Gatunkowa różnorodność biologiczna terenów leśnych w Polsce Andrzej Grzywacz, Ewa Referowska-Chodak Wydział Leśny SGGW XI Sesja Zimowej Szkoły Leśnej IBL Sękocin Stary, 12-14 marca 2019 r.
Różnorodność biologiczna Różnorodność biologiczna to rozmaitość form życia na Ziemi lub na danym jej obszarze o zróżnicowanej wielkości i charakterze, np. obejmującym terytorium wydzielone administracyjnie (np. kraj, park narodowy, park krajobrazowy, nadleśnictwo) lub obejmującym określony obiekt przyrodniczy (np. puszczę, łańcuch górski, torfowisko, a nawet pojedyncze drzewo jako organizm parasolowy ).
Różnorodność biologiczna Pojęcie to stało się szczególnie często stosowane w nauce i praktyce ochrony przyrody po Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r. i po ratyfikacji Konwencji o różnorodności biologicznej data ratyfikacji przez Polskę: 13.12.1995 data wejścia w życie: rok później odpowiedzialność za realizację zobowiązań wynikających z konwencji: Ministerstwo Środowiska dodatkowe protokoły: o bezpieczeństwie biologicznym (Cartagena Protocol 2000) o dostępie do zasobów genetycznych oraz uczciwym i sprawiedliwym podziale korzyści (Nagoya Protocol 2010)
Różnorodność biologiczna Różnorodność biologiczną można rozpatrywać na różnych poziomach organizacji przyrody: genetycznym gatunkowym siedliskowym krajobrazowym
Różnorodność krajobrazów Na obszarze Polski można wyróżnić 28 podstawowych krajobrazów (25 gatunków + 3 rodzaje) Wśród nich tylko w 3 roślinnością potencjalną nie są lasy: krajobraz wysokogórski subalpejski (kosodrzewiny) krajobraz wysokogórski alpejski (halny) krajobraz wysokogórski subniwalny (turniowy) W pozostałych 25 jako roślinność potencjalna wymieniane są najczęściej grądy i bory mieszane Różnorodność biologiczna Polski (2003)
Różnorodność ekosystemów Na obszarze Polski występuje ok. 485 zespołów roślinnych, opisanych wg zasad geobotanicznych Braun-Blanqueta (Matuszkiewicz 2001) w ekosystemach lądowych, słodkowodnych i morskich Na 365 wyróżnionych zespołów roślinności lądowej, 50 to zespoły leśne z ok. 100 podzespołami i 150 wariantami geograficznymi Zespoły leśne reprezentują 6 klas, 7 rzędów i 14 związków bądź podzwiązków, są fitocenozami bardzo często, często lub umiarkowanie często spotykanymi w całym kraju (bądź regionie)
Różnorodność gatunków Liczba gatunków organizmów występujących w Polsce, w tym w ekosystemach leśnych, nie jest dokładnie znana liczba gatunków zarejestrowanych w Polsce: > 60.108 liczba gatunków występujących przypuszczalnie w Polsce: > 74-75 tys. Różnorodność biologiczna Polski (2003)
Różnorodność genów W skali Polski jest tylko wybiórczo zbadana spośród roślin dziko żyjących głównie w odniesieniu do gatunków o znaczeniu gospodarczym (m.in. sosna zwyczajna czy dąb szypułkowy) lub niektórych chronionych (np. cis pospolity czy brekinia) spośród zwierząt dziko żyjących nieliczne badania, którymi objęto m.in. żubra, szczupaka, wybrane modraszki i ślimaki pozostałe grupy organizmów lepiej rozpoznane pod względem genetycznym: rośliny uprawne i zwierzęta gospodarskie Różnorodność biologiczna Polski (2003)
Różnorodność gatunków
Różnorodność gatunków Gdyby, teoretycznie rzecz biorąc, była możliwość poznania codziennie 100 gatunków spośród roślin, zwierząt, grzybów i mikroorganizmów (żywy okaz, zbiór zielnikowy, okaz zakonserwowany, przezrocze, fotografia, preparat mikroskopowy) to na obejrzenie wszystkich występujących w Polsce gatunków organizmów potrzeba byłoby około 2 lat.
