Fot. J. Klepacz-Baniak Trzmiele nie tylko pod osłonami Dr inż. Joanna Klepacz-Baniak Plantpress Trzmiele (Bombus spp.), obok pszczół miodnych stanowią najważniejszą grupę owadów zapylających. Obecne na polskim rynku firmy specjalizujące się w dziedzinie naturalnego zapylenia oferują szeroki asortyment uli z trzmielami wykorzystywanymi do zapylania upraw. W handlu znajdują się rodziny trzmiele różnej wielkości, które, w zależności od potrzeb, użytkowane są na plantacjach. Doskonalone są przy tym technologie związane z budową ula i jego dodatkowym wyposażeniem. W naturze Na terenie Polski stwierdzono występowanie blisko 30 gatunków trzmieli. W warunkach naturalnych w różnych kryjówkach (dziuplach, mysich i krecich norach, w szparach) zimują zapłodnione samice w stanie hibernacji, które wiosną szukają miejsc na gniazdowanie. Matki trzmiele pojawiają się, w zależności od gatunku oraz warunków pogodowych, od marca do pierwszej dekady maja. Samica po wyborze miejsca buduje gniazdo, przynosi pyłek (stanowiący pokarm dla larw) i składa pierwsze jaja. Larwy są wrażliwe na spadki temperatury i giną już przy 12 C, dlatego matka ogrzewa komórkę swoim ciałem. Rozwój larwalny trwa około 21 dni. Po pojawieniu się w gnieździe pierwszych robotnic, które już po 1-2 dniach wylatują po pokarm, matka zajmuje się już tylko składaniem jaj i pracą w gnieździe. Gdy w rodzinie Fot. 1. Kopulująca para trzmieli w izolatorze godowym w Gospodarstwie Polski Trzmiel liczba trzmieli wynosi (w zależności od gatunku) od kilkudziesięciu do kilkuset 46
osobników, co ma miejsce najczęściej w połowie lata, pojawiają się młode samice i samce. Jednak tylko nielicznym matkom (20%) udaje się osiągnąć sukces rozrodczy, czyli wyprowadzić formy płciowe. Po kopulacji (fot. 1) zapłodnione samice szukają miejsca na przezimowanie, a samce giną w czasie pierwszych przymrozków. Hodowla Sztuczny chów trzmieli jest niejako odwzorowaniem ich życia w naturze. Prekursorami tej hodowli byli prawdopodobnie pasterze, którzy przenosili gniazda trzmiele blisko domostw i podglądali pracujące owady. W Polsce działania związane z chowem trzmieli zostały podjęte już w latach 60. i 70. ub. w., a na początku lat 80. wydano szersze opracowanie na ten temat. Pod koniec lat 80. XX w. rozpoczęto w Belgii i Holandii hodowlę trzmieli z wykorzystaniem samic zbieranych lokalnie. Przedstawiciele firm, z którymi rozmawiałam, deklarowali, że na polski rynek (tab. 1) do tworzenia rodzin trzmielich wykorzystywany jest podgatunek trzmiela ziemnego (Bombus terrestris ssp. terrestris) spotykany w całej Europie, za wyjątkiem Wielkiej Brytanii, środkowej i północnej części Skandynawii, południowej Francji, Hiszpanii i Włoch. Firma Polski Trzmiel prowadzi hodowlę także trzmiela kamiennika (Bombus lapidarius), który do masowej sprzedaży zostanie wprowadzony nie wcześniej niż za 3 lata. Zapłodnione matki w stanie hibernacji są przechowywane w lodówkach lub pomieszczeniu hibernacyjnym. W zależności od potrzeb, matki zmuszane są do założenia gniazda w dowolnym czasie. Tabela 1. Firmy oferujące ule z trzmielami na polskim rynku Firma Na polskim rynku Pochodzenie Początek Gatunek materiału działalności trzmieli zarodowego (rok) wykorzystywany (kraj) w hodowli Agroconsult 2003 Bombus terrestris Polska ssp. terrestris Kraj, w którym ule z trzmielami są produkowane Hiszpania (początkowy okres produkcji) Biobest 1993/1994 Belgia (dystrybutor firma Biopartner) Koppert 1985 Słowacja Słowacja Polski Trzmiel 2003 Polska Polska Syngenta BioLine 2006 Europa Holandia 47
