IV.A. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH NA ELEWACJACH CEL DZIAŁAŃ KONSERWATORSKICH Działania konserwatorskie mają na celu: usunięcie przyczyn destrukcji, przywrócenie materiałom budowlanym ich pierwotnych właściwości i zabezpieczenie przed dalszym niszczeniem. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE Biorąc pod uwagę wartość naukową, historyczną i użytkową kościoła p.w. św. Jana w Gdańsku oraz stan jego zachowania przyjęto następujące wytyczne konserwatorskie: - przeprowadzić konserwację zachowawczą z zachowaniem w maksymalnym stopniu wszystkich nawarstwień stylowych oraz oryginalnych materiałów: cegieł, kształtek ceramicznych, zapraw, tynków, pobiał i warstw malarskich; - usunąć tylko te materiały budowlane w tym zaprawy cementowe, które wywołują zniszczenie oryginalnie użytych materiałów, - przywrócić oryginalnym materiałom budowlanym ich pierwotne właściwości, - w pracach konserwatorsko-restauratorskich zastosować materiały o składzie chemicznym i właściwościach zbliżonych do oryginalnych. - GŁÓWNE ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Uwzględniając nie najlepszy stan zachowania murów ceglanych kościoła św. Jana w Gdańsku, a także możliwość występowania zagrożeń o charakterze konstrukcyjnym, wynikającym z licznych pęknięć strukturalnych ścian kościoła, oraz miejscowego znacznego osłabienia struktury lica ceglanego ścian zewnętrznych i wewnętrznych, a także bardzo zły stan zachowania elementów dekoracyjnych budowli, takich jak: tynki z rytem maswerkowym, tynki z opracowaniami malarskimi na pobiałach oraz polichromie (monochromie) zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz, naczelnym zadaniem konserwatorskim powinno być usunięcie przyczyn osłabienia i destrukcji niektórych elementów oraz trwałe ich zabezpieczenie wraz z 1
zachowanymi oryginalnymi i historycznymi opracowaniami dekoracyjnymi architektury kościoła. Ponadto w trakcie prowadzonych prac zabezpieczających należy przyjąć zasadę minimalnej, niezbędnej ingerencji w materię i strukturę zabytku w związku z czym zastosowane technologie konserwatorskie powinny być dostosowane do tego podstawowego założenia. W następnej kolejności należy zająć się zagadnieniami estetyczno-aranżacyjnymi, jak np. rekonstrukcja fryzu z rytem maswerkowym, odtworzenie brakujących płytek szkliwionych poprzez wypalenie, aranżacja estetyczno-kompozycyjna wnętrza świątyni uwzględniając jego dwie odrębne funkcje: sakralną w części prezbiterium i świecką w części nawowej. W odniesieniu do tej pierwszej (funkcja Sacrum) proponujemy delikatne scalenie tonalne filarów i ścian z zachowanymi opracowaniami malarskimi i tynkami, nawiązujące do kolorystyki najstarszych tynków i pobiał, odpowiednio opracowanymi (z efektem przecierki) pobiałami wapiennymi. W części przeznaczonej dla celów świeckich można pozostawić obecny surowy wystrój ścian i współczesnych filarów, zabezpieczając te ostatnie przed szkodliwym dla zabytkowych płaszczyzn pyleniem się i osiadaniem kurzu na ich nierównych powierzchniach. PRACE WSTĘPNE Przed przestąpieniem do realizacji programu konserwatorskiego przy elewacjach kościoła należy: 1. Przeprowadzić analizę efektywności działania systemu rynien i rur spustowych na obiekcie, wykonać niezbędne naprawy ewentualnie wymienić na większe zbiorniki spustowe oraz wykonywać ich systematyczne czyszczenie. 2. Wykonać analizę stanu zachowania bruku wokół kościoła z uwzględnieniem w szczególności sposobu odprowadzania wód opadowych. 3. Wykonanie ekspertyzy w zakresie statyki konstrukcji budowlanej kościoła. 2
PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH NA ELEWACJACH Uwzględniając opisany powyżej stan zachowania obiektu przyjęto następujący program prac konserwatorskich przy murach zewnętrznych kościoła: 1. Wstępna dezynfekcja powierzchni muru. Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać w miejscach wzrostu drobnoustrojów przesycając starannie warstwy powierzchniowe muru na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. 2,0% roztworem wodnym Preventolu R-80 lub produktem fabrycznego (np. Remmers); o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. 2. Mechaniczne usunięcie wszystkich zapraw cementowych i cementowowapiennych ( w tym warstwy pokrywające mur, uzupełnienia cegieł oraz zaprawy spoinujące) Usunąć należy wszystkie zaprawy wtórne: cementowe, cementowo-wapienne. Zabieg ten jest konieczny, ze względu na niszczący wpływ tego typu zapraw na destrukcję materiałów oryginalnych, szczególnie ze względu na uszczelniający charakter tego typu powłok. Prace należy wykonać bardzo starannie, aby nie uszkodzić materiałów oryginalnych. Szczególnie należy zwrócić uwagę na całkowite usunięcie zapraw cementowych spoinujących mur ceglany (m.in. szkarpy) oraz kamienny. 3. Mechaniczne usunięcie silnie zdezintegrowanych cegiel w szczególności zniszczonych działaniem bakterii nitryfikacyjnych Usunąć należy te cegły, w których ubytki powstałe w wyniku działania soli oraz bakterii nitryfikacyjnych przekraczają 50% objętości. 3
4. Wstępne wzmocnienie silnie zdeizntegrowanych cegieł, zapraw oraz detali architektonicznych Pojedyncze cegły, kształtki ceramiczne, detale architektoniczne, ze względu na wysoki stopień dezintegracji, wymagają wstępnego wzmocnienia. Zabieg ten jest niezbędny ze względu na możliwość uszkodzenia wspomnianych powyżej elementów w trakcie prac polegających na usuwaniu powierzchniowych nawarstwień oraz odsalaniu. Wstępne wzmocnienie należy przeprowadzić poprzez nasycenie elementów ceramicznych preparatami zawierającymi częściowo skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil-Steinfestiger OH). 5. Zachowanie wszystkich wapiennych tynków Ze względów konserwatorskich, historycznych należy zachować wszystkie materiały oryginalne w tym tynk wraz z opracowaniami malarskimii, w tym celu niezbędne jest podklejenie, wzmocnienie (preparatem zawierającym tetraetoksysilan) m.in. tynki fryzu wieży. W trakcie tych prac należy przeprowadzić inwentaryzację zachowanej dekoracji maswerkowej oraz badania składu i właściwości tynków, ze względu na niemożność przeprowadzenia tych prac bez postawienia rusztowań. 6. Oczyszczenie powierzchni muru ceglanego i kamiennego z powierzchniowych zabrudzeń oraz nawarstwień korozyjnych Powierzchnię muru pokrywają szkodliwe, czarne, korozyjne nawarstwienia, tak więc zabieg oczyszczania należy wykonać bardzo delikatnie używając jak najmniej wody oraz najlepiej parę wodną. Do usunięcia z powierzchni czarnych nawarstwień oraz częściowo obumarłych drobnoustrojów proponuje się zastosowanie metody mechanicznej z użyciem miękkiego ścierniwa podawanego pod niskim ciśnieniem (np. metoda le gommage ). Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Nie dopuszcza się użycia metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu. 4
7. Ustabilizowanie spękań muru Proponuje się wykonanie tego zadania po przedstawieniu dokumentacji statyki budowli i uzgodnieniu z konserwatorami rozwiązań konstrukcyjnych. 8. Odsolenie silnie zasolonych fragmentów murów Na powierzchni murów, szczególnie w jego niższych partiach widoczna jest silniejsza dezintegracja cegieł a szczególnie zapraw. Rozpuszczalne w wodzie sole są jednym z najgroźniejszych czynników niszczących mury ceglane. Analiza stopnia zasolenia pozwoli stwierdzić, jaki jest rozkład soli rozpuszczalnych w murze. Widoczne efekty w warstwach powierzchniowych muru dowodzą konieczności przeprowadzenia zabiegu odsalania na wybranych fragmentach budowli. 