Różnorodność gatunków Gdybyśmy zsumowali liczbę gatunków roślin naczyniowych (2.490) i zwierząt kręgowych (479), które w powszechnym pojęciu społeczeństwa traktowane są jako typowe rośliny i zwierzęta, to stanowiłyby one tylko 4,6% całości występującej gatunkowej różnorodności biologicznej naszego kraju.
Różnorodność gatunków leśnych Szacuje się, że w lasach zajmujących w Polsce ok. 30,2% pow. lądowej - występuje około 60-65% całej gatunkowej różnorodności biologicznej kraju, czyli 36-39 tys. gatunków zinwentaryzowanych, a być może ok. 42-47 tys. gat. występujących potencjalnie (prawdopodobnie)
Różnice w bogactwie gatunków leśnych Na siedliskach Bs i uboższych odmianach Bśw, np. w Puszczy Lubuskiej prawdopodobnie bytuje 400-650 gatunków organizmów Na siedliskach Lśw i Lw grądowych typach biocenozy leśnej np. w Puszczy Białowieskiej bytuje prawdopodobnie ok. 8.000 gatunków organizmów Leśne siedliska żyzne i wilgotne dają szansę życia 20 razy większej liczbie gatunków organizmów niż siedliska ubogie i suche, chociaż tylko średnio 4-krotnie przewyższają w produkcji biomasy w t/ha/rok
Ocena stanu różnorodności biologicznej lasów Projekt BioSoil Forest Biodiversity (2008) realizowany pod kierunkiem prof. J. Czerepko z IBL 438 powierzchni siatka 16 x 16 km powierzchnie kołowe o promieniu 25,24 m (2 tys. m 2 ) Wybrane wnioski: wystąpiło średnio 27 gat. roślin na powierzchni (podobnie, jak w innych krajach Europy) połowa drzewostanów była dwupiętrowa ponad 60% lasów było odnowionych z sadzenia, 13% było pochodzenia naturalnego
Ocena stanu różnorodności biologicznej lasów Wybrane wnioski c.d.: w 80% lasów były w ostatnich 10 latach prowadzone zabiegi pielęgnacyjne (czyszczenia, trzebieże, cięcia odnowieniowe) 70% lasów istnieje nieprzerwanie od co najmniej 100 lat, na ¼ powierzchni zostały ponownie wprowadzone w ostatnich 25-100 latach najbardziej naturalny charakter miały trudno dostępne lasy górskie i bagienne, a najbardziej zgodne z siedliskiem były fitocenozy olsów i łęgów martwe drewno występowało na 95% lustrowanych powierzchni, a średnia zasobność takiego drewna wynosiła 9,6 m 3 /ha, co jest wielkością znaczącą
Różnorodność gatunkowa roślin
Gatunki roślin telomowych występujące w Polsce Wątrobowce 234 Glewiki 4 Mchy 697 Widłakowe 13 Skrzypowe 10 Paprociowe 52 Nagozalążkowe 10 Okrytozalążkowe 2.405 Razem: ok. 3.425 gatunków roślin telomowych Różnorodność biologiczna Polski (2003)
Różnorodność roślin naczyniowych w Polsce Flora roślin naczyniowych liczy 2.490 gatunków 2.096 (85%) to gatunki rodzime 374 (15%) to gatunki trwale zadomowione Wśród gatunków roślin nasiennych udział drzew wynosi 2%, krzewów 7%, pozostałe gatunki to rośliny zielne (głównie byliny, roślin rocznych i dwuletnich jest ok. 22%) (Mirek 2008)
