JAKOŚĆ ZWYKŁYCH WÓD PODZIEMNYCH W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM NA PODSTAWIE WYNIKÓW MONITORINGU REGIONALNEGO W LATACH 2000 2004

INSPEKCJA OCHORNY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY JAKOŚĆ ZWYKŁYCH WÓD PODZIEMNYCH W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM NA PODSTAWIE WYNIKÓW MONITORINGU REGIONALNEGO W LATACH 2000 2004 BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA BYDGOSZCZ 2005

Opracowano: w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Bydgoszczy ul. Piotra Skargi 2 85-018 Bydgoszcz www.wios.bydgoszcz.pl/woda Opiniujący: Elwira Jutrowska Autor opracowania: Jakub Makarewicz Współpraca: Recenzja: Elżbieta Achrem, Jadwiga Witaszek, Henryka Wojtczak Halina Pomianowska Wydano ze środków: Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu Copyright by Inspekcja Ochrony Środowiska, Bydgoszcz, 2005 ISBN 83-7217-260-9 Wydanie I. Nakład 1000 egz. Przygotowanie do druku: P. W. Warex 87-162 Lubicz, Bankowa 30 tel. (056) 678-50-44

SPIS TREŚCI PRZEDMOWA........................................ 5 1. WSTĘP........................................... 7 2. WYKORZYSTANE MATERIAŁY............................. 9 3. WARUNKI GEOLOGICZNE I HYDROGEOLOGICZNE WYSTĘPOWANIA WÓD PODZIEMNYCH W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM......... 11 3.1 POŁOŻENIE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO........ 11 3.2 ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ I WARUNKÓW HYDROGEOLOGICZNYCH NA TERENIE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO........................... 13 3.2.1 SKAŁY WIEKU PRZEDKENOZOICZNEGO.................... 13 3.2.2 SKAŁY WIEKU KENOZOICZNEGO...................... 14 3.3 REGIONALIZACJA HYDROGEOLOGICZNA 3.3.1 Region Pomorsko-Kujawski 3.3.2 Region Słupsko-Chojnicki 3.3.3 Region Mazurski 3.3.4 Region Mogileński 3.3.5 Region Mazowiecki................................ 21 3.4 ZASOBY EKSPLOATACYJNE WÓD PODZIEMNYCH............. 22 4. CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNYCH ZBIORNIKÓW WÓD PODZIEMNYCH.... 23 5. PUNKTY POMIAROWO-KONTROLNE RMWP 6. METODYKA BADAŃ 6.1 Prace terenowe i kontrola jakości badań 6.2 Metodyka analityczna wód podziemnych 6.3 Zachowanie jakości badań w Laboratorium Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy........................ 37 6.4 Definicje i określenia statystyki matematycznej stosowane w analizie chemicznej...................................... 38 6.5 Zasady oceny jakości zwykłych wód podziemnych................ 39 7. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD PODZIEMNYCH W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM 7.1 JURAJSKIE PIĘTRO WODONOŚNE 7.2 KREDOWE PIĘTRO WODONOŚNE................... 19........................... 19............................ 20................................. 21................................ 21..................... 29................................... 33..................... 33..................... 33............................... 41....................... 41....................... 43 7.3 TRZECIORZĘDOWE I CZWARTORZĘDOWE PIĘTRO WODONOŚNE.... 44 7.3.1 Bydgoszcz oraz obszary GZWP 138 i 140................... 44 7.3.2 Toruń oraz obszar GZWP 141.......................... 49 7.3.3 Włocławek oraz obszary GZWP 215, 220 i 225................ 53 7.3.4 Grudziądz oraz obszar GZWP 129....................... 55 7.3.5 Inowrocław oraz obszary GZWP 142 i 143................... 57

4 c 7.3.6 Rejon Kujaw oraz obszar GZWP 144..................... 59 7.3.7 Świecie i Chełmno oraz obszary GZWP 130 i 131.............. 60 7.3.8 Rejon Krajny i GZWP 132............................ 61 7.3.9 Punkty położone poza GZWP.......................... 62 8. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH WSKAŹNIKÓW ZANIECZYSZCZENIA WÓD 63 9. OCENA OGÓLNA JAKOŚCI ZWYKŁYCH WÓD PODZIEMNYCH BADANYCH W SIECI RMWP..................................... 75 10. KRAJOWA SIEĆ MONITORINGU JAKOŚCI ZWYKŁYCH WÓD PODZIEMNYCH... 79 11. PODSUMOWANIE.................................... 83 SPIS RYCIN.......................................... 85 SPIS TABEL.......................................... 85 LITERATURA......................................... 87 ZAŁĄCZNIK 1 Tab. 26. Tło hydrochemiczne czwartorzędowego piętra wodonośnego.......... 90 Tab. 27. Tło hydrochemiczne trzeciorzędowego piętra wodonośnego.......... 91 ZAŁĄCZNIK 2 Tab. 28. Typ hydrochemiczny wód wg Altowskiego-Szwieca badany w punktach RMWP w latach 2000-2004................................. 92 ZAŁĄCZNIK 3 Tab. 29. Wybrane parametry fizyczno-chemiczne wód podziemnych w punktach Regionalnego Monitoringu Wód Podziemnych w województwie kujawsko-pomorskim w latach 2000-2004...................................... 94

