OKRE LENIE PILNO CI POTRZEB PRAC SCALENIA I WYMIANY GRUNTÓW WE WSIACH POWIATU BRZOZÓW

INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 3/2011, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddzia w Krakowie, s. 716 Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi Okre lenie pilno ci potrzeb... Przemys aw Le OKRE LENIE PILNO CI POTRZEB PRAC SCALENIA I WYMIANY GRUNTÓW WE WSIACH POWIATU BRZOZÓW DETERMINING URGENCY OF NEEDS OF LAND CONSOLIDATION IN VILLAGES OF DISTRICT BRZOZÓW Streszczenie Grunty rolne województwa podkarpackiego charakteryzuj si du ym rozdrobnieniem, niewielk powierzchni dzia ek, cz sto o niekszta tnych formach. Uk ad dróg nie zapewnia dost pu wymaganego dla maszyn rolniczych. Je li dodamy do tego ma e dzia ki siedliskowe i ustanawiane dla nich s u ebno ci, mamy obraz struktury rozdrobnienia gruntów województwa podkarpackiego, która jest powa n barier rozwoju rolnictwa. Celem pracy jest okre lenia pilno ci prac scalenia i wymiany gruntów we wsiach powiatu Brzozów. Do okre lenia pilno ci prac zastosowano metod unitaryzacji zerowej. Analiz przeprowadzono na przyk adzie 44 wsi powiatu Brzozów, województwo Podkarpackie. S owa kluczowe: scalenia gruntów, struktura przestrzenna gruntów. Summary Agricultural lands of the Podkarpackie Province are characterized by big fragmentation, small areas of plots, often about shapeless forms. The system of roads doesn't guarantee the access required for agricultural machines. If we add small habitat plots and ancillary natures established for them to it, we have the image of the structure of fragmenting lands of the Podkarpackie Province which is serious barrier of the development of agriculture. The purpose of the work is determining the diligence of land consolidation in villages is the district Brzozów. For determining urgency of works a method has been applied unitaryzation. An 7

Przemys aw Le analysis has been carried out on the example of 44 villages of district Brzozów, Podkarpackie Province. Key words: land consolidation, land spatial structure WPROWADZENIE Ukszta towany w historycznym procesie przestrzenny uk ad gruntów na obszarach wiejskich Polski po udniowej odznacza si ma ymi obszarowo gospodarstwami, rozdrobnieniem i rozproszeniem dzia ek ich tworz cych. Decyduj - cym czynnikiem wp ywaj cym na rozdrobnienie area u gospodarstwa jest nadmierne przeludnienie wsi. Rozwój przemys u spowodowa przyj cie nadwy ki si y roboczej ze wsi, lecz wywo a dalsze rozdrobnienie gospodarstw [Noga 1985]. Grunty rolne województwa podkarpackiego charakteryzuj si du ym rozdrobnieniem, niewielk powierzchni dzia ek, cz sto o niekszta tnych formach. Uk ad dróg nie zapewnia dost pu wymaganego dla maszyn rolniczych. Je eli dodamy do tego ma e dzia ki siedliskowe i ustanawiane dla nich s u ebnoci, mamy obraz struktury rozdrobnienia gruntów województwa podkarpackiego, która jest powa n barier rozwoju rolnictwa. Produkcja rolna w tych warunkach obci ona jest nadmiernymi kosztami a rozwój gospodarstw rolnych utrudniony. Wady ukszta towania przestrzeni rolniczej mo na stopniowo eliminowa poprzez kolejne kompleksowe scalenia i wymiany gruntów [Szczepanik 2005]. Celem pracy jest okre lenia potrzeb scalenia i wymiany gruntów we wsiach powiatu Brzozów. Zastosowano metod unitaryzacji zerowej. Analiz przeprowadzono na przyk adzie 44 wsi powiatu Brzozów, województwo Podkarpackie. Powiat Brzozów sk ada si z 6 gmin, które zajmuj 53899 ha. W badanym powiecie czna powierzchnia dzia ek ewidencyjnych nale cych do osób fizycznych wynosi 36049.9ha, co stanowi 66.8% ogólnej powierzchni powiatu. Grunty indywidualne podzielone s na 142228 dzia ek, których rednia powierzchni wynosi 0.25ha [Le 2010]. Do opracowania rankingu wykorzystano 12 czynników: powierzchnie ogóln wsi w ha, liczb mieszka ców we wsi, procentowy udzia u ytków rolnych, procentowy udzia lasów, procentowy udzia gruntów gospodarstw indywidualnych, wska nik rozdrobnienia, wska nik warto ci produkcyjnej gruntów ornych, wska nik warto ci produkcyjnej u ytków zielonych, powierzchnia gruntów ró niczan zamiejscowych, liczba ró niczan zamiejscowych, powierzchnia gruntów ró niczan miejscowych w powiecie, liczba ró niczan miejscowych w powiecie. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH CZYNNIKÓW Na podstawie danych z ewidencji gruntów i budynków przedstawiono graficznie powierzchnie badanych wsi (wykres 1). 8

