Osadnictwo w epoce br¹zu i we wczesnej epoce elaza na terenie stanowiska 1 w Zakrzowie, gm. Niepo³omice

Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Muzeum Archeologiczne w Krakowie i Uniwersytet Jagielloñski Krakowski Zespó³ do Badañ Autostrad Osadnictwo w epoce br¹zu i we wczesnej epoce elaza na terenie stanowiska 1 w Zakrzowie, gm. Niepo³omice Marcin M. Przyby³a Kraków 2010

Zakrzów 1 Słowa kluczowe: kultura mierzanowicka, kultura trzciniecka, kultura łużycka Stanowisko 1 w Zakrzowie, pow. wielicki, położone jest w strefie przejściowej między doliną Wisły, a Wysoczyzną Wielicko-Gdowską, stanowiącą część Pogórza Wielickiego, na zachodnim skraju Kotliny Sandomierskiej. Leży w dolnej części północnego stoku rozległej wydmy piaskowej, ulokowanej na krawędzi doliny nienazwanego cieku, płynącego na zachód od stanowiska, wpadającego do kolejnego cieku, będącego dopływem Wisły (Ryc. 1). Zostało odkryte w 1906 roku przez B. Czapkiewicza, który prowadził tam badania powierzchniowe i amatorskie badania wykopaliskowe w latach 1906-1907 oraz 1913. W ich trakcie odkrył bogaty zbiór schyłkowopaleolitycznych, mezolitycznych i neolitycznych wyrobów krzemiennych, a także ceramikę kultur: pucharów lejkowatych, mierzanowickiej i trzcinieckiej oraz zabytki pochodzące z grobów kultury łużyckiej. Niestety, ogromna część stanowiska 1 oraz sąsiedniego stanowiska 2 w Zakrzowie uległy zniszczeniu w latach 50. XX w., kiedy to otworzono tutaj piaskownię dostarczającą materiału na budowę nasypu kolejowego. W 1956 roku niewielkie badania na terenie południowej części stanowiska przeprowadzili S. Kowalski i J.K. Kozłowski, pozyskując nieliczne wyroby krzemienne, głównie z okresu mezolitu. Kolejne badania, tym razem sondażowe, związane z planowaną budową autostrady A4 podjął tutaj B. Ginter w 1996 roku. Objęły one południowe obrzeże terenu zniszczonego, poza obszarem późniejszych badań ratowniczych. Na terenie stanowiska przeprowadzono również badania powierzchniowe. Po raz pierwszy w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski w 1983 roku (badania A. Jodłowskiego, K. Reguły i A. Szybowicza), a następnie w związku z planowaną budową autostrady w 1999 roku (A. Zastawny na zlecenie KZdBA). Ostatnie badania sondażowe przeprowadził wiosną 2007 roku Marcin M. Przybyła na zlecenie Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Założone wówczas wykopy pozwoliły na rozpoznanie znacznej części obszaru późniejszych badań ratowniczych oraz częściowo strefę badaną poprzednio przez B. Gintera. Pozytywne wyniki badań sondażowych zdecydowały o przeprowadzeniu szerokopłaszczyznowych badań ratowniczych związanych z planowaną budową autostrady A4. Ryc. 1. Położenie stanowiska 1 w Zakrzowie 1