Różnorodność gatunków leśnych Spośród organizmów lądowych, gatunkami leśnymi w Polsce można nazwać około 30% roślin naczyniowych Ok. 605 rodzimych gatunków roślin naczyniowych (29% wszystkich gat. roślin naczyniowych) rośnie w lasach 301 gatunków rośnie tylko w lasach 304 gatunki rosną również w zbiorowiskach nieleśnych Zasoby przyrodnicze polskich lasów (2008)
Drzewa w lasach Rodzimych drzew leśnych w Polsce jest 38 gat. wg WISL (2013-2017) Udział powierzchniowy drzew wg gatunków panujących (w %) Gatunek Udział w powierzchni lasów w PL (%) Udział w powierzchni lasów w LP (%) Drzewa iglaste 68,4 70,2 sosna 58,0 60,1 świerk 6,0 6,0 jodła 3,2 2,8 Drzewa liściaste 31,6 29,8 dąb 7,7 8,2 buk 6,0 6,2 grab 1,6 1,3 brzoza 7,2 6,7 olsza 5,7 4,9 osika 0,8 0,4 topola 0,1 0,0
Różnorodność gatunkowa zwierząt
Gatunki zwierząt występujące w Polsce W Polsce zarejestrowanych jest do tej pory ok. 35.370 gatunków zwierząt Różnorodność biologiczna Polski (2003)
Bezkręgowce Ponad 34,6 tys. gatunków zwierząt zarejestrowanych w Polsce to bezkręgowce, z których najliczniej reprezentowane są następujące gromady: owady 26.041 pajęczaki 3.805 Eurotatoria (wśród wrotków) - 545 skrytoszczękie 538 (m.in. skoczogonki) przywry 328 tasiemce 270 (typ) nicienie 1.253 Różnorodność biologiczna Polski (2003)
Kręgowce Współcześnie żyjących w Polsce przedstawicieli fauny kręgowców (łącznie z gatunkami wprowadzonymi i zawleczonymi) jest 479 gatunków, z czego: minogi 4 ryby 120 płazy 18 gady- 8 ptaki 234 ssaki 95 (Głowaciński 2008)
Różnorodność gatunków leśnych Spośród organizmów lądowych, gatunkami leśnymi w Polsce można nazwać około: 55% zwierząt bezkręgowych 60% zwierząt kręgowych Zasoby przyrodnicze polskich lasów (2008)
Różnorodność gatunkowa grzybów
Różnorodność grzybów Liczebność gatunków (taksonów) grzybów potencjalnie występujących i do tej pory zarejestrowanych w szerokim ujęciu systematycznym na terytorium Polski Grzyby Liczebność gatunków zarejestrowana prawdopodobnie występująca wielkoowocnikowe 3.335 4.500-5.000 mikroskopijne 5.969 8.000-9.000 zlichenizowane i naporostowe 1.738 1.900 (śluzowce) (222) (250) Razem 11.264 14.650-16.150 (Grzywacz i in. 2015)
Niektóre charakterystyki grzybów makroskopowych około 60-80 gat. posiada wysokie walory konsumpcyjne (chociaż przeciętny amator grzybobrania zbiera tylko kilka-kilkanaście) 1.100-1.400 gat. grzybów nadaje się do spożycia 200-250 gat. to grzyby trujące przy obecnym stanie wiedzy medycznej kilka gat. to grzyby śmiertelnie trujące, bardzo niebezpieczne (muchomor zielonawy - sromotnikowy!) 35-40 gat. grzybów występujących w Polsce ma właściwości narkotyczne, halucynogenne i psychoaktywne (Grzywacz i in. 2015)
Różnorodność gatunków leśnych Spośród organizmów lądowych, gatunkami leśnymi w Polsce można nazwać około: 90% grzybów wielkoowocnikowych i mikroskopijnych (100% śluzowców) (Grzywacz i in. 2015)
Porosty związane z drzewami Liczba gatunków porostów związanych z poszczególnymi gatunkami drzew w Puszczy Białowieskiej (Faliński i Mułenko 1996): dąb szypułkowy 92 grab zwyczajny 79 lipa drobnolistna 72 olsza czarna 72 jesion wyniosły 69 świerk pospolity 62 brzoza brodawkowata i omszona 60 sosna zwyczajna 47 klon zwyczajny 39 topola osika - 34
