KOMUNIKAT DLA POSŁÓW

PARLAMENT EUROPEJSKI 2009-2014 Komisja Petycji 10.6.2011 KOMUNIKAT DLA POSŁÓW Dotyczy: Petycji 0752/2008, którą złoŝyła Anneli Manner (Finlandia) z jednym podpisem, w sprawie jej problemów z Kela (fińskim zakładem ubezpieczeń społecznych) w związku z wnioskiem o wydanie formularza ubezpieczenia zdrowotnego E 121 1. Streszczenie petycji Składająca petycję i jej mąŝ od wielu lat mieszkają w Niemczech, a od 2004 r. są emerytami. Kiedy składająca petycję przeszła na emeryturę, niemiecka instytucja ubezpieczeń zdrowotnych (Techniker Krankenkasse), odnosząc się do art. 18 (Sumowanie okresów ubezpieczenia) rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, zwróciła jej uwagę na fakt, Ŝe ona i jej mąŝ nie są juŝ objęci ochroną ubezpieczeniową, a ona sama powinna skontaktować się z fińskim zakładem ubezpieczeń społecznych w celu uzyskania formularza ubezpieczenia zdrowotnego E 121, który wykorzystywany jest w przypadku osób pobierających renty socjalne, np. zamieszkujących w innym kraju EOG, i potwierdza, Ŝe beneficjent jest uprawniony do zasiłku chorobowego na równi z obywatelami państwa, w którym dana osoba zamieszkuje, jednak na koszt kraju wypłacającego świadczenie emerytalno-rentowe. Jednak Kela odrzucił wniosek, nie przedstawiając przekonujących wyjaśnień ani składającej petycję, ani Techniker Krankenkasse, która równieŝ kontaktowała się z fińskim zakładem ubezpieczeń społecznych. Składająca petycję i jej mąŝ uwaŝają, Ŝe właściwe fińskie władze socjalne naruszyły przepisy UE mające zastosowanie w tej dziedzinie i dlatego zwracają się do Parlamentu Europejskiego o zajęcie się tą sprawą 2. Dopuszczalność Petycja uznana została za dopuszczalną dnia 22 października 2008 r. Zwrócono się CM\870219.doc PE421.160v04-00 Zjednoczona w róŝnorodności

do Komisji, aby dostarczyła informacje (art. 192 ust. 4 Regulaminu). 3. Odpowiedź Komisji, otrzymana dnia 20 lutego 2009 r. Art. 27 rozporządzenia nr 1408/71 dotyczy sytuacji, w których emerytury lub renty są naleŝne na podstawie ustawodawstwa kilku państw członkowskich i gdy prawo do świadczeń przysługuje w państwie miejsca zamieszkania. W przypadku, gdy emeryt lub rencista pobiera emeryturę lub rentę zgodnie z ustawodawstwem państwa miejsca zamieszkania oraz innego państwa członkowskiego, on i członkowie jego rodziny są uprawnieni do pobierania zasiłków chorobowych od zakładu w państwie miejsca zamieszkania i na jego koszt, tak jak gdyby zainteresowany pobierał emeryturę lub rentę naleŝną zgodnie z ustawodawstwem jedynie tego państwa członkowskiego. Składający petycję twierdzą, Ŝe fiński zakład, KELA, uwaŝa, Ŝe zasiłki chorobowe przysługują w Niemczech, natomiast niemiecki zakład, Techniker Krankenkasse, ma odmienne stanowisko i odmawia przyjęcia składających petycję. Aby wyjaśnić sytuację, słuŝby Komisji wystosują pisma do władz niemieckich i fińskich, zwracając się o zbadanie sprawy. Po otrzymaniu odpowiedzi słuŝby Komisji bezzwłocznie poinformują Parlament. 4. Dodatkowa odpowiedź Komisji, otrzymana dnia 22 stycznia 2010 r. W odpowiedzi na wezwanie do udzielenia informacji władze niemieckie poinformowały Komisję, Ŝe Techniker Krankenkasse zgodził się objąć składających petycję obowiązkowym ubezpieczeniem zdrowotnym z mocą wsteczną od dnia 1 kwietnia 2007 r. Wydaje się zatem, Ŝe sytuacja składających petycję została uregulowana i Komisja nie widzi potrzeby podejmowania dalszych działań. 