Okre lenie pilno ci potrzeb... 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Wykres 1. Powierzchnia ogólna wsi w ha Graph 1. General areas of villages expressed in hectares Procentowy udzia gruntów gospodarstw indywidualnych w ustalonych przedzia ach ilustruje ryc. 1. Rysunek 1. Przestrzenny obraz udzia u gruntów indywidualnych we wsiach powiatu Brzozów Figure 1. Spatial expressed in per cents of private lands in villages of district Brzozów 9

Przemys aw Le Czynniki opisuj ce procentowy udzia u ytków rolnych we wsiach przedstawia rys. 2, natomiast procentowy udzia lasów ilustruje rys. 3. Rysunek 2. Przestrzenny obraz udzia u u ytków rolnych we wsiach powiatu Brzozów Figure 2. Spatial picture of share of agricultural land in villages of district Brzozów Rysunek 3. Przestrzenny obraz udzia u powierzchni lasów we wsiach powiatu Brzozów Figure 3. Spatial picture of share of forest area in villages of district Brzozów 10

Okre lenie pilno ci potrzeb... Do bada przyj to opracowany syntetyczny wska nik rozdrobnienia gruntów we wsi. Wska nik ten [Le P., Noga K. 2010] opracowano w oparciu o dokonane badania wyst powania liczby i powierzchni dzia ek w 6 nast puj - cych przedzia ach obszarowych: do 0.10ha, 0.110.20ha, 0.210.30ha, 0.310.50ha, 0.511.00ha i ponad 1.00ha. Obliczona wielko wska nika rozdrobnienia dla wszystkich badanych wsi pozwoli a na wydzielenie 4 typów wsi charakteryzuj cych si nast puj cymi wielko ciami: do 3,25 typ I; 3,26-4,25 typ II; 4,26-5,25 typ III i przed 5,26 typ IV, a ich przestrzenny obraz ilustruje rys. 4. Rysunek 4. Wydzielone typy wsi ze wzgl du na wska nik rozdrobnienia w powiecie Brzozów Figure 4. Separate types of rural areas because of the fragmentation rate in district Brzozów Rozdrobnienie dzia ek pogarsza fakt posiadania przez osoby fizyczne gruntów poza swoim miejscem zamieszkania. Nazywamy to szachownic zewn trzn gruntów a ich w a cicieli nazywamy ró niczanami zamiejscowymi. Zagadnienie szachownicy gruntów szczegó owo charakteryzuje praca [Noga 1977]. W pracy tej zwraca si szczególnie uwag na grunty ró niczan zamiejscowych i miejscowych. Grunty indywidualne w szachownicy zewn trznej zajmuj 7146.8ha, co stanowi 13.3% ogólnej powierzchni badanego obszaru. Powierzchnia ta podzielona jest na 23394 dzia ek o redniej wielko ci 0.30ha. To rozdrobnienie i rozproszenie sektora indywidualnego jest uwarunkowane stosunkami prawno-historycznymi, spo eczno-ekonomicznymi i demograficznymi [Le 2009]. 11