9. Wzmocnienie cegieł Stan zachowania cegieł jest dobry, tylko pojedyncze wymagają wzmocnienia i często tylko w warstwie sięgającej kilku milimetrów. Wzmocnienie należy wykonać stosując preparat o właściwościach hydrofilnych zawierający częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). 10. Wzmocnienie zapraw w murze ceglanym Zaprawy spoinujące wykazują niską wytrzymałość mechaniczną, częściowo zachowało się na nich oryginalne profilowanie, z tego względu przedstawiają wyjątkową wartość historyczną i naukową, co wymaga wielkiej pieczołowitości w ich zachowaniu. Proponuje się ich strukturalne wzmocnienie preparatem o właściwościach hydrofilnych zawierającym częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). 5
11. Uzupełnienie ubytków w cegłach Pojedyncze cegły uległy daleko posuniętej destrukcji i utworzyły się rozległe ubytki. Po wzmocnieniu zdezintegrowanych pozostałości należy uzupełnić ubytek pigmentowaną zaprawą o spoiwie wapiennym z przymieszką hydrauliczną np. z trasem. Zaprawa ta musi posiadać właściwości zbliżone do właściwości cegieł oryginalnych (w ramach wstępnych badań należy określić nasiąkliwość oraz czas kapilarnego przemieszczania się wody w oryginalnych cegłach oraz proponowanych zaprawach). 12. Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur ceglany W zaprawie wapiennej spoinującej mur ceglany powstały liczne ubytki. Do uzupełnienie tych ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy o spoiwie wapiennym, zaprawa wapienna z trasem. 13. Wyspoinowanie muru oraz częściowe przemurowanie szkarp Do spoinowania oraz przemurowań zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy o spoiwie wapiennym lub zaprawa wapienna z trasem oraz cegła dobrana pod względem właściwości (wytrzymałość, nasiąkliwość oraz szybkość kapilarnego wznoszenia wody). 14. Uzupełnienie ubytków w wapieniu mikrytowym (gzymsy na elewacjach i cokół) Zdezintegrowane bloki należy poddać wzmocnieniu a szczeliny wypełnić masami iniekcyjnymi na bazie tetraetoksysilanu lub wapna dyspergowanego. Ubytki o niewielkich rozmiarach wypełnić mineralnymi zaprawami. Natomiast brakujące bloki, szczególnie w obrębie gzymsu cokołowego zrekonstruować w zbitym wapieniu (na podstawie wykonanej analizy petrograficznej oraz danych historycznych podjąć próby ustalenia źródła pochodzenia tego kamienia). 6
15. Konserwacja glazurowanych płytek (fryz, parapety itp.) Płytki należy oczyścić, wzmocni następnie podkleić glazurę oraz zrekonstruować w technologii na zimno brakujące jej glazury. W przypadku konieczności wymiany lub rekonstrukcji wybranych elementów należy zastosować metodę tradycyjnego wypału glazurowanych płytek. 16. Konserwacja zachowanych tynków Zabrudzone i zachowane tylko we fragmentach tynki wymagają przeprowadzenia pełnej konserwacji. W tym celu należy je podkleić zaprawkami mineralnymi, wzmocnić strukturalnie preparatem zawierającym tetraetoksysilan oraz oczyści. Po wykonaniu inwentaryzacji zachowanych rytów podjąć próby wykonania projektu rekonstrukcji (forma i technologia) dekoracji maswerkowej tynków. Podjęcie ewentualnej rekonstrukcji uzależnione będzie od decyzji Komisji Konserwatorskiej. 17. Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur kamienny Po usunięciu wtórnych zapraw cementowych, oryginalne należy wzmocnić preparatem zawierającym w swym składzie skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil Steinfestiger OH). Natomiast wszystkie ubytki wypełnić porowatymi zaprawami wapiennymi. 18. Scalenie kolorystyczne zapraw W tym celu należy użyć farby wapienne na bazie wapna dyspergowanego. 7