5. Dodatkowa odpowiedź Komisji, otrzymana dnia 11 lutego 2011 r. W dodatkowej informacji przesłanej do Parlamentu Europejskiego w dniu 12 stycznia 2010 r. składający petycję (mieszkający w Niemczech) skarŝą się na to, Ŝe fiński zakład ubezpieczeń społecznych (KELA) wydał kolejną negatywną decyzję (z dnia 19.11.2009 r.) dotyczącą wystawienia formularza E-121. Składający petycję uwaŝają, Ŝe Finlandia powinna wystawić formularz E-121 na podstawie ich wcześniejszego wniosku, złoŝonego w 2007 r. Składający petycję skarŝą się ponadto na to, Ŝe zgodnie z nową niemiecką ustawą o ubezpieczeniach zdrowotnych, która weszła w Ŝycie w dniu 1.04.2007 r., zostali oni zmuszeni do wystąpienia o objęcie niemieckim ubezpieczeniem zdrowotnym, przyznanym z mocą wsteczną od dnia 1.04.2007 r. Wartość składek na ubezpieczenie społeczne przekracza wartość emerytury wypłacanej przez Niemcy. Składający petycję skarŝą się równieŝ na to, Ŝe w okresie 2004 2007 nie byli objęci ubezpieczeniem zdrowotnym. Otrzymywali wtedy wprawdzie emeryturę od państwa niemieckiego, ale zgodnie z informacjami przekazanymi przez instytucję niemiecką nie kwalifikowali się do objęcia ustawowym ubezpieczeniem zdrowotnym. Składający petycję odmówili korzystania z ubezpieczenia dobrowolnego w Niemczech. PE421.160v04-00 2/7 CM\870219.doc

Przepisy UE dotyczące koordynacji systemu zabezpieczenia społecznego nie przewidują moŝliwości wystąpienia z systemu zabezpieczenia społecznego obowiązującego w państwie członkowskim, w którym dana osoba mieszka, jeŝeli otrzymuje ona emeryturę od tego państwa oraz jeŝeli ma ona prawo do otrzymywania świadczeń rzeczowych w państwie członkowskim właściwym w odniesieniu do jej emerytury lub renty. W związku z tym, zgodnie z art. 27 rozporządzenia nr 1408/71 (zastąpionym art. 23 rozporządzenia nr 883/2004 od dnia 1.05.2010 r.), jeśli składający petycję są uprawnieni do otrzymywania świadczeń rzeczowych w państwie członkowskim, w którym mieszkają, to państwo to pokrywa koszty świadczonej na ich rzecz opieki zdrowotnej. Innego rodzaju sytuacja wystąpiłaby, jeśli składający petycję nie otrzymywali emerytury od państwa, w którym mieszkają. Jeśli osoba, która otrzymuje emeryturę lub rentę, nie jest uprawniona do otrzymywania świadczeń rzeczowych w państwie miejsca zamieszkania, to zgodnie z art. 28 rozporządzenia nr 1408/71 (zastąpionym art. 24 rozporządzenia nr 883/2004) otrzyma jednak tego rodzaju świadczenia, o ile miałaby do tego prawo na podstawie ustawodawstwa przynajmniej jednego z państw członkowskich właściwych w odniesieniu do jej emerytury lub renty, jeŝeli mieszkała na terytorium tego państwa. Innymi słowy, jeśli osoba otrzymująca emeryturę lub rentę nie jest uprawniona do pobierania świadczeń rzeczowych na podstawie ustawodawstwa niemieckiego, ale miałaby do tego prawo na podstawie ustawodawstwa fińskiego, to Finlandia zobowiązana byłaby do pokrycia kosztów opieki zdrowotnej oraz wypłaty świadczeń z systemu zabezpieczenia społecznego. JeŜeli chodzi o wysokość składek, to do momentu wejścia w Ŝycie rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w dniu 1.05.2010 r. wysokość pobranych składek nie mogła przekraczać wysokości emerytury wypłaconej przez właściwe państwo członkowskie. Od dnia 1.05.2010 r. wysokość potrącanych składek nie podlega juŝ ograniczeniu do wysokości emerytury wypłacanej przez właściwą instytucję. Właściwe instytucje powinny w związku z tym uwzględnić równieŝ emerytury otrzymane od innego państwa członkowskiego w