Przemys aw Le Ostatnie dwa czynniki przyj te do analizy charakteryzuj wska nik wartoci produkcyjnej gruntów ornych i u ytków zielonych. Sposób ich wyznaczenia zosta szczegó owo przedstawiony w pracy [Le 2010]. Graficzne uj cie przyj tych czynników ilustruje wykres 2 i 3. 70 60 50 40 30 20 10 0 Wykres 2. Wska nik warto ci produkcyjnej u ytków zielonych Graph 2. Indicator of the production value of grassland 80 70 60 50 40 30 20 10 0 12 Wykres 3. Wska nik warto ci produkcyjnej gruntów ornych Graph 3. Indicator of the production value of arable land

Okre lenie pilno ci potrzeb... 1. Sposób opracowania pilno ci potrzeb prac scalenia i wymiany gruntów. Analiza wst pna obejmuje ogóln charakterystyk rozk adu warto ci poszczególnych zmiennych, przedstawion w postaci statystyk opisowych. Dla ka dej zmiennej okre lono, czy b dzie ona traktowana jako stymulanta, czy destymulanta konieczno ci przeprowadzenia procesu scalenia. Przyj to, i wy - sze warto ci wszystkich zmiennych za wyj tkiem wska nika rozdrobnienia i udzia u lasów stanowi wskazanie za przeprowadzeniem procesu scalania. Przed sporz dzeniem rankingu syntetycznego na podstawie warto ci wyj ciowych cech diagnostycznych dokonuje si cz sto ich wst pnej selekcji. Najbardziej popularne kryteria dotycz : nie uwzgl dniania w analizie zmiennych o niskim poziomie zmienno ci (przyjmuje si cz sto, e s to cechy dla których wspó czynnik zmienno ci V jest poni ej 20%); eliminowania cech wysoko skorelowanych pomi dzy sob (z uwagi na fakt, i przekazuj one podobn informacj o hierarchii porz dkowanych obiektów). Je li chodzi o kryterium wspó czynnika zmienno ci, to nie spe nia go tylko warto produkcyjna gruntów ornych, dla której V = 15% oraz warto produkcyjna u ytków zielonych, dla której V = 18%. Jednak e z uwagi na warto merytoryczn tych zmiennych, zdecydowano si pozostawi je (chwilowo) w analizie. Dla pozosta ych cech wspó czynnik zmienno ci przekracza 20%. W tabeli 1 przedstawiono warto ci wspó czynnika korelacji rang Spearmana, gdy jak wynika z przeprowadzonej wcze niej analizy graficznej, charakter wielu zale no ci jest niekoniecznie liniowy. Nale y zaznaczy, i zmienne s do mocno (a niektóre nawet bardzo mocno) ze sob skorelowane. Dla przyk adu udzia gruntów ornych i udzia lasów (R = -0,98) oraz powierzchnia i liczba ró niczan miejscowych (R = 0,92). Tabela 1. Warto wspó czynnika korelacji pomi dzy wybranymi czynnikami Table 1. The value of the correlation between selected factors R X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X 9 X 10 X 11 X 12 X 1 1 0,15-0,17 0,35-0,46-0,01 0,04 0,41 0,61 0,61 0,63 0,74 X 2 0,15 1-0,98 0,87-0,58 0,16 0,18 0,34 0,65 0,38 0,4 0,47 X 3-0,17-0,98 1-0,86 0,57-0,18-0,19-0,34-0,65-0,38-0,4-0,48 X 4 0,35 0,87-0,86 1-0,63-0,04-0,01 0,45 0,73 0,54 0,55 0,62 X 5-0,46-0,58 0,57-0,63 1 0,01-0,06-0,44-0,74-0,67-0,76-0,71 X 6-0,01 0,16-0,18-0,04 0,01 1 0,79-0,09-0,03-0,14-0,09 0 X 7 0,04 0,18-0,19-0,01-0,06 0,79 1-0,01 0,05-0,04 0,02 0,15 X 8 0,41 0,34-0,34 0,45-0,44-0,09-0,01 1 0,45 0,35 0,45 0,49 X 9 0,61 0,65-0,65 0,73-0,74-0,03 0,05 0,45 1 0,63 0,63 0,74 X 10 0,61 0,38-0,38 0,54-0,67-0,14-0,04 0,35 0,63 1 0,92 0,82 X 11 0,63 0,4-0,4 0,55-0,76-0,09 0,02 0,45 0,63 0,92 1 0,84 X 12 0,74 0,47-0,48 0,62-0,71 0 0,15 0,49 0,74 0,82 0,84 1 R < 0,3 brak korelacji; 0,3 R < 0,5 s aba korelacja; 0,5 R < 0,7 przeci tna korelacja; 0,7 R < 0,9 silna korelacja; 0,9 R < 1 bardzo silna korelacja; 13