M. M. Przybyła Stanowisko 1 szacunkowo zajmuje powierzchnię 4,5 ha, z czego badaniami objęto tylko 0,61 ha, znajdujące się w pasie kolizji z planowaną autostradą. Prace wykopaliskowe przeprowadzono w okresie sierpień - wrzesień 2007 roku. Badaniami prowadzonymi przez KZdBA kierował M. M. Przybyła (Ryc. 2). W trakcie prac odkryto 128 obiektów archeologicznych (Ryc. 3) i pozyskano łącznie 5868 zabytków krzemiennych ze schyłkowego paleolitu i mezolitu (skupionych w 2 krzemienicach), 3514 fragmentów ceramiki, szczątki paleozoologiczne w postaci muszli około 400 małży rzecznych (800 fragmentów muszli). Zabytki ceramiczne oraz obiekty nieruchome w ogromnej części należą do kultury mierzanowickiej i trzcinieckiej z wczesnego i starszego okresu epoki brązu oraz kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza. Interesujące nas stanowisko jest jednym z mniejszych badanych na trasie planowanej autostrady A4, a odkryte na nim obiekty nieruchome i nieruchome trudno uznać za spektakularne. Badania pozwoliły jednak na wyciągnięcie interesujących wniosków na temat niektórych aspektów gospodarki ludności kultur pradziejowych. We wczesnej epoce brązu teren stanowiska był wykorzystywany przez ludność kultury mierzanowickiej (ok. 2350-1650 r. p.n.e). Prawie całość jej inwentarza zabytkowego stanowi ceramika naczyniowa (285 fragmentów). Z wczesną epoką brązu można wiązać również pojedyncze wyroby krzemienne. Zaledwie kilka fragmentów ceramiki prezentuję fazę wczesną kultury mierzanowickiej (KM). Świadczy to o jakiejś formie infiltracji terenu stanowiska w tym okresie, która nie doprowadziła do jego zasiedlenia. Sytuacja zmieniła się w fazie późnej KM, z którą należy wiązać zdecydowaną większość znalezionych zabytków i wszystkie obiekty nieruchome KM. Silne rozdrobnienie materiału ceramicznego utrudnia rekonstrukcję form naczyń. Wśród możliwych do wyróżnienia form należy wymienić naczynie o silnie wyodrębnionej szyi, lejkowato ukształtowanym wylewie i mocno wydętym brzuścu zdobione ornamentem sznurowym w układzie dywanowym oraz listewkami plastycznymi. Można je z dużą dozą prawdopodobieństwa określić jako amforę typu H wg typologii S. Kadrowa i J. Machnika (Ryc. 4: 1). W przypadku innych fragmentów naczyń można jedynie przypuszczać, że pochodzą one z niezdobionych garnków lub podobnych amfor (Ryc. 5: 1, 4, 6, 9, 11). Na terenie całego stanowiska znaleziono również 5 fragmentów brzuśców naczyń zdobionych ornamentem pseudotekstylnym. Pochodzą one zapewne z garnków. Tylko kilka niewielkich fragmentów brzuśca, również pochodzących z garnków, nosi ślady drobnego chropowacenia powierzchni zewnętrznej. Pewnych problemów nastręcza przypisanie omawianych materiałów do konkretnej grupy terytorialnej, na jakie dzieli się KM w swej fazie późnej. Większość argumentów przemawia za ich łączeniem z grupą pleszowską. Lokalizacja stanowiska mieści się w zasięgu wspomnianej grupy. Również większość cech ceramiki mieści się w definicji tej grupy. Bardzo charakterystyczny jest wysoki udział ceramiki zdobionej odciskami sznura w układzie dywanowym, także obecność amfor zwłaszcza typu H, częste zdobienie poziomymi listwami plastycznymi (żeberkami) oraz obecność niezdobionych garnków są cechami typowymi dla grupy pleszowskiej. Z drugiej strony uderza brak bardzo charakterystycznych mis typu pleszowskiego. Można próbować ten fakt wytłumaczyć niewielką liczebnością analizowanego zespołu oraz niewielkim zasięgiem badań. Nietypowa również dla znanych inwentarzy tej grupy jest obecność fragmentów ceramiki zdobionych ornamentem pseudotekstylnym oraz wylewu naczynia zdobionego guzkiem z trzema dołkami. Z kulturą mierzanowicką w sposób pewny można łączyć zaledwie 5 obiektów. Wszystkie prezentowały typ płytkich (do 0,5 m) jam nieckowatych. Miały one w rzucie poziomym kształt kolisty lub owalny, o średnicy nie przekraczającej 1 metra (Ryc. 6). Jamy miały jednolite, piaskowe wypełniska, barwy od jasnoszarobrunatnej po ciemnobrunatną. Czytelność granic obiektów oraz ich ewentualnego wewnętrznego uwarstwienia była mocno ograniczona ze względu na piaszczyste, silnie przemywane podłoże glebowe. Obiekty te tworzyły skupienie w zachodniej części stanowiska (Ryc. 3). Niewątpliwie część obiektów nie zawierających materiału zabytkowego również należałoby łączyć z KM, jednak nie można wskazać wyraźnych cech odróżniających jamy KM od obiektów kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej. Podsumowując należy stwierdzić, że w fazie wczesnej KM, datowanej na okres A1 epoki brązu, w badanej części stanowiska mamy do czynienia z efemeryczną obecnością członków społeczności KM, której pozostałością są pojedyncze fragmenty ceramiki. W fazie późnej, datowanej na okres A2 epoki brązu, na stanowisku istniała, zapewne dość krótkotrwała, mała osada lub raczej obozowisko ludności grupy pleszowskiej (?). Można domniemywać, że piaszczyste tereny Zakrzowa nie stanowiły interesującego miejsca osadnictwa dla społeczności KM, związanych na obszarze zachodniej Małopolski z żyznymi obszarami lessowymi. Być może zakrzowska osada powstała w celu zaspokojenia określonych potrzeb gospodarczych (łowiectwo, zbieractwo, pasterstwo?). Trzeba również pamiętać, że większa część stanowiska albo znalazła się poza obszarem badań, albo uległa wcześniejszemu zniszczeniu, a jak 2