zakresie, w jakim to państwo członkowskie ponosi koszty opieki zdrowotnej. Art. 30 rozporządzenia nr 987/2009 stanowi, Ŝe kwota składek potrącanych od wszystkich emerytur lub rent w Ŝadnym przypadku nie moŝe przewyŝszać kwoty, którą potrąca się od świadczenia osoby otrzymującej emeryturę lub rentę w takiej samej wysokości z właściwego państwa członkowskiego. Wnioski Z przekazanych informacji wynika, Ŝe składający petycję nie zostali zgodnie z niemieckim prawem objęci ubezpieczeniem jako emeryci, ale jako osoby nieaktywne zawodowo. Komisja nawiąŝe kontakt z władzami krajowymi w celu upewnienia się, Ŝe zasady koordynacji zabezpieczenia społecznego, w szczególności zasada równego traktowania, są przestrzegane. Po otrzymaniu odpowiedzi od władz krajowych Komisja dokona dalszej oceny przedmiotowej sprawy. Składający petycję powinni jednak zostać poinformowani o tym, Ŝe jedynie sądy krajowe CM\870219.doc 3/8 PE421.160v04-00

mogą tam, gdzie to stosowne, nałoŝyć na państwa członkowskie obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej obywatelom w wyniku niewłaściwego wykonania prawa UE. W związku z powyŝszym Komisja sugeruje składającym petycję wykorzystanie krajowych środków dochodzenia zadośćuczynienia, a takŝe zastanowić się nad właściwymi terminami podjęcia działań zgodnie z obowiązującymi procedurami krajowymi. 6. Dodatkowa odpowiedź Komisji, otrzymana dnia 10 czerwca 2011 r. Petycja Po otrzymaniu w dniu 12 stycznia 2010 r. informacji dodatkowych od składających petycję Komisja Europejska skontaktowała się z władzami krajowymi w celu uzyskania niezbędnych danych i upewnienia się, Ŝe przestrzegane są przepisy w sprawie koordynacji zabezpieczenia społecznego, a w szczególności zasada równego traktowania. W odpowiedzi z dnia 9 marca 2011 r. organy niemieckie przekazały szczegółowy przegląd przepisów krajowych, jak równieŝ decyzje podjęte przez władze w sprawie składających petycję. Uwagi Komisji dotyczące petycji a) Prawodawstwo UE Zgodnie z art. 23 rozporządzenia podstawowego osoba, która otrzymuje kilka świadczeń emerytalnych lub rentowych, jest uprawniona do uzyskania świadczeń od instytucji miejsca zamieszkania, ponoszącej wyłączną i ostateczną odpowiedzialność za wypłatę takich świadczeń, pod dwoma warunkami: emeryt lub rencista musi być uprawniony do emerytury lub renty na mocy ustawodawstwa emerytalno-rentowego państwa członkowskiego miejsca zamieszkania oraz, na mocy ustawodawstwa tego państwa członkowskiego, musi posiadać w ramach ustawowego programu ubezpieczeń zdrowotnych uprawnienie do świadczeń rzeczowych na wypadek choroby. JeŜeli warunki te są spełnione, emeryta lub rencistę naleŝy traktować w państwie miejsca zamieszkania jako zwykłego krajowego emeryta czy rencistę. b) Ustawodawstwo krajowe Osoby mieszkające w Niemczech, które otrzymują emeryturę lub rentę w ramach niemieckiego ustawowego systemu ubezpieczeń emerytalno-rentowych, objęte są ubezpieczeniem obowiązkowym na mocy niemieckiego ustawowego systemu ubezpieczeń w zakresie emerytur i rent (KVdR), o ile spełniają warunki określone w sekcji 5 ust. 1 pkt 11 SGB V (V tom niemieckiego kodeksu ubezpieczeń społecznych). Zgodnie z sekcją 5 ust. 1 pkt 11 SGB V osoby, które spełniają wymogi w zakresie uzyskania uprawnienia do emerytury lub renty w ramach ustawowego systemu ubezpieczeń emerytalnorentowych i złoŝyły wniosek o przyznanie takiego świadczenia, z zasady są objęte ubezpieczeniem obowiązkowym na mocy KVdR, jeŝeli w okresie od podjęcia pierwszej PE421.160v04-00 4/7 CM\870219.doc

