Istota kontratypu polega na tym, że to, co się stało, jest złem, które w kontekście zaistniałych okoliczności znajduje usprawiedliwienie, gdyż jego spowodowanie zapobiegło nastąpieniu większego zła. Teoria negatywnych znamion, zrównująca wystąpienie kontratypu z brakiem naruszenia zakazu lub nakazu chroniącego dobro prawne, zaciera wskazaną istotę kontratypu i przede wszystkim z tego względu powinna być odrzucona. Za odrzuceniem tej koncepcji przemawiają też inne argumenty. Szczególnie wątpliwe jest zrównanie konsekwencji błędu w postaci 338
okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 nieświadomości znamion opisujących pozytywnie znamiona typu czynu zabronionego z urojeniem sobie sytuacji kontratypowej. Nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka na skutek nieświadomości naruszenia reguł ostrożności w postępowaniu z życiem drugiej osoby jest czymś zupełnie innym niż umyślne zabicie człowieka w błędnym przeświadczeniu, że jest on napastnikiem. Koncepcja negatywnych znamion prowadzi do wyłączenia odpowiedzialności karnej w wypadku nieusprawiedliwionego urojenia znamion kontratypu w tych wszystkich wypadkach, w których ustawa nie przewiduje odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne. 17.2.2. usprawiedliwienie naruszenia dobra prawnego Wyżej stwierdzono, że w wypadku okoliczności wyłączającej bezprawność czynu (kontratypu) dochodzi do zrealizowania przez czyn wszystkich znamion typu czynu zabronionego, a w szczególności do zaatakowania dobra prawnego i naruszenia reguł postępowania z tym dobrem. Naruszenie normy sankcjonowanej jest jednak w sytuacji kontratypowej usprawiedliwione. Podstawy usprawiedliwienia naruszenia dobra prawnego stanowią więc fundament koncepcji kontratypów. Usprawiedliwienie to musi mieć podstawy w aksjologii przyjętej przez ustawodawcę. Skoro usprawiedliwienie ma dotyczyć zaatakowania dobra prawnego, to jego podstawą może być ratowanie w ten sposób innego dobra prawnego. Dochodzi się w ten sposób do wniosku, że podstawą wszystkich kontratypów jest kolizja dóbr kolizja dóbr. Trzeba zwrócić uwagę, że przyjęcie tego stanowiska odrzuca występujący także w polskiej literaturze pogląd (W. Wolter), że wystąpienie kontratypu pozbawia dobro poświęcane ochrony prawnej. Pozostając przy obronie koniecznej, trzeba stwierdzić, że dobro napastnika jest nadal dobrem prawnym (stąd np. wymóg konieczności obrony), tyle tylko że pozostającym w kolizji z dobrem zaatakowanym przez dopuszczającego się zamachu. Dóbr kolidujących z sobą może być więcej niż dwa. W sytuacji obrony koniecznej odpierający zamach broni nie tylko dobra prawnego bezpośrednio zaatakowanego przez napastnika, ale także broni spokoju i porządku publicznego przed jego zakłóceniem bezprawnym zamachem oraz broni swojej wolności od zmuszania do określonego zachowania. Uświadomienie sobie tego stanu rzeczy ma istotne znaczenie przy rozważaniu społecznej opłacalności zachowania kontratypowego. Skoro dobro poświęcane w ramach zachowania kontratypowego przez samo wystąpienie kontratypu nie traci na wartości, to usprawiedliwienie poświęcenia tego dobra wymaga spełnienia, obok samej kolizji dóbr, 339
cz. III nauka o przestępstwie poświęcenie jednego z kolidujących dóbr społeczna opłacalność poświęcenia dobra jeszcze dwóch warunków: konieczności poświęcenia dobra prawnego dla ratowania innego dobra prawnego oraz społecznej opłacalności poświęcenia właśnie tego a nie innego dobra. Kolizja dóbr, leżąca u podstaw każdego kontratypu, musi się charakteryzować tym, że nie można uratować wszystkich kolidujących ze sobą dóbr, a więc przynajmniej jedno z nich musi zostać poświęcone. W tym wyraża się konieczność poświęcenia przynajmniej jednego z kolidujących dóbr. Sam warunek konieczności będzie inaczej interpretowany w ramach poszczególnych