Zakrzów 1 Ryc. 2. Badania archeologiczne na stanowisku 1 w Zakrzowie, pow. wielicki 3

M. M. Przybyła Ryc. 3. Plan stanowiska z zaznaczoną chronologią obiektów 4

Zakrzów 1 Ryc. 4. Wybór ceramiki kultury mierzanowickiej z jamy 3 5

M. M. Przybyła Ryc. 5. Wybór ceramiki kultury mierzanowickiej z jamy 3 6

Zakrzów 1 Ryc. 6. Plany jamy 3 kultury mierzanowickiej, paleniska 22 kultury trzcinieckiej oraz jamy 5 kultury łużyckiej 7

M. M. Przybyła wiemy z materiałów archiwalnych zawierała znaczne ilości materiałów KM. W związku z tym należy podchodzić ostrożnie do wniosków formułowanych na podstawie tak ubogiego zespołu źródeł. Znacznie liczniejsze znaleziska można łączyć z kulturą trzciniecką (ok. 1700-1300 r. p. n. e) ze starszego okresu epoki brązu, rozwijającą się po zaniku kultury mierzanowickiej. Na inwentarz zabytkowy kultury trzcinieckiej (KT) składa się wyłącznie ceramika naczyniowa (1517 fragmentów) oraz muszle małży rzecznych. Zasadniczo naczynia KT można podzielić na dwie grupy. W pierwszej znajdują się misy nieprofilowane, półkuliste i stożkowate (Ryc. 7; 8). Uderzające jest, że fragmenty takich mis stanowią aż 48% inwentarza ceramicznego tej kultury na stanowisku. W drugiej grupie mieści się cały wachlarz form mianowicie garnki profilowane, puchary profilowane, wazy, a nawet misy profilowane (Ryc. 9; 10: 1, 3-5; 11: 1-7). Naczynia drugiej grupy mają często podobnie ukształtowane wylewy i zbliżoną tektonikę naczynia z podobnie wyodrębnioną szyją, widocznym barkiem i podobnie uformowanym dnem. Posiadają również takie same motywy ornamentacyjne w postaci listew plastycznych lub linii rytych. Poza obu wymienionymi grupami znajdują się ułamki zaledwie dwóch naczyń. W jednym przypadku jest to cylindryczna szyja, pochodząca najprawdopodobniej z amfory, w drugim stożkowata szyja zdobiona równoległymi poziomymi żłobkami pochodząca zapewne z pucharu beczułkowatego (10: 2). Opisany inwentarz ceramiczny należy łączyć niewątpliwie z fazą klasyczną (zespoły typu A wg J. Górskiego) rozwoju KT w zachodniej Małopolsce, tzn. na okres A2 i B epoki brązu, prawdopodobnie z jej starszą częścią. Na stanowisku odkryto 13 obiektów zawierających materiał zabytkowy w sposób pewny wiązanych z kulturą trzciniecką, ze względu na lokalizację można z nią łączyć kolejnych dwanaście jam bez materiału zabytkowego (Ryc. 3). Niemal wszystkie z nich to niewielkie obiekty owalne w rzucie poziomym i nieckowate w profilu, o długości od 0,5 do ok. 1,5 m i głębokości ok. 0,5 m. Na ich tle wyróżniają się jedynie: jama 153 o dość regularnie kolistym zarysie i regularnie nieckowatym przekroju pionowym głęboka na ok. 1 m oraz jama 166, również kolista w rzucie poziomym, a w profilu workowata o głębokości ponad 1 m (Ryc. 12). Brakuje natomiast typowych dla lessowych osad KT obiektów trapezowatych, co jest wytłumaczalne zarówno nieodpowiednim podłożem glebowym, jak i