pracy do złoŝenia wniosku emerytalno-rentowego były one członkami lub były ubezpieczone na mocy sekcji 10 SGB V (ubezpieczenie rodzinne) przez co najmniej 9/10 połowy tego okresu ( okres kwalifikujący ). JeŜeli chodzi o okres kwalifikujący od 1 stycznia 1993 r. do 31 marca 2002 r., to na podstawie sekcji 5 ust. 1 pkt 11 SGB V zmienionej ustawą o strukturze opieki zdrowotnej (Gesundheitsstrukturgesetz) uwzględniono jedynie okresy obowiązkowego ubezpieczenia członka lub okresy ubezpieczenia rodzinnego w ramach ubezpieczenia obowiązkowego. Zgodnie z art. 6 rozporządzenia (WE) nr 883/2004 (rozporządzenia podstawowego) oraz art. 18 rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 przy obliczaniu okresu kwalifikującego bierze się teŝ pod uwagę okresy ubezpieczenia (zdrowotnego) spełnione w innych państwach członkowskich UE, innych krajach EOG czy w Szwajcarii. Uwzględnia się wszystkie okresy ubezpieczenia, zatrudnienia, pracy na własny rachunek lub zamieszkania w innych państwach, które mają znaczenie w kontekście uzyskania uprawnienia. JeŜeli po uwzględnieniu okresów ubezpieczenia spełnionych w państwach członkowskich emeryt lub rencista nie spełnia warunku okresu kwalifikującego w odniesieniu do obowiązku ubezpieczenia KVdR, moŝe on, o ile to wskazane, uzyskać ubezpieczenie dobrowolne w ramach ustawowego programu ubezpieczeń zdrowotnych. Przy stosowaniu prawodawstwa ponadnarodowego, i tak jak w przypadku weryfikacji KVdR, uznaje się wszystkie okresy ubezpieczenia spełnione w ramach programu ubezpieczeń zdrowotnych w innym państwie UE/EOG lub w Szwajcarii w związku z obliczaniem okresu kwalifikującego do celów ubezpieczenia dobrowolnego. Jednak ubezpieczenie dobrowolne w ramach niemieckiego programu ubezpieczeń zdrowotnych jest uzasadnione tylko wówczas, gdy o członkostwie w niemieckim funduszu ubezpieczeń zdrowotnych powiadamia się na piśmie w ciągu trzech miesięcy od ustania obowiązku ubezpieczenia (sekcja 9 ust. 2 pkt 1 SGB V). Zamieszkałe w Niemczech osoby pobierające emeryturę lub rentę, które nie są objęte ubezpieczeniem obowiązkowym w KVdR ani teŝ ubezpieczeniem dobrowolnym lub w charakterze członka rodziny w ramach ustawowego programu ubezpieczeń zdrowotnych, nie posiadają teŝ ubezpieczenia zdrowotnego na mocy prawodawstwa ponadnarodowego, podlegają od dnia 1 kwietnia 2007 r. obowiązkowi ubezpieczenia w oparciu o sekcję 5 ust. 1 pkt 13 SGB V. Obowiązek ubezpieczenia dotyczy wszystkich osób (w tym emerytów i rencistów), które od 1 kwietnia 2007 r. nie posiadały innego ubezpieczenia na wypadek choroby i które były ostatnio objęte ustawowym ubezpieczeniem zdrowotnym w Niemczech. Przy dokonywaniu oceny, czy dana osoba była niedawno objęta ustawowym ubezpieczeniem zdrowotnym w Niemczech uwzględniało się i uwzględnia wszelkie niedawne ustawowe ubezpieczenia zdrowotne w innych państwach UE/EOG i w Szwajcarii, zarówno przed zastosowaniem rozporządzenia podstawowego w kontekście interpretacji zgodnej z prawem europejskim, jak i obecnie, przy wdraŝaniu przepisów art. 5 rozporządzenia podstawowego w sprawie równego traktowania. c) Sytuacja składających petycję CM\870219.doc 5/8 PE421.160v04-00