Przemys aw Le Bior c pod uwag merytoryczne znaczenie rozwa anych zmiennych oraz stopie ich skorelowania do tworzenia rankingu zdecydowano si w czy wszystkie zmienne, mimo e niektóre z nich by y bardzo wysoko skorelowane, wykluczaj c jedynie zmienn X 7 warto produkcyjn u ytków zielonych oraz X 10 powierzchni gruntów ró niczan miejscowych. RANKING PILNO CI SCALANIA I WYMIANY GRUNTÓW Do sporz dzenia rankingu wykorzystano 10 cech diagnostycznych, do których zastosowano metod unitaryzacji zerowanej [Garbi ski 2000, Kukula 1992], która polega na odniesieniu warto ci danej cechy do poziomu warto ci minimalnej i maksymalnej, w taki sposób, e warto optymalna w danej zbiorowo ci jest zamieniana na 100% a warto najgorsza na 0%. Wzory dla procedury unitaryzacji s nast puj ce: dla stymulant danego zjawiska U xi xmin xi xmax xmin, dla destymulant danego zjawiska U xmax xi xi xmax xmin. W wyniku oblicze uzyskano poziom miernika syntetycznego (M), który pozwoli na opracowanie kolejno ci wsi, do przeprowadzenia w nich prac scalenia i wymiany gruntów. Na podstawie przeprowadzonych bada scalenie i wymian gruntów powinno si przeprowadza zgodnie z wynikami przedstawionymi w tabeli nr 2. Uzyskany ranking wykonywania prac scalenia i wymiany gruntów przedstawiono równie w formie przestrzennej, co ilustruje rysunek 5. Tabela 2. Ranking wsi wed ug obliczonego wska nika Table 2. Ranking of villages according to the calculated indicator Wie Miernik Wie Miernik Wie Miernik Wie Miernik Haczów 72,8 Barycz 54,5 Wara 47,8 Wola Jasienicka 31,5 Blizne 67,9 Wzdów 53,7 Dydnia 46,1 Huta Por by 30,0 Izdebki 67,8 H udno 53,4 Turze Pole 46,1 Niewistka 29,9 Stara Wie 65,7 Nozdrzec 52,8 Wydrna 46,0 Witry ów 29,4 Domaradz 65,7 Jasionów 52,5 Grabówka 39,6 Ko skie 28,3 Golcowa 65,5 Buków 52,4 Zmiennica 39,5 Temeszów 27,2 Humniska 64,5 Orzechówka 52,2 Malinówka 39,0 Ulucz 25,5 Przysietnica 61,7 Górki 51,6 Jab onka 34,5 Obarzym 23,7 Weso a 58,1 Jab onica Polska 50,9 Krzemienna 34,0 Jab onica Ruska 22,8 Jasienica Rosielna 56,8 Niebocko 50,7 Siedliska 33,3 Wo od 17,2 Trze niów 55,7 Grabownica 50,1 Krzywe 31,6 Hroszówka 3,9 14