kontratypów. Oznacza co innego jako znamię obrony koniecznej, co innego jako cecha kontratypowego stanu wyższej konieczności, a jeszcze co innego w ramach kontratypu ryzyka gospodarczego. Za każdym razem znaczy jednak brak możliwości dalszej równoczesnej egzystencji kolidujących dóbr. Skoro sytuacja wymaga poświęcenia przynajmniej jednego z kolidujących dóbr, co oznacza społeczną stratę, to usprawiedliwione będzie poświęcenie tego dobra, które ma mniejszą wartość społeczną w stosunku do kolidującego z nim dobra lub sumy wartości kolidujących z nim dóbr. Nie jest oczywiście proste, a nawet w wielu wypadkach nie jest możliwe ustalenie in abstracto wartości kolidujących ze sobą dóbr. Również i Konstytucja nie zawiera jakiejś hierarchizacji dóbr prawnych. Oczywiście można także na płaszczyźnie abstrakcyjnej stwierdzić, że wartość życia człowieka jest wyższą wartością od mienia, ale w bardzo wielu wypadkach taki oczywisty rezultat będzie niemożliwy do osiągnięcia. Dopiero porównanie wartości kolidujących dóbr in concreto pozwala na ocenę społecznej opłacalności czynu podjętego w ramach realizacji kontratypu. W niektórych wypadkach ustawodawca powinien dać wyraźną wskazówkę odnośnie do społecznej opłacalności poświęcenia jednego z kolidujących dóbr. Takie rozstrzygnięcie ustawodawcy wydaje się konieczne, gdy w kolizji pozostaje dobro indywidualnej osoby i dobro o charakterze ogólnym. Bez wyraźnej wskazówki ustawodawcy dobro indywidualne mogłoby być zawsze niżej oceniane od dobra ogólnego, co przekreślałoby w rzeczywistości prawną ochronę tych dóbr. Należy w tym miejscu przytoczyć art. 2 Konwencji Rady Europy o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowania biologii i medycyny, podpisanej w Oviedo w 1997 r. Przepis ten stanowi, że interes i dobro istoty ludzkiej przeważa nad wyłącznym interesem społeczeństwa lub nauki. Polska podpisała tę konwencję jeszcze w 1997 r., ale do dnia dzisiejszego jej nie ratyfikowała. Tak jak o ujemnej wartości czynu nie decydują tylko elementy o charakterze przedmiotowym (zob. art. 115 2 k.k.), tak usprawiedliwienie zachowania kontratypowego nie może sprowadzać się do elementów czysto 340
okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 przedmiotowych. O usprawiedliwieniu decydują także elementy podmiotowe, a w szczególności motyw ochrony przez sprawcę czynu realizującego znamiona kontratypu pozostającego w kolizji dobra prawnego. Nie ma kontratypu wtedy, gdy brak jest świadomości zagrożenia dobra prawnego, gdyż nie jest wówczas możliwe działanie celem ochrony takiego dobra. Każdy kontratyp charakteryzuje znamię podmiotowe działania motywowanego ochroną dobra. Przykład: Prowadzący samochód w centrum miasta wymusił pierwszeństwo na skrzyżowaniu i spowodował zderzenie z prawidłowo jadącym pojazdem. W pojeździe tym, jak się okazało, jechali sprawcy napadu na bank, wioząc zdobyty w ten sposób łup. Jeden z nich poniósł w wypadku śmierć. Spowodowanie wypadku umożliwiło odzyskanie łupu i zatrzymanie pozostałych sprawców napadu. Gdyby sprawca wypadku usłyszał w radio wezwanie do zablokowania drogi przejazdu uciekającym bandytom i umyślnie zajechał im drogę, to można byłoby przyjąć działanie w obronie koniecznej. W sytuacji, która w rzeczywistości zaistniała, sprawca zderzenia będzie odpowiadać z art. 177 2 k.k. 17.2.3. problem określoności kontratypów Okoliczności wyłączające bezprawność nie bez uzasadnienia zostały nazwane przez W. Woltera kontratypami. W nazwie tej jest zaakcentowana cecha typowości tych okoliczności, a więc możliwości ich opisu i zgeneralizowania na płaszczyźnie abstrakcyjnej. Tak jak są opisane typy czynów zabronionych pod groźbą kary, tak mają także swój opis typy okoliczności wyłączających bezprawność czynu. Opis kontratypu jest zawsze opisem złożonym. Będzie się składać z