Składający petycję, którzy mieszkają w Niemczech od września 1992 r. i oprócz niemieckiej emerytury ustawowej otrzymują teŝ fińskie ustawowe świadczenie (świadczenia) emerytalnorentowe, byli członkami niemieckiego ustawowego programu ubezpieczeń zdrowotnych od 1 kwietnia 2007 r. zgodnie z sekcją 5 ust. 1 pkt 13 SGB V. Dlatego na mocy art. 23 rozporządzenia podstawowego są oni uprawnieni do rzeczowych świadczeń zdrowotnych z niemieckiego ustawowego programu ubezpieczeń zdrowotnych na bazie członkostwa w tym programie. Na mocy prawodawstwa ponadnarodowego w przypadku składających petycję to Techniker Krankenkasse ponosi odpowiedzialność w zakresie ubezpieczenia zdrowotnego w ich kraju zamieszkania (Niemcy). Przy weryfikacji okresu kwalifikującego w odniesieniu do obowiązku ubezpieczenia w ramach KVdR okresy fińskiego ubezpieczenia zdrowotnego zostały uwzględnione w ten sam sposób, co krajowe (niemieckie) okresy członkostwa obojga składających petycję, którzy mieszkają w Niemczech od 1 września 1992 r. JeŜeli chodzi o składających petycję, to powodem niespełnienia niezbędnego warunku okresu kwalifikującego w ramach KVdR jest fakt, Ŝe mają oni niezaliczone okresy (brak ubezpieczenia zdrowotnego lub prywatnego ubezpieczenia zdrowotnego, patrz wyŝej) w trakcie właściwych okresów odniesienia. Dlatego nie spełniają oni wymogu 9/10 okresu członkostwa czy ubezpieczenia rodzinnego w ramach ustawowego programu ubezpieczeń zdrowotnych. W przypadku składających petycję nie istnieje uzasadnienie dla członkostwa w KVdR na mocy sekcji 5 ust. 1 pkt 11 SGB V. W odniesieniu do okresu kwiecień 2004 2007, kiedy to składający petycję nie posiadali w Niemczech Ŝadnego ubezpieczenia zdrowotnego i otrzymywali zarówno niemieckie, jak i fińskie ustawowe świadczenia emerytalno-rentowe, Finlandia była państwem właściwym, jeŝeli chodzi o koszty ich opieki zdrowotnej i pobieranie składek na ubezpieczenie społeczne, o ile spełniali oni ustanowione w ustawodawstwie krajowym kryteria przynaleŝności do fińskiego systemu ubezpieczeń zdrowotnych. Jednak od 2007 r. to Niemcy stały się w przypadku składających petycję właściwym państwem członkowskim w zakresie opieki zdrowotnej. d) Kwota składek na ubezpieczenie społeczne W odniesieniu do kwoty składek na ubezpieczenie społeczne w przypadku osób objętych ubezpieczeniem na mocy sekcji 5 ust. 1 pkt 13 SGB V ich dochód, od którego odprowadza się składki na ubezpieczenie zdrowotne, naleŝy uwzględnić zgodnie z sekcją 227 SGB V w połączeniu z sekcją 240 SGB V, a jeŝeli chodzi o długotrwałą opiekę pielęgniarską zgodnie z sekcją 57 ust. 1 SGB XI. Oznacza to, Ŝe przy obliczaniu składek bierze się pod uwagę moŝliwości finansowe danej osoby. Składki na ubezpieczenie zdrowotne płacone od ustawowych świadczeń emerytalnorentowych, podobnych świadczeń oraz dochodów z tytułu pracy na własny rachunek oblicza się zgodnie z trzecim zdaniem sekcji 240 ust. 2 SGB V w połączeniu z sekcją 247 i 248 SGB V, stosując ogólny wskaźnik składki na mocy sekcji 241 SGB V. Ogólny wskaźnik składki wynosi obecnie 15,5%. W przypadku niemieckich ustawowych świadczeń emerytalnorentowych instytucja ubezpieczeń emerytalno-rentowych opłaca 7,3 punktów procentowych PE421.160v04-00 6/7 CM\870219.doc