krótkotrwałością osadnictwa. Wyraźnie wyróżnia się również obiekt 22 - prawdopodobnie pozostałość czworobocznego paleniska o wymiarach ok. 1 1 m, zawierającego niewielkie ilości węgli drzewnych, polepy i znaczną liczbę fragmentów ceramiki (Ryc. 6; 12). Większość obiektów posiadała wypełniska jedno- lub dwuwarstwowe, słabo czytelne, silnie przemyte. Jedynie dwie większe jamy (ob. 153 i 166) posiadały wyraźnie czytelne, wielowarstwowe wypełniska, silniej nasycone substancjami organicznymi. W przypadku obiektu 166 można stwierdzić, że pełnił on funkcję inną niż pozostałe jamy. W połowie miąższości jego wypełniska znajdowała się warstwa zbitej, czarnej ziemi zmieszanej z fragmentami prawie 800 muszli skójki (małża słodkowodnego z rodziny Unionidae: Unio sp.). Diagonalnie ułożona warstwa zajmowała całą powierzchnie obiektu. Zapewne była ona pozostałością sieci, lub innego pojemnika organicznego, zawierającego muszle ok. 400 osobników małża, który umieszczono w częściowo już zasypanym obiekcie (Ryc. 12). Ponadto w jamie tej, jako jedynej z pośród obiektów KT, odkryto znaczną ilość ziarniaków zbóż. Pozwala to sądzić, że obiekt 166 pełnił rolę jamy zasobowej, w której magazynowano różne rodzaje żywności. Wybór ceramiki z tegoż obiektu przedstawiono na Rycinie 13. Materiały kultury trzcinieckiej ze stanowiska 1 w Zakrzowie mają zapewne związek ze skupiskiem osadnictwa KT na terenie dzisiejszej Nowej Huty. Należy jednak zwrócić uwagę, że dotychczasowy stan badań wskazywał, że osadnictwo to w rejonie podkrakowskim obejmuje wyłącznie lessowe lewobrzeże Wisły. Badania ostatnich lat, zwłaszcza prowadzone na terenie stanowiska 15 w Krakowie-Bieżanowie dowiodły, że ludność KT eksplorowała również piaszczyste tereny położone w strefie przejściowej między doliną Wisły i Pogórzem Wielickim. Obecność pojedynczych, ale czasem bardzo dużych stanowisk (stanowisko 15 w Krakowie-Bieżanowie o powierzchni około 10 ha dostarczyło ponad 114 tysięcy fragmentów ceramiki KT) kultury trzcinieckiej na prawym brzegu Wisły nie zmienia w zasadniczy sposób granic ekumeny tej kultury. Wszystkie odkryte dotychczas stanowiska lokują się na krawędzi doliny Wisły, natomiast brak jednoznacznych śladów penetracji właściwego terenu Pogórza Wielicko-Bocheńskiego. Wydaje się zatem, że istniały powody dla których społeczności trzcinieckie nie mogły lub też nie miały potrzeby jego penetracji. Z drugiej jednak strony zdecydowały się na opanowanie swoistych przyczółków na południowym brzegu Wisły, na terenach piaszczystych, o niskiej wartości rolniczej, prowadząc tam, jak się wydaje bardzo intensywną działalność gospodarczą, nie zakładając jednak stałych osiedli. Doświadczenia pozyskane w trakcie badania stanowisk innych kultur na terenie Bieżanowa, zwłaszcza kultury lendzielskiej i kultury łużyckiej, jednoznacznie wskazują, że o atrakcyjności tych miejsc decydowały obecne 8