charakterystyki sytuacji określającej kolizję dóbr oraz wskazania na dobro, którego poświęcenie w świetle powstałej sytuacji jest usprawiedliwione. To wskazanie dobra będzie nawiązywało zawsze do opis kontratypu określonego typu czynu zabronionego, którego popełnienie jest usprawiedliwione, wtórnie legalne. Dlatego kwalifikacja prawna zachowania kontratypowego jest zawsze kwalifikacją złożoną (np. art. 148 1 w związku z art. 25 1). Nie ma samej obrony koniecznej jako takiej. Jest zabójstwo, spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, zniszczenie mienia dokonane w obronie koniecznej i dlatego usprawiedliwione. Zgodnie z zasadą nullum crimen sine lege opis typu czynu zabronionego musi być wyrażony w akcie normatywnym, i to rangi ustawowej. 341
cz. III nauka o przestępstwie Powstaje pytanie, czy także kontratyp ma być opisany w ustawie. Niektóre spośród kontratypów są opisane w kodeksie karnym (obrona konieczna art. 25 1 1, stan wyższej konieczności art. 26 1 2, dopuszczalne ryzyko art. 27 3, dozwolona krytyka art. 213 2 4 ). Są też kontratypy, które są określone w innych niż karnoprawne ustawach. W kodeksie cywilnym jest określone np. prawo do samopomocy (art. 343 2 5 ). W ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty rozdział 4 został poświęcony regulacji eksperymentu medycznego. Także w różnych ustawach i innych aktach normatywnych regulujących uprawnienia i obowiązki poszczególnych służb państwowych zostały uregulowane kontratypy noszące wspólną nazwę szczególnych uprawnień i obowiązków. Jednak doktryna prawa karnego, a także orzecznictwo zajmują w zdecydowanej większości stanowisko, że wymóg ustawowej określoności typu czynu odnosi się tylko do opisu czynów zabronionych, a nie odnosi się do kontratypów. Stąd przyjmuje się możliwość występowania także kontratypów pozaustawowych, których źródłem są poglądy doktryny i orzecznictwo. 1 Art. 25. 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. 2 Art. 26. 1. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego. 3 Art. 27. 1. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy. 2. Eksperyment jest niedopuszczalny bez zgody uczestnika, na którym jest przeprowadzany, należycie poinformowanego o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie. 3. Zasady i warunki dopuszczalności eksperymentu medycznego określa ustawa. 4 Art. 213. 2. Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 212 1 lub 2, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut: 1) dotyczący postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub 2) służący obronie społecznie uzasadnionego interesu. Jeżeli zarzut dotyczy życia prywatnego lub rodzinnego, dowód prawdy może być przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego. 5 Art. 343. 2. Posiadacz nieruchomości może niezwłocznie po samowolnym naruszeniu posiadania przywrócić własnym działaniem stan poprzedni; nie wolno mu jednak stosować przy tym przemocy względem osób. Posiadacz rzeczy ruchomej, jeżeli grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody, może natychmiast po samowolnym pozbawieniu go posiadania zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego. 342
okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 Jest bezsporne, że zasada nullum crimen sine lege, jako fundamentalna zasada gwarancyjna chroniąca obywatela przed samowolnym ze strony władzy pociągnięciem go do odpowiedzialności karnej, nie ma zastosowania w stosunku do opisu kontratypów jako okoliczności wyłączających bezprawność i tym samym odpowiedzialność karną. Jednak problem występowania w systemie prawnym tzw. kontratypów pozaustawowych wiąże się ściśle z konstytucyjną zasadą podziału władzy (art. 10 Konstytucji RP). Uznanie, że czyn o określonych znamionach, realizujący opis typu czynu zabronionego pod groźbą kary, popełniony