tego ubezpieczenia (sekcja 249a SGB V), a pozostałą część (8,2 punktów procentowych) pokrywa osoba ubezpieczona (sekcja 250 ust. 3 SGB V). Wskaźnik składki na długotrwałą opiekę pielęgniarską bazuje na pierwszym zdaniu sekcji 55 ust. 1 SGB XI i obecnie wynosi 1,95%. Osoba ubezpieczona pokrywa całą kwotę (pierwsze zdanie sekcji 59 ust. 1 SGB XI w połączeniu z sekcją 250 ust. 3 SGB V). NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe w przypadku składających petycję składki były do tej pory pobierane przy uwzględnieniu przepisów rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 oraz rozporządzenia (EWG) nr 574/72. Składki na ubezpieczenie zdrowotne i ubezpieczenie od kosztów opieki płacone przez składających petycję zostały ograniczone przez Techniker Krankenkasse do kwoty ich niemieckiego ustawowego świadczenia emerytalno-rentowego, przy uwzględnieniu art. 33 rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 oraz wyroku Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Nikula (C-50/05). Od dnia 1 maja 2010 r. przepisy rozporządzenia (WE) nr 883/2004 (rozporządzenia podstawowego) oraz rozporządzenia (WE) nr 987/2009 mają zastosowanie wobec pobierania składek. Przepisy te do pewnego stopnia róŝnią się od obowiązujących uprzednio przepisów rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 oraz rozporządzenia (EWG) nr 574/72. Zgodnie z art. 30 rozporządzenia podstawowego instytucja państwa członkowskiego zobowiązana na mocy stosowanego przez nią ustawodawstwa do potrącania składek od emerytów lub rencistów, z tytułu świadczeń z tytułu choroby, świadczeń macierzyńskich i równowaŝnych świadczeń dla ojca, moŝe Ŝądać i uzyskiwać takie potrącenia, których wysokość ustalana jest zgodnie z wymienionym ustawodawstwem, o ile świadczenia udzielane zgodnie z art. 23 26 obciąŝają instytucję wymienionego państwa członkowskiego. W związku z tym art. 30 rozporządzenia (WE) nr 987/2009 stanowi, Ŝe jeŝeli dana osoba otrzymuje emeryturę lub rentę z więcej niŝ jednego państwa członkowskiego, kwota składek potrącanych od wszystkich wypłacanych emerytur lub rent w Ŝadnym przypadku nie przewyŝsza kwoty, którą potrąca się od osoby otrzymującej emeryturę lub rentę w takiej samej wysokości z właściwego państwa członkowskiego. Nie ma juŝ zatem zastosowania pułap przewidziany uprzednio w art. 33 rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 (kwota dochodu z emerytury i renty w państwie członkowskim zamieszkania). Zgodnie z art. 5 lit. a) rozporządzenia podstawowego ustawowe świadczenia emerytalno-rentowe z innych państw członkowskich UE uznaje się za równowaŝne z niemieckimi ustawowymi świadczeniami emerytalno-rentowymi i dlatego naleŝy je uwzględniać w kontekście pobierania składek. Dlatego składki na ubezpieczenie społeczne składających petycję przeliczono, uwzględniając zmianę przepisów UE. Wniosek W świetle powyŝszego Komisja Europejska stwierdza, Ŝe jeŝeli chodzi o aktualną sytuację składających petycję, to prawo Unii nie zostało naruszone przez władze krajowe. JeŜeli chodzi o okres 2004 2007, to Komisja nie jest w stanie ocenić zasadności odmowy wydania formularza E 121 przez władze fińskie ze względu na brak uzasadnienia tej odmowy (tj. nie wiadomo, czy spełnione zostały krajowe warunki członkostwa). Składającym petycję CM\870219.doc 7/8 PE421.160v04-00

naleŝy doradzić dochodzenie sprawiedliwości za pośrednictwem krajowych organów administracyjnych lub sądowych (w tym krajowych lub regionalnych rzeczników praw obywatelskich) lub w oparciu o dostępne procedury arbitraŝu i pojednawcze. Tylko sądy krajowe mogą wydawać nakazy organom administracyjnym i uniewaŝnić decyzję krajową. Jedynie sądy krajowe mogą tam, gdzie to stosowne, nałoŝyć na państwa członkowskie obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej obywatelom w wyniku niewłaściwego stosowania prawa krajowego czy prawa UE. PE421.160v04-00 8/7 CM\870219.doc