TRADYCJA MAZOWSZA powiat wołomiński Przewodnik subiektywny Mazowiecki Instytut Kultury Warszawa 2015 powiat wolominski.indd 1 2015-08-21 20:34:59
Autorzy: Piotr Robert Marczak, Daniel Sukniewicz Zdjêcia: Krzysztof Gucman, Daniel Sukniewicz Materia³y archiwalne pochodz¹ ze zbiorów Redaktor serii: Alicja Jankiewicz (MIK) Redakcja i korekta: Rafa³ Sarna T³umaczenie na jêzyk angielski: Marek Czekañski Projekt i opracowanie DTP Tomasz Grochowski ISBN 978-83-63427-69-6 Copyright by Mazowiecki Instytut Kultury and authors Wydawca: Mazowiecki Instytut Kultury ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mik.waw.pl; www.mazowieckaksiazka.pl Druk: DRUKARNIA ARGRAF ul. Jagielloñska 80 02-301 Warszawa www.argraf.pl 2 Tradycja Mazowsza powiat wolominski.indd 2 2015-08-21 20:34:59
Spis treści Od Wydawcy...5 Wstêp...7 Walory przyrodnicze... Lasy, bagna i torfowiska... Bug i Liwiec... Rezerwaty przyrody i inne obszary chronionej przyrody... Obszary Natura 2000... Kalejdoskop dziejów... owcy z epoki kamienia... Przybycie pierwszych rolników... Pierwsze wyroby z metalu... W czasach Biskupina... Ozdoby ze staro ytnego Rzymu... Przybywaj¹ S³owianie... Na niezale nym Mazowszu, czyli radzê ci, omiñ... Koniec niezale ności czy pocz¹tek dobrobytu?... Gdzie Jan Sobieski polowa³ na niedźwiedzie... W czasach saskich... Jak Eleonora Czartoryska wybudowa³a pa³ac w Radzyminie... Mieszkañcy Koby³ki chwytaj¹ za kosy... Pod pruskim i austriackim zaborem... Z Henrykiem D¹browskim na Austriaków... Rozwój Jadowa i Drewnicy w Królestwie Polskim... Dziedzic Klembowa walczy z Rosjanami... Kolej w³¹cza powiat w wielki świat... Powstanie styczniowe... W rêkach angielskich fabrykantów... Przybywaj¹ letnicy... I wojna światowa... Cud nad Wis³¹... W II Rzeczpospolitej... II wojna światowa... Najwiêksza bitwa pancerna na ziemiach polskich... Butelki i rakiety, czyli huta szk³a i baterie obrony przeciwlotniczej... Dziedzictwo kulturowe regionu... Dworki i pa³ace... Herby... Mazowsze Leśne... Architektura... Stroje ludowe... Gwara wo³omiñska... Powiat wołomiński 3 powiat wolominski.indd 3 2015-08-21 20:34:59
Militaria... Kolej Warszawsko-Petersburska... Cegielnie i glinianki... S³ynni ludzie zwi¹zani z ziemi¹ wo³omiñsk¹... Przewodnik subiektywny po powiecie wo³omiñskim... Chrzêsne... D¹brówka... Jadów... Klembów... Koby³ka... Krubki-Górki... Kuligów... Marki... Mokra Wieś... Ossów... Ostrówek... Postoliska... Poświêtne... Radzymin... Starowola... Strachów... Strachówka... Sulejów... T³uszcz... Urle... Wola Rasztowska... Wo³omin... Z¹bki... Zielonka... Oferta turystyczna i kulturalna... Wêdrówka śladami Norwida... Gospodarstwa agroturystyczne... Adresy... Welcome to Wo³omin County... Illustrations... Indeks geograficzny... S³owniczek pojêæ... Wybrane pozycje bibliograficzne... 4 Tradycja Mazowsza powiat wolominski.indd 4 2015-08-21 20:34:59
Od Wydawcy Od 2004 roku Mazowiecki Instytut Kultury (dawniej Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki) publikuje kolejne tomy z serii Tradycja Mazowsza. S¹ to monograficzne opracowania prezentuj¹ce walory historyczne i etnograficzne powiatów województwa mazowieckiego. Cel jest ambitny, a przy tym trudny nie tylko ze wzglêdu na liczbê tomów, jakie chcemy wydaæ w ca³ym cyklu, ale przede wszystkim ze wzglêdu na za³o enia merytoryczne. Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w województwie mazowieckim. Nie wykluczamy te publikowania w ramach serii Tradycja Mazowsza dodatkowych tomów okazjonalnych lub tematycznych: nawi¹zuj¹cych do obchodzonych rocznic, przypominaj¹cych sylwetki znanych i cenionych osób zwi¹zanych poprzez urodzenie lub dzia³alnośæ z Mazowszem, omawiaj¹cych w sposób przekrojowy lub syntetyczny pewne zagadnienia charakterystyczne dla regionu. W publikacjach z serii Tradycja Mazowsza Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościowszych elementów dziedzictwa kulturowego, przypomnienie wydarzeñ historycznych, uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów danego obszaru. W ka dym tomie zamieszczamy Przewodnik subiektywny prezentacjê miejscowości wybranych przez autora, a tak e czêśæ zatytu³owan¹ Oferta kulturalna i turystyczna z propozycjami tras wycieczkowych po powiecie, opisami potraw regionalnych, itp. Równie turyści zagraniczni powinni byæ usatysfakcjonowani informacjami w jêzyku angielskim: wyczerpuj¹cym streszczeniem zawieraj¹cym wiedzê niezbêdn¹ dla pe³nej prezentacji powiatu, ofercie kulturalnej i turystycznej, t³umaczeniem podpisów ilustracji. Zdajemy sobie sprawê, e nie jesteśmy w stanie omówiæ wszystkich zagadnieñ historycznych, spo³ecznych i kulturowych, przesz³ości i wspó³czesności regionu oraz dziejów poszczególnych miejscowości. Zainteresowani Czytelnicy bez trudu rozszerz¹ swoj¹ wiedzê w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, których tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w Bibliografii. Ksi¹ ka zawiera te Indeks geograficzny, a na koñcu S³ownik pojêæ, które wymagaj¹ zdefiniowania lub objaśnienia (wyrazy oznaczone w tekście kolorem). W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia określeñ u ytych w tytule serii Tradycja Mazowsza. Przewodnik subiektywny. Mówi¹c o tradycji, trzeba uwzglêdniæ wiele elementów wzorce spo³eczne, obyczaje, kulturê duchow¹, charakterystyczne wytwory kultury materialnej wszystko, co ukszta³towane w przesz³ości, trwa do dziś. Kultywowanie tradycji polega na przekazywaniu z pokolenia na pokolenie istotnych dla danej zbiorowości wartości kulturowych. Sam tytu³ serii Tradycja Mazowsza równie traktujemy umownie, trzeba pamiêtaæ bowiem e granice administracyjne zwykle nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie ukszta³towanymi krainami Polski. W kolejnych tomach serii prezentowane s¹ powiaty po³o one w województwie mazowieckim, które obejmuje poza Mazowszem równie ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza granicami naszego województwa, np. ziemia ³om yñska. Podtytu³ serii Przewodnik subiektywny określa przyjêty przez nas indywidualny sposób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac dokumentacyjnych i wydawniczych przewidywana jest na kilka lat, za³o yliśmy wiêc, e ró ni autorzy wyeksponuj¹ inne elementy tradycji. Tê ró norodnośæ i subiektywizm opisu w poszczególnych tomach serii traktujemy jako jej dodatkowy walor. Du ym atutem serii jest aktualnośæ danych na temat kondycji tradycji w danym powiecie. Cykl wydawniczy nie jest d³ugi, wiêc obserwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik poznaje ju po kilku miesi¹cach. Zamiarem omawianej serii wydawniczej jest ukazywanie ró norodności i bogactwa Powiat wołomiński 5 powiat wolominski.indd 5 2015-08-21 20:34:59
dziedzictwa kulturowego województwa mazowieckiego. By to osi¹gn¹æ, trzeba zaprezentowaæ przesz³ośæ obecn¹ we wspó³czesności, a wiêc przede wszystkim zabytki architektury, zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne dobra kultury, nazewnictwo, tradycyjne umiejêtności, gin¹ce zawody. Zadaniem autorów jest opisanie tych elementów dziedzictwa kulturowego, które w sposób szczególnie wyraźny świadcz¹ o przesz³ości tych ziem i które maj¹ znaczenie dla dzisiejszej świadomości historycznej spo³eczeñstwa. Wydawca 6 Tradycja Mazowsza powiat wolominski.indd 6 2015-08-21 20:34:59