w określonej sytuacji dającej się opisać i zgeneralizować, jest kontratypem, mimo że ustawodawca sytuacji takiej nie uznał za usprawiedliwiającą, jest wkroczeniem władzy sądowniczej na obszar zastrzeżony konstytucyjnie dla władzy ustawodawczej. Wkroczenie to narusza także wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP zasadę legalizmu. Można podnieść również zastrzeżenia, że decyzja sądu o uznaniu popełnienia czynu zabronionego w określonej sytuacji za kontratyp, ogranicza ustawowo potwierdzone prawa osoby pokrzywdzonej takim czynem. Odbiera jej także np. prawo do zastosowania obrony koniecznej. Są to mocne argumenty przemawiające za odrzuceniem możliwości posługiwania się przez doktrynę i orzecznictwo kategorią kontratypów pozaustawowych. Należy także podnieść, że brak jest praktycznej potrzeby tworzenia kategorii kontratypów pozaustawowych. W doktrynie wskazuje się najczęściej na dwa takie kontratypy: zabiegi lekarskie i zgodę pokrzywdzonego. W jednym i drugim wypadku trzeba jednoznacznie zakwestionować kontratypowy charakter tych okoliczności. Była już wyżej mowa o tym, że dokonanie zabiegu lekarskiego zgodnie z regułami sztuki nie stanowi ani ataku na dobro prawne, jakim jest zdrowie lub życie, ani naruszenia reguły postępowania z tym dobrem. Przeprowadzenie takiego zabiegu jest więc zgodne z normą sankcjonowaną chroniącą zdrowie lub życie i jest dlatego już pierwotnie legalne, nie potrzebując usprawiedliwienia. Lekarz dokonujący zgodnego z regułami sztuki zabiegu lekarskiego nie realizuje znamion typu czynu zabronionego przeciwko życiu lub zdrowiu. Przykład: Lekarz amputujący nogę osobie chorej na chorobę Bürgera nie powoduje ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci ciężkiego kalectwa, o którym jest mowa w art. 156 1 pkt 2 k.k., gdyż nie atakuje dobra prawnego chronionego tym przepisem (zdrowia) i nie narusza tym samym normy sankcjonowanej chroniącej to dobro, a wręcz przeciwnie, wypełnia nakaz wynikający z normy tzw. kontratypy pozaustawowe 343
cz. III nauka o przestępstwie sankcjonowanej odnoszącej się do obowiązku lekarza ratowania życia lub zdrowia pacjenta. Przyjmowanie tzw. kontratypu zgody pokrzywdzonego jest nieporozumieniem. W wypadkach dóbr prawnych o tzw. względnej wartości społecznej dysponent dobra może wyrazić zgodę na jego zniszczenie. W takim wypadku nie można mówić o pokrzywdzonym, a także nie można mówić o realizacji przez czyn znamion typu czynu zabronionego. Zabranie cudzej rzeczy celem przywłaszczenia za zgodą dysponenta tej rzeczy nie realizuje znamion kradzieży, gdyż nie jest atakiem na własność. Gdyby ustawodawca pominął jakąś okoliczność opartą na konflikcie dóbr i nie określił jej jako kontratypu usprawiedliwiającego poświęcenie jednego z dóbr (co jest mało prawdopodobne przy bardzo szerokim ujęciu kontratypu stanu wyższej konieczności), to sędzia będzie miał możliwość zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego w trybie art. 193 Konstytucji RP z pytaniem prawnym, czy objęcie bezprawnością i karalnością czynów popełnionych w takiej okoliczności jest zgodne z Konstytucją, szczególnie z art. 31 ust. 3. Potwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny wątpliwości sądu doprowadzi do zmiany ustawy karnej albo przez wprowadzenie nowego kontratypu, albo przez ograniczenie zakresu typu czynu zabronionego, w zależności od tego, czy występowanie takiego konfliktu jest regułą, czy stanowi w rzeczywistości wyjątek. Przykład: Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w związku z określeniem znamion kontratypu w art. 213 2 k.k. 6. Trybunał Konstytucyjny, w wyniku skargi konstytucyjnej orzekł w wyroku z dnia 12 maja 2008 r. (Sk 43/05, Dz. U. Nr 90, poz. 560), że art. 213 2 w części obejmującej zwrot służący obronie społecznie uzasadnionego interesu, gdy zarzut dotyczy postępowania osób pełniących funkcje publiczne, jest niezgodny z art. 14 7 oraz art. 54 ust. 1 8 6 Art. 213. 2. Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 212 1 lub 2, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut służący obronie społecznie uzasadnionego interesu. Jeżeli zarzut dotyczy życia prywatnego lub rodzinnego, dowód prawdy może być przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego. 7 Art. 14. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu. 8 Art. 54.1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. 344
okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP 9. Wyrok Trybunału prowadzi do rozszerzenia pola kontratypu dopuszczalnej krytyki. 17.2.4. poszczególne kontratypy 17.2.4.1. Obrona konieczna 17.2.4.1.1. Uwagi wprowadzające Obrona konieczna należy do najbardziej akceptowanych w kulturze prawnej okoliczności wyłączających bezprawność, znanych już od bardzo dawna. Kontratyp ten występuje w zdecydowanej większości współczesnych kodeksów karnych. Nie znaczy to, że granice obrony koniecznej są wszędzie takie same. W polskim kodeksie karnym z 1997 r. obrona konieczna została uregulowana w sposób dający broniącemu się bardzo szeroki, a właściwie najszerszy z możliwych, zakres usprawiedliwienia podjęcia działań obronnych kosztem dobra napastnika. Ustawodawca określa obronę konieczną w art. 25 1 k.k., stanowiąc: Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Interpretacja obrony koniecznej jest zależna od założeń wstępnych. W kierunku nastawionym liberalnie, indywidualistycznie, uznaje się, że prawo do obrony własnych dóbr przed bezprawnymi zamachami należy do podstawowych, wręcz naturalnych uprawnień każdego człowieka. Czy osoba uprawniona zechce z tego prawa skorzystać, to zależy wyłącznie od jej woli. Nie ma obowiązku do podejmowania działań obronnych. Przyjęcie tego kierunku interpretacji wyłącza prawo do stosowania działań obronnych w wypadku zagrożenia dóbr zbiorowych. Do obrony tych dóbr są uprawnione jedynie organy państwowe. Zgodnie z takim stanowiskiem uznano za nieuprawnione blokowanie dostępu do kina, w którym wyświetlano film godzący, zdaniem protestujących, w moralność publiczną. Z dawniejszych czasów można przytoczyć odrzucenie przez sąd orzekający w tzw. procesie brzeskim uznania działań oskarżonych za podjęte w obronie koniecznej przeciwko faszyzacji w Polsce życia państwowego. kierunek liberalny, indywidualistyczny 9 Art. 31.3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. 345
cz. III nauka o przestępstwie kierunki komunitarystyczne interpretacja pośrednia Kierunki komunitarystyczne będą akcentować społeczno-prawne uzasadnienie obrony koniecznej. Ma ona służyć utrzymaniu spokoju publicznego i likwidowaniu zagrożeń dla dóbr prawnych ze strony osób dopuszczających się bezprawnego ataku. Obrona konieczna nie jest tylko prawem, ale w każdym razie społecznym obowiązkiem obywatelskim wyręczenia organów państwowych w utrzymaniu spokoju i porządku publicznego. Jej stosowanie nie jest ograniczone do dóbr indywidualnych, lecz odnosi się także do dóbr zbiorowych. Wydaje się, że właściwą interpretacją jest interpretacja pośrednia. Obrona konieczna ma służyć ochronie zaatakowanego dobra prawnego. Nie ma tu miejsca na odwoływanie się do praw wrodzonych lub obowiązku zastępowania organów państwa. Takie stanowisko umożliwia wykorzystanie przy interpretacji obrony koniecznej racjonalnych postulatów przedstawianych przez oba wyżej prezentowane kierunki interpretacyjne i racjonalnego określenia kryteriów społecznej opłacalności działania w ramach obrony koniecznej. Trafne jest rozszerzenie zakresu dóbr, których można bronić, stosując obronę konieczną, poza krąg dóbr ściśle indywidualnych. Stanowisko pośrednie nakazuje w większym stopniu brać pod uwagę