Tabela 2. Charakterystyka uli dostępnych na rynku Firma Materiał, z którego wykonany jest ul Dodatkowe wyposażenie Statywy Agroconsult ula plastikowy pojemnik. Biobest Koppert ula plastikowy pojemnik. Wentylacja opatentowana ażurowy podwieszany karton (fot. 2) dzięki temu w gorące dni temperatura w gnieździe jest niższa o 2 4 C niż na zewnątrz. Firma planuje wprowadzenie ula biodegradowalnego. ula plastikowy pojemnik (fot. 3). dla multi uli kompaktowe opakowanie ze styropianu System dyspenserów (owad, który opuszcza ul, musi przejść przez system korytarzy, pobierając na swoje ciało znajdujący się tam pyłek odmiany zapylającej po opuszczeniu ula przenosi pyłek na słupek kwiatu odmiany zapylanej). System WIRELESS BEEHO- ME (zdalne otwieranie uli). Izolacja styropianowa w ulach typu Tripol na początku sezonu (fot. 4 a, b). możliwość zakupu Polski Trzmiel Syngenta BioLine ula płyty pilśniowe (fot. 5a, b), drewniane listewki (materiał przyjazny środowisku, zapewniający warunki bytowania zbliżone do tych, jakie panują w środowisku naturalnym). Ul opatentowany na podstawie testów ponad 100 prototypów. pudełko kartonowe, woskowane (częściowe zabezpieczenie przed wodą), we wnętrzu ula plastikowy pojemnik. W ulach przeznaczonych do upraw polowych całe poszycie zewnętrzne ula wykonane jest ze styropianu (ul ocieplony i wodoodoprny). dwustanowiskowe, spawane, ażurowe konstrukcje z drewnianym daszkiem, wysokości ok. 1 m, przeznaczone pod ule sadownicze statywy dostarczane przez firmy produkujące konstrukcje szklarniowe 48
Fot. J. Klepacz-Baniak Fot. 2. Ażurowa wentylacja w ulu firmy Biobest Fot. 3. Ul firmy Koppert, (od lewej) pożywka, plastikowe pudełko i plastikowa część gniazda Fot. 4a, b. Izolacja styropianowa dla uli typu Tripol Fot. 5a. Elementy ula firmy Polski Trzmiel: plastikowy pojemnik na syrop, tekturowa warstwa zewnętrzna i wykonana z płyt pilśniowych część gniazdowa Fot. 5b. Część gniazdowa wykonana jest z materiału przyjaznego środowisku płyt pilśniowych Ule (tab. 2), w których trzmiele trafiają do odbiorcy, są jednorazowego użytku, wszystkie wyposażone są w systemy wentylacyjne. Ponadto każdy ul zaopatrzony jest w pożywkę (syrop cukrowy) oraz pokarm białkowy pyłek (niezbędny do karmienia larw). Oferowane w handlu ule mają dwa otwory wylotowe. Jeden wykorzystywany jest w warunkach standardowych trzmiele mogą wchodzić do ula i z niego wychodzić. Drugi wykorzystywany jest w sytuacjach, kiedy konieczne jest wyłapanie trzmieli i zamknięcie gniazda (np. na czas wykonania zabiegu che- 49
micznego) trzmiele mogą wejść do ula, natomiast nie mogą z niego wyjść. W zależności od przeznaczenia, ule z trzmielami mogą różnić się liczbą robotnic (tab. 3) te z większą ich liczbą wykorzystywane są do zapylania upraw polowych. Okres użytkowania ula z trzmielami wynosi zazwyczaj 4 8 tygodni, w tym czasie wzrasta liczba osobników w ulach. Pojawienie się form płciowych kończy efektywny okres pracy ula z trzmielami. Hodowla prowadzona jest przez cały rok, a sprzedaż w naszym kraju ma miejsce głównie od stycznia do końca września. W uprawach Tabela 3. Parametry oferowanych w handlu gniazd z trzmielami Firma Wielkość ula/rodziny Liczba robotnic Agroconsult standardowy 50 100 (średnio 75) powiększony sadowniczy Okres aktywności (tygodnie) Powierzchnia uprawy (m 2 ) 6 8 2000 2500 (szklarnie) 120 170 2 3 1500 2500 (uprawy sadownicze lub nasienne) Cena netto (zł) w bieżącym sezonie od 110 od 150 Biobest standardowy 50 60 6 8 1500 2500 super mini 50 4 5 500 600 mini 50 4 5 300 multi ul 300 350 4 6 2 3 ule/ha Koppert Natupol S 50 70 6 8 750 1250 Natupol N 50 70 8 12 1250 2500 Natupol E 80 110 8 10 1250 2500 Tripol 360 450 6 10 2000 10000 Minipol 45 70 4 6 < 500/750 (w zależności od liczby kwiatów) Polski rodzinka średnia 60 80 4 6 do 1500 100 120 Trzmiel rodzinka duża 120 150 (250) < 2500 120 dodatkowo 30 50 trutni do rodzinek sadowniczych Syngenta Kod 0251-01 60 6 8 2500 BioLine Kod 0251-02 100 4 6 do 2500 Kod 0251-03 70 100 4 6 do 2500 Kod 0251-05 35 4 6 1250 50