Zakrzów 1 Ryc. 7. Wybór fragmentów mis nieprofilowanych kultury trzcinieckiej z warstwy kulturowej 9

M. M. Przybyła Ryc. 8. Wybór ceramiki kultury trzcinieckiej z paleniska 22 10

Zakrzów 1 Ryc. 9. Wybór fragmentów naczyń profilowanych kultury trzcinieckiej z warstwy kulturowej 11

M. M. Przybyła Ryc. 10. Wybór ceramiki kultury trzcinieckiej z jamy 15 12

Zakrzów 1 Ryc. 11. Wybór ceramiki kultury trzcinieckiej z paleniska 22 13

M. M. Przybyła Ryc. 12. Rzut poziomy jamy 17 i paleniska 22, profil jamy 166 oraz zbliżenie na warstwę muszli w jamie 166 kultury trzcinieckiej 14

Zakrzów 1 Ryc. 13. Wybór ceramiki kultury trzcinieckiej z jamy 166 15

M. M. Przybyła tutaj słone źródła. Należy tu zaznaczyć, że stanowisko w Zakrzowie znajduje się na zachodnim skraju wielickobocheńskiego obszaru eksploatacji soli, na którym zarówno w pradziejach, jak i w okresach historycznych jest poświadczone pozyskiwanie soli ze źródeł słonych. Dotychczas podczas analizy inwentarzy ceramicznych kultury trzcinieckiej nie znajdowano podstaw do wydzielenia kategorii naczyń związanych z produkcją soli. Być może należało by rozważyć możliwość przypisania takiej właśnie funkcji nieprofilowanym misom półkulistym i stożkowatym. Jest to forma ceramiczna szeroko rozpowszechniona w kulturze trzcinieckiej, znana m.in. na odległych terytorialnie stanowiskach na terenie Ukrainy. Ze względu na wyjątkowo wysoką frekwencję występowania, misy są jednak uważane za formę typową dla skupiska kultury trzcinieckiej na terenie Nowej Huty. Natomiast na stanowisku 1 w Zakrzowie są one formą dominującą (48% inwentarza ceramicznego). Możliwe, że misy tego typu były obecne w inwentarzu ceramicznym kultury trzcinieckiej, a następnie zostały zaadaptowane do celów solowarskich. Za taką ewentualnością przemawiałoby również fakt wykorzystywania naczyń w formie misy w procesie pozyskania soli przez rozmaite społeczności pradziejowe. Nie wykluczone, że udało się zidentyfikować pozostałość paleniska, w którym odparowywano wodę z solanki - obiekt 22. Ma on kształt zbliżony do czworokąta o boku 1 m, w profilu jest regularnie nieckowaty (Ryc. 6; 12). Poza drobnymi węglami drzewnymi i fragmentami polepy zawiera bardzo liczną ceramikę, wśród której dominują fragmenty mis nieprofilowanych. Podobne obiekty, interpretowano jako paleniska solowarskie odkryto na stanowisku Łojewa I, obl. Ivano- Frankivs k na zachodniej Ukrainie. Zawierały one materiał ceramiczny kultury mierzanowickiej i komarowskiej. W ich inwentarzu zwraca uwagę obecność licznych mis półkulistych. Kultura komarowska tworzy wraz ze współczesnymi jej kulturami trzciniecką i sośnicką rozległy kompleks kulturowy. W związku z tym odkrycie w Łojewej poświadcza znajomość solowarstwa w należących do wspomnianego kompleksu społecznościach. Samo istnienie słonych źródeł na terenie Zakrzowa potwierdzone jest znaleziskami związanymi z kulturą łużycką, w której inwentarzu ceramicznym ceramika solowarska stanowi aż 84% całości, co pozwala zakwalifikować stanowisko KŁ jako miejsce pozyskiwania soli. Na tej podstawie można uznać osadę KT w Zakrzowie za swoistą wysuniętą placówkę ludności