Grzyby związane z drzewami Liczba gatunków grzybów wielkoowocnikowych związanych z poszczególnymi gatunkami drzew w Puszczy Białowieskiej (Faliński i Mułenko 1996): brzoza brodawkowata i omszona 101 świerk pospolity 98 dąb szypułkowy 96 grab zwyczajny 84 olsza czarna 82 sosna zwyczajna 44 jesion wyniosły 40 klon zwyczajny 38 lipa drobnolistna 37 topola osika - 16
Grzyby w szkółkach leśnych Szacunkowa liczba gatunków grzybów występujących w przeciętnej powierzchniowo szkółce leśnej Gatunki grzybów mikroskopijne zasiedlające glebę powodujące choroby siewek i sadzonek tworzące ektomykoryzy tworzące mykoryzy arbuskularne endofityczne (żyjące bezobjawowo w tkankach roślin) chorobotwórcze dla bezkręgowców bytujących w szkółce (nicieni, roztoczy, owadów itp.) Liczebność kilkadziesiąt - kilkaset kilkanaście - kilkadziesiąt kilkanaście kilkanaście nieznana liczba nieznana liczba (Grzywacz 2014)
Problemy gatunkowej różnorodności biologicznej
Przyczyny zagrożenia różnorodności leśnych gatunków zanikanie siedlisk i/lub ich fragmentacja przemiany siedlisk w efekcie czynników zewnętrznych (np. melioracje, zanieczyszczenie środowiska, zmiany klimatu) w efekcie czynników wewnętrznych (np. zmiany struktury drzewostanu, zmniejszanie liczby starych drzew, ilości martwego drewna) żywiołowy rozwój turystyki i rekreacji w lasach nadmierne lub nielegalne użytkowanie gatunków rozprzestrzenianie się chorób wnikanie gatunków obcych Różnorodność biologiczna Polski (2003)
Gatunki obce Przykładowo, odnotowano wśród zwierząt co najmniej 305 gatunków obcego pochodzenia 134 gat. uznano za mniej lub bardziej inwazyjne 76 gat. przejawia inwazję intensywną Przykładowe gatunki o wzrastającej liczebności: klon jesionolistny, czeremcha amerykańska borowik wysmukły jeleń sika, daniel kolczurka klapowana, rdestowiec sachaliński barszcz Sosnowskiego niecierpek gruczołowaty i drobnokwiatowy pomrów wielki jenot
Gatunki zagrożone wyginięciem w Polsce Czerwona lista Liczebność taksonów Grupy systematyczne Zwierząt 2.769 kręgowe i bezkręgowe Roślin 1.692 telomowe i glony Grzybów 1.931 Ogółem 6.392 (Czerwone listy zwierząt, roślin i grzybów odpowiednio z lat 2002, 2006 + 2016 i 2006) wielkoowocnikowe, porosty i śluzowe stanowi to ponad 10% wszystkich organizmów
Chronione prawnie gatunki organizmów w Polsce Grupa organizmów Chronione gatunki* ściśle częściowo razem Zwierzęta 592 211 803 Rośliny 415 301 716 Grzyby i porosty 232 90 322 Ogółem 1.239 602 1.841 * w pozycjach rejestru w Rozporządzeniach Ministra Środowiska z 2014 i 2016 r. Na przykład na 396 gatunków roślin naczyniowych z Rozporządzenia dot. roślin chronionych z 2004 r., z lasami związanych było (silniej lub słabiej) 180 taksonów (45,5%), kolejne 23 (5,8%) można spotkać na obrzeżach lasów lub na śródleśnych polanach i zrębach (Referowska-Chodak 2010)
Dziękuję za uwagę