polowych trzmiele wykorzystywane są do zapylania roślin sadowniczych: drzew owocowych (szczególnie czereśni, brzoskwini, moreli), borówki wysokiej (fot. 6), maliny, truskawki i porzeczki. W mniejszym stopniu uliki służą do zapylania upraw polowych pomidora, dyni czy bobu. Wzrasta zainteresowanie zapylaniem przez trzmiele upraw nasiennych. Fot. 6. Trzmiel odwiedzający kwiat borówki wysokiej W uprawach pod osłonami, głównie w szklarniach, ale też w tunelach foliowych trzmiele wykorzystywane są najczęściej do zapylania pomidorów, a także truskawki i maliny. Najbardziej popularną formą dystrybucji uli są dostawy bezpośrednie, dowóz do odbiorcy przez firmy kurierskie, rzadko odbiór osobisty przez klienta. Dlaczego trzmiele? Obecnie trzmiele wykorzystywane są na całym świecie do zapylania wielu gatunków roślin uprawnych. Najpowszechniej używane są one w uprawach pomidorów pod osłonami, w których pszczoła miodna okazała się całkowicie nieprzydatna źle znosi zamknięte przestrzenie. Przy próbie wylotu na zewnątrz, pszczoły giną, uderzając o ściany obiektów. Poza tym nie dla wszystkich roślin są one odpowiednimi owadami zapylającymi. Trzmiele, odwiedzając kwiaty i zdobywając pyłek, charakterystycznie brzęczą, poruszają skrzydłami, odwłokiem i tułowiem. Wprowadza to kwiat w wibrację o stałej częstości drgań. Dochodzi w ten sposób do wysypywania się pyłku przez bardzo małe otwory w pylnikach. W czasie pozyskiwania pyłku trzmiel przytrzymuje się w kwiecie odnóżami lub żuwaczkami, pozostając z nim w ścisłym kontakcie, a pyłek osypuje przede wszystkim głowę i grzbietową część tułowia owada. Mechanizm ten nosi nazwę zapylania wibracyjnego i dotyczy około 500 gatunków roślin, w tym borówki wysokiej. Dlatego trzmiele są bardzo skutecznymi zapylaczami na plantacjach tej rośliny. Oprócz specyficznego mechanizmu zapylania wibracyjnego duże znaczenie w zapylaniu roślin ma długość języczka trzmiela. Zapylanie kwiatów o długiej rurce korony nie stanowi dla trzmiela problemu. Z takimi kwiatami znakomicie sobie radzi, gdyż długość jego języczka wynosi do 24 mm. Ponadto trzmiele są wydajnymi owadami zapylającymi, gdyż w tym samym czasie odwiedzają dwa razy więcej kwiatów niż pszczoły. Ponadto u owadów tych nie występuje system komunikacji (w przeciwieństwie do pszczoły miodnej), co jest zaletą w zapylaniu upraw szklarniowych. Robotnice nie przekazują sobie in- Fot. J. Klepacz-Baniak 51
formacji o źródle pokarmu i nawet jeśli pojedyncze osobniki znajdą pokarm poza obiektem, nie informują o tym pozostałych. Trzmiele są owadami sprawdzającymi się w zapylaniu roślin nawet w czasie niekorzystnych warunków atmosferycznych, także w szklarniach, gdzie panuje wyższa wilgotność i temperatura. Praktyczne uwagi: Ule z trzmielami należy ustawiać w miejscu: zacienionym, suchym, nienarażonym na przeciągi, w którym stężenie dwutlenku węgla nie jest wyższe od przeciętnego poziomu (gaz ten osłabia aktywność trzmieli). Ule najlepiej umieszczać na wysokości 1 1,5 m, rozkładając je równomiernie i oddzielnie. W uprawach polowych bardzo często stosuje się zabezpieczanie uli przed deszczem i rosą, stawiając ul na odwróconej skrzynce, kładąc na ul kolejno skrzynkę, styropian (który służy jako daszek) i kamień (aby zabezpieczyć daszek przed wiatrem). Ważna jest ochrona przed mrówkami, które wchodzą do gniazd trzmieli zwabione zapachem pokarmu rabują syrop. W tym celu statyw, na którym stoi ul, w miejscu stykania się go z podłożem można zabezpieczyć na szerokości 10 cm smarem. Należy dostosować liczbę uli do wielkości plantacji oraz liczby kwitnących roślin. Zbyt dużo owadów na jednostce powierzchni może powodować efekt zmęczenia kwiatów. Nazbyt intensywne odwiedziny kwiatów, oprócz ich czernienia i zasychania, mogą prowadzić także do powstania owoców pomidora, które pękają jeszcze przed dojrzewaniem. Zapas pokarmu (syropu cukrowego) w ulikach przewidziany jest na całe życie rodziny trzmielej. Zadbajmy o trzmiele We własnym zakresie warto zadbać o obecność i ochronę trzmieli na plantacjach. Bierny sposób polega na nie niszczeniu ich gniazd, nie wyrywaniu roślin, na których znajdują pokarm i ograniczeniu stosowania środków ochrony roślin. Ochrona czynna obejmuje sianie roślin żywicielskich, zakładanie budek w których trzmiele mogą się zagnieździć, nie wypalanie trawy, dbanie o miedze i zadrzewienia śródpolne. Materiał został w dużej mierze opracowany na podstawie informacji uzyskanych od przedstawicieli firm: Agroconsult, Biopartner, Koppert, Polski Trzmiel i Syngenta BioLine 52