trzcinieckiej przybyłej z północnego brzegu Wisły. Wykorzystywała ona, zapewne krótkotrwale, miejscowe źródła słone, niejako przy okazji trudniąc się zbieractwem (małże rzeczne), a być może również myślistwem czy też rybołówstwem. Po zaniku kultury trzcinieckiej, w młodszych okresach epoki brązu i w starszej części wczesnej epoki, na terenie stanowiska 1 w Zakrzowie istnieje wyraźna przerwa w osadnictwie. Kolejny epizod osadniczy miał miejsce dopiero w młodszej części wczesnej epoki żelaza i wiązał się z późną fazą rozwojową kultury łużyckiej (KŁ). Kultura łużycka jest najliczniej, jeśli chodzi o obiekty nieruchome i zabytki ceramiczne, reprezentowaną kulturą na stanowisku. Całość jej inwentarza zabytkowego stanowi ceramika. Łącznie pozyskano 1663 fragmentów naczyń. Na stanowisku znaleziono bardzo niewiele (101) fragmentów ceramiki pochodzących z naczyń stołowych, gładkościennych. Wśród nich wyróżniono fragmenty czerpaków półkulistych i profilowanych (Ryc. 14: 9), mis półkulistych oraz niewielkich waz. Jeszcze mniej liczny był zbiór fragmentów naczyń grubościennych placków (Ryc. 15: 1-3, 5) i garnków chropowaconych. Obejmował on zaledwie 45 ułamków. Kolejne 83 fragmenty pochodzą z 2 naczyń wazowatych, chropowaconych w dolnej części brzuśca. Zdecydowanie najliczniej są reprezentowane fragmenty pucharków kieliszkowatych używanych do produkcji soli (Ryc. 15: 8-10; 16). Znaleziono aż 1395 fragmentów tej grupy (84 % całości ceramiki KŁ). Trzeba jednak zwrócić uwagę, że cienkościenność pucharków, ich słaby wypał i specyficzny sposób użytkowania (celowe rozbijanie w ostatnim etapie produkcji soli) spowodował, że zachowały się one bardzo silnie rozdrobnione. Z kulturą łużycką można wiązać 21 obiektów nieruchomych, a kilkanaście kolejnych, nie zawierających zabytków obiektów można jej przypisać z uwagi na ich lokalizację. Niemal wszystkie z nich to niewielkie jamy owalne, bądź zbliżone do kolistych, o średnicy od 0,5 do 1,5 m, nieckowate w profilu, o miąższości nie przekraczającej 0,8 m (Ryc. 6, 17). Wypełniska większości z nich były jedno- lub dwuwarstwowe, słabo czytelne, silnie wymyte. Dwa obiekty (7 i 65), zawierające dość liczne węgle drzewne, były zapewne pozostałością palenisk. W części obiektów ceramika solowarska, stanowił prawie 100 % inwentarza. Uwagę zwraca zwłaszcza palenisko 7 (Ryc. 17, 18), w którym znaleziono aż 1200 fragmentów pucharków kieliszkowatych. Prawdopodobnie obiekt ten jest pozostałością paleniska warzelniczego, w którym przeprowadzano proces odparowania wody z solanki wypełniającej pucharki kieliszkowate. Z dużą dozą ostrożności można się pokusić o próby częściowej rekonstrukcji rozplanowania obiektów w obrębie osady KŁ, włączając w to częściowo również obiekty nie zawierające materiału zabytkowego. Przede wszystkim chodzi tu o skupisko ośmiu obiektów na arach 270-280/60-70 w zachodniej części stanowiska. Tworzą 16

Zakrzów 1 Ryc. 14. Wybór ceramiki kultury łużyckiej z jamy 187 17

M. M. Przybyła Ryc. 15. Wybór ceramiki kultury łużyckiej z jamy 5 i paleniska 7 18

Zakrzów 1 Ryc. 16. Wybór ceramiki solowarskiej kultury łużyckiej z paleniska 7 19