Okre lenie pilno ci potrzeb... Rysunek 5. Przestrzenny obraz wsi wed ug pilno ci prac scalenia i wymiany gruntów Figure 5. The spatial picture of the village according to the urgency of the work of land consolidation Z obrazu przestrzennego rankingu, opracowanego w 10 stopniowych przedzia ach, wynika e najpilniejsze potrzeby scalania i wymiany gruntów obserwuje si we wsi Haczów (wska nik >70) i w 7 wsiach o warto ci wska nika powy ej 60 (Blizne, Domaradz, Golcowa, Humniska, Izdebki, Przysietnica, Stara Wie ). Natomiast wsie o najni szym wska niku, to wsie po o one wzd u rzeki San; Hroszówka oraz Wo od - wska nik <20. WNIOSKI Z przeprowadzonych bada wynika, i wydzielone obszary obejmuj wsie charakteryzuj ce si ró nym stopniem rozdrobnienia i ich rozproszenia. Wsie o najpilniejszych potrzebach prac scalenia i wymiany gruntów odznaczaj si wyst powaniem du ej liczby ró niczan miejscowych i zamiejscowych jak i ich powierzchni. W miar zmniejszania si zjawiska szachownicy zewn trznej gruntów, przyj te do bada wsie odznaczaj si systematycznym spadkiem rozmiaru wska nika. Szczególnie istotnym czynnikiem jest ludno, która decyduje o rozmiarach szachownicy zewn trznej i wewn trznej gruntów. 15

Przemys aw Le BIBLIOGRAFIA Grabi ski T. Metody taksonometrii, Akademia Ekonomiczna w Krakowie. 1992. Kuku a K. Metoda unitaryzacji zerowanej, PWE, Warszawa. 2000. Noga K.: Analiza miedzywioskowej szachownicy gruntów na przyk adzie wsi po o onych w górnym dorzeczu So y, ZN AR w Krakowie nr 133, Sesja Naukowa 7.1977. Noga K. Typizacja obszarów wiejskich dla potrzeb ich urz dzania. II Ogólnopolskie Seminarium Geograficzno-Rolnicze AR Wroc aw 1985. Le P. Rozmiary gruntów ró niczan i mo liwo ci ich likwidacji (na przyk adzie wsi w powiecie Brzozów, woj. Podkarpackie). XVII Ogólnopolskiej Konferencji z cyklu: Nowe tendencje w teorii i praktyce urz dzania obszarów wiejskich na temat: Rozwój obszarów wiejskich stan obecny i perspektywy, Pu awy 2009. Le P. Podzia przestrzeni rolniczej powiatu brzozowskiego pod wzgl dem warto ci produkcyjnej gruntów ornych oraz u ytków zielonych, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 12. 2010. Le P., Noga K. Analiza rozdrobnienia gruntów indywidualnych we wsiach powiatu Brzozów woj. Podkarpackie, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 3. 2010. Szczepanik B. Scalenia gruntów niezb dnym zabiegiem w procesie przekszta cania rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Scalenia gruntów podstaw rozwoju obszarów wiejskich rozdrobnionego rolnictwa po udniowo-wschodniej Polski. Rzeszów 2005. Mgr in. Przemys aw Le Wy sza Szko a In ynieryjno-ekonomiczna Katedra Geodezji i Obrotu Nieruchomo ciami ul. Mi oci ska 40 35-345 Rzeszów e-mail: plen@wsie.edu.pl Recenzent: Prof. dr hab. in. Ryszard Hycner 16