relację wartości dobra poświęconego (dobra napastnika) do wartości dobra przez niego zaatakowanego. Pogląd ten osłabia także radykalne ujęcie zasady, że prawo nigdy nie ma cofać się przed bezprawiem. Chybione jest stanowisko, że obrona konieczna ma służyć wyręczaniu państwa w jego zadaniach utrzymania porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego. Obrona konieczna nie może też służyć bezpośredniemu i natychmiastowemu karaniu sprawcy czynu bezprawnego. Działanie w obronie koniecznej nie jest nigdy obowiązkiem zaatakowanego, lecz jedynie usprawiedliwieniem dokonania przez niego czynu zabronionego na szkodę napastnika. Obowiązek działania w obronie zaatakowanego czynem bezprawnym dobra może wynikać z innych źródeł, np. być obowiązkiem służbowym lub obowiązkiem gwaranta. Legalność ( wtórna ) zachowania się w obronie koniecznej wynika z zachodzenia kolizji dóbr chronionych prawem, której nie da się rozwiązać bez poświęcenia jednego z kolidujących dóbr (dobra napastnika). 17.2.4.1.2. Znamiona obrony koniecznej W art. 25 1 k.k. są określone znamiona charakteryzujące obronę konieczną jako okoliczność wyłączającą bezprawność czynu. Należy wyróżnić dwie grupy znamion: znamiona określające warunki dopuszczalności podjęcia działań obronnych oraz znamiona określające same działania obronne. 346
okoliczności wyłączające przestępność czynu rozdz. 17 Do pierwszej grupy należy zaliczyć: zamach, bezpośredniość zamachu, bezprawność zamachu, skierowanie zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Drugą grupę tworzą następujące znamiona: odpieranie zamachu, działanie motywowane odparciem zamachu, konieczność obrony. Zamachem jest zachowanie się człowieka godzące w prawem chronione dobro. Zamach stwarza dla dobra zagrożenie jego zniszczenia lub umniejszenia jego wartości w obrocie społecznym. Stopień niebezpieczeństwa zamachu zależy od wielu czynników. Najważniejszym z nich jest wartość zaatakowanego dobra. Ponadto na stopień niebezpieczeństwa zamachu wpływają intensywność zamachu, a więc sposób działania napastnika, jego nieustępliwość, a także właściwości samego napastnika, użyte przez napastnika środki, czas i miejsce zamachu. Zamach musi stwarzać obiektywne zagrożenie dla dobra prawnego. Nie jest działaniem w obronie koniecznej, z uwagi na brak omawianego znamienia, odpieranie urojonego zamachu, i to bez względu na to, czy urojenie było usprawiedliwione, czy nie. Dla ustalenia, czy nastąpił zamach, jest bez znaczenia stosunek psychiczny napastnika do realizowanego przez niego czynu. Zamach nie musi być umyślnym godzeniem w dobro prawne. Także nie jest istotne, czy zamach jest zawiniony. Zamachem będzie np. godzenie w dobro prawne przez osobę niepoczytalną w czasie dokonywania czynu. W doktrynie jest sporne, czy zamach upoważniający do stosowania obrony koniecznej musi być działaniem, czy też może być zaniechaniem. Należy przyjąć pogląd wyrażany przez W. Woltera, że zaniechanie może być uznane za zamach w sensie art. 25 1 wtedy, gdy obowiązek może wykonać tylko osoba dopuszczająca się zaniechania. Przykład: W wypadku nieopuszczenia mieszkania przez osobę w nim się znajdującą mimo żądania właściciela mieszkania mamy niewątpliwie do czynienia z zamachem upoważniającym do usunięcia intruza przy użyciu koniecznej do tego siły. zamach Zamachem będzie także blokowanie drogi publicznej i uniemożliwienie przez to swobodnego poruszania się po niej przez uczestników ruchu drogowego. Legalność działań obronnych jest uzależniona od czasu, w którym zostały te działania podjęte. Do działań obronnych upoważnia jedynie bezpośredni zamach. Wynika z tego, że działania obronne mają być podjęte w czasie, w którym zagraża niebezpieczeństwo dobru prawnemu. Nie oznacza to, że zamach musi już trwać. Zamach bezpośredni będzie bezpośredniość zamachu 347