M. M. Przybyła Ryc. 17. Plany paleniska 7 i jamy 63 kultury łużyckiej 20

Zakrzów 1 Ryc. 18. Profile jamy 5 i paleniska 7 oraz rzut poziomy jamy 50 kultury łużyckiej 21

M. M. Przybyła Ryc. 19. Wybór ceramiki kultury łużyckiej z jamy 63 22

Zakrzów 1 one owalny układ o długości 9 m i szerokości 5 m. Podobny układ tworzy 12 obiektów położonych na arach 230-250/60-70. Wyznaczały one przestrzeń o kształcie zbliżonym do prostokąta o boku 15 m 10 m. Trzecią tego typu zagrodę można wskazać na arach 260-270/50-60, gdzie wystąpiło 14 jam różnego rodzaju. Obiekty zajmowały obszar o wymiarach ok. 8 m 6 m (Ryc. 3). Ponieważ właściwie żaden z odkrytych obiektów nie może być traktowany z całą pewnością jako jama posłupowa, wykluczyć trzeba obecność budynków w konstrukcji słupowej. Nie odkryto również śladów budynków zagłębionych. W tym wypadku należy się liczyć z obecnością budynków naziemnych (np. zrębowych) towarzyszących (lub może umieszczonych wewnątrz) omówionym wyżej owalnym, lub czworokątnym zagrodom, wyznaczonym przez ciąg różnorodnych obiektów. Wydaje się, że w oparciu o ubogi inwentarz ceramiczny można określić chronologię osady KŁ w Zakrzowie 1 na schyłek okresu halsztackiego - prawdopodobnie fazę HaD2, lub okres nieco późniejszy nawet na początek wczesnego okresu lateńskiego (ok. 530-400 r. p.n.e.). Właściwie jedynym istotnym datownikiem jest naczynie wazowate z obiektu 63 (Ryc. 19). Forma taka jest obca zasobowi form naczyń klasycznej fazy grupy górnośląsko-małopolskiej z najmłodszego okresu epoki brązu i okresu halsztackiego C. Naczynie to posiada natomiast analogie w zespołach kultury pomorskiej i łużyckiej z okresu halsztackiego D2 i z wczesnego okresu lateńskiego. Wszystkie pozostałe formy mogą wystąpić również w fazie klasycznej KŁ. Takie współwystępowanie form klasycznych, z czasem zapewne coraz mniej licznych, da się zaobserwować zarówno na cmentarzysku w Krakowie-Pleszowie, stan. 17 jak i w najmłodszej fazie osady w Krakowie-Nowej Hucie-Mogile, stan. 62. Podsumowując, można stwierdzić, że najprawdopodobniej u schyłku okresu halsztackiego na stanowisku 1 w Zakrzowie funkcjonowała niewielka osada KŁ. Głównym zajęciem jej mieszkańców była prawdopodobnie produkcja soli ze źródeł słonych. Osada ta koresponduje dobrze odległą zaledwie o kilkaset metrów z większą osadą KŁ, również datowaną na okres halsztacki D, oznaczoną jako Zakrzów, stan. 2. Być może, osada na stanowisku 1 pełniła w stosunku do niej rolę satelitarną. Pełne relacje łączące oba stanowiska nie mogą jednak zostać w pełni wyjaśnione na skutek całkowitego zniszczenia dzielącego je obszaru. Wybrana literatura Arct J., Matoga A.1995. Korytnica znana i nieznana, (w:) Węgrzynowicz T.(red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Warszawa, 159-170. Bazielich M. 1993.Osada kultury łużyckiej w Nowej Hucie-Mogile na stan. 62. Część II. Materiały Archeologiczne Nowej Huty, XVI, 103-140. Bieriezanska Z. 1972. Kultura trzciniecka na Ukrainie. Archeologia Polski XVII, 259-307. Byrska M., Fraś J., Matoga A., Pieróg I., Przybyła M., Stefański D. 2006. Wstępne wyniki ratowniczych badań archeologicznych na wielokulturowych stanowiskach 8, 11, 12, 14, 15 oraz 20 w Krakowie-Bieżanowie, woj. Małopolskie, (w:) Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Seria B: Materiały Archeologiczne. Raport 2003-2004, Warszawa, 2, 491-508. Czapkiewicz B.1910. Materiały archeologiczne z Galicji Zachodniej. Materiały Archeologiczno-Antropologiczne i Etnograficzne XI, Kraków, 45-46. Czapkiewicz B 1930. Notatki Archeologiczne. Zabytki z epoki kamiennej z Zakrzowa w pow. Wielickim, (w:) Kostrzewski J (red.) Księga pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dr Włodzimierza Demetrykiewicza. Poznań, 65-76. Czopek S. 1992. Południowo-wschodnia strefa kultury pomorskiej. Rzeszów. Dąbrowski J. 2004. Ältere Bronzezeit in Polen. Warszawa. Durczewski Z. 1939/1946. Grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej w Polsce. I. Prace Prehistoryczne 4. Durczewski Z. 1948. Grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej w Polsce. II. Prace Prehistoryczne 6. Gardawski A. 1959. Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce. Materiały Starożytne 5, 7-190. Gedl M. 1962. Kultura łużycka na Górnym Śląsku. Wrocław-Warszawa-Kraków. Gedl M. 1985. Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie. Kraków. Górski J. 1990. Osada kultury trzcinieckiej w Jakuszowicach. Badania Archeologiczne w Jakuszowicach I. Kraków. Górski J. 1997. Główne etapy rozwoju kultury trzcinieckiej na obszarze Nowej Huty na tle przemian tej kultury w Zachodniej Małopolsce. Materiały Archeologiczne Nowej Huty 20, 7-37. Górski J. 2007. Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach Niecki Nidziańskiej. Kraków. Gromnicki J. 1961. Wczesna epoka brązu, (w:) Pradzieje Powiatu Krakowskiego, Prace Archeologiczne 2, 37-45. Jodłowski A. 1976. Technika produkcji soli na terenie Europy w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce 5, 7-257. Kadrow S. 1991. Iwanowice, stanowisko Babia Góra. Część I. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu epoki brązu. Kraków. Kadrow S., Machnik J. 1997. Kultura mierzanowicka. Kraków. 23

M. M. Przybyła Klimek A., Peschel K. 2009. Materiały krzemienne ze stanowiska Zakrzów 1, pow. wielicki. Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski. Warszawa. Kozłowski J. K. 1960. Epipaleolit i mezolit stanowisk otwartych, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Archeologiczne 1, 67-97. Kruszelnicka L. 2002. Pamiatka soliewarinnia rubieży rannoi i serednoi bronzi w szwniczno-schidnich Karpatach, Zapiski Naukoviho Tovaristva imieni Shevchienka. Lviv, CCXLIV, 139-154. Mazurek W.1995. Kultura pomorska a tzw. kultura grobów kloszowych na Lubelszczyźnie, (w:) red. T. Węgrzynowicz. Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Warszawa, 159-170. Pieróg I. 2003. Ceramika i wyroby metalowe kultury łużyckiej. (w:) red. S. Kadrow. Kraków-Bieżanów st. 27 i Kraków-Rżąka st. 1. Osada kultury łużyckiej. Via Archaeologica. Kraków, 53-204. Poleska P. 2003. Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim. Kraków. Przybyła M.M., Chudzińska B. 2009. Osady kultury mierzanowickiej, trzcinieckiej i łużyckiej oraz z okresu późnego średniowiecza na stanowisku Zakrzów 1, pow. wielicki, 2. Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Przybyła M.M. 2010. Kilka uwag o możliwości produkcji soli przez ludność kultury trzcinieckiej w zachodniej Małopolsce, (w:) Czopek S., Kadrow S. (red.), Myślą i łopatą. Studia archeologiczne dedykowane wybitnemu uczonemu Janowi Machnikowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów i uczniów. Rzeszów, 399-420. Włodarczak P. 2006. Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 2003-2004 na stanowisku 16 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. Małopolski, (w:) Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Seria B: Materiały Archeologiczne. Raport 2003-2004. Warszawa, 2, 585-592. Marcin M. Przybyła e-mail: megzyk@poczta.onet.pl 24