PRZEDMOWA Z przyjemnością oddaję w Państwa ręce kolejną publikację opracowaną w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, która tym razem poświęcona została omówieniu jakości wód podziemnych badanych na terenie województwa kujawsko- -pomorskiego. W opracowaniu wykorzystano wyniki badań prowadzonych przez WIOŚ w latach 2000-2004. Podstawą ich realizacji są regionalne programy badawcze wód podziemnych, funkcjonujące w ramach wojewódzkich programów państwowego monitoringu środowiska. Praca jest podsumowaniem pięcioletniego okresu badań. W istotny sposób poszerza informacje dotyczące wód podziemnych zawarte w corocznie wydawanym Raporcie o stanie środowiska kujawsko-pomorskiego o nowe dane z zakresu warunków hydrogeologicznych i sozologicznych województwa. Mam nadzieję, że lektura przyczyni się do wzbogacenia wiedzy na temat jakości i zasobów wód podziemnych, ich potencjalnych zagrożeń oraz możliwości ich ochrony. Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Bydgoszczy Elwira Jutrowska

1 WSTĘP Wody podziemne są zróżnicowane pod względem chemicznym (tzn. zawartości poszczególnych pierwiastków i związków w wodzie w formie rozpuszczonej). Stąd też wyróżniane są wody zwykłe, tak zwane wody słodkie oraz wody o mineralizacji powyżej 1 g/l, czyli wody słonawe, słone i solanki. Wody zwykłe zalegają z reguły stosunkowo płytko pod powierzchnią terenu, dzięki czemu są powszechnie wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia. Termin zanieczyszczenie wód oznacza, że wody zostały wzbogacone o związki lub pierwiastki, które powodują zmniejszenie ich przydatności dla rozmaitych celów. Zanieczyszczenie powodowane może być zarówno działalnością człowieka, jak i procesami naturalnymi. Prowadzi do zmniejszenia przydatności gospodarczej wód podziemnych. Przywracaniu tej przydatności służą procesy uzdatniania, przy czym im mniej pierwiastków musi zostać usuniętych, tym proces produkcji wody jest tańszy. Zasoby wód podziemnych zaliczane są do strategicznych zasobów naturalnych państwa polskiego. Stąd też wynika potrzeba stałej kontroli stanu ilościowego i jakościowego (chemicznego) tych wód. Państwowy Monitoring Środowiska jest systemem pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska. Do zadań PMŚ należy prowadzenie badań stanu poszczególnych elementów środowiska, w tym wód podziemnych. Dzięki wykonywaniu badań w sposób cykliczny i ujednolicony w zakresie stosowanych metod, PMŚ umożliwia między innymi określanie stanu oraz kierunków przekształceń środowiska na danym terenie. Na mocy ustawy, w Polsce od 1991 roku, prowadzone były prace nad powołaniem spójnego w skali kraju systemu monitorowania wód podziemnych. Ramy organizacyjne określane były stopniowo (Hordejuk, Płochniewski, 1995). W efekcie w kraju funkcjonowały, bądź nadal funkcjonują, następujące systemy (PIOŚ, 1998): Monitoring Jakości Zwykłych Wód Podziemnych: kontroluje stan jakościowy zwykłych wód podziemnych; Sieć Stacjonarnych Obserwacji Wód Podziemnych: określa zmiany ilości wód podziemnych i na tej podstawie definiuje zasoby dyspozycyjne, które mogą być wykorzystane gospodarczo; Sieć Obserwacyjna Wód Gruntowych: dostarcza informacji o położeniu zwierciadła wód podziemnych względem powierzchni terenu. W ramach Monitoringu Jakości Zwykłych Wód Podziemnych do końca 2003 roku działały trzy sieci pomiarowo-kontrolne (PIOŚ, 1998): sieć krajowa: realizowana przez Państwową Służbę Hydrogeologiczną na poziomie ogólnokrajowym, sieć regionalna: realizowana przez Inspekcję Ochrony Środowiska, miała za zadanie uszczegóławianie badań prowadzonych w ramach sieci krajowej na poziomie regionalnych struktur wodonośnych, przy szczególnym uwzględnieniu Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, sieć lokalna: tworzona wokół lokalnych zagrożeń jakości wód podziemnych (m.in. zakłady, wysypiska odpadów, ujęcia wód).

8 x Regionalny Monitoring Wód Podziemnych (RMWP) był systemem obserwacji wód podziemnych, którego celem było dostarczanie informacji na temat jakości zasobów zwykłych wód podziemnych na obszarze administrowania wodą. Ponieważ zadanie to powierzone zostało Inspekcji Ochrony Środowiska, przyjęty został wojewódzki podział terytorialny sieci monitoringu. Przed reformą administracyjną, na terenie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego, badania RMWP wykonywane były w trzech różnych sieciach, funkcjonujących odrębnie w ramach trzech dawnych województw. W 2000 roku przeprowadzona została pierwsza seria badań w sieci ujednoliconej, zarówno pod względem metodycznym jak i organizacyjnym. W takim stanie prawno-organizacyjnym badania prowadzone były do 2004 roku włącznie. W 2004 roku weszło w życie Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz.U. z 2004 roku nr 32, poz. 284), które zmieniło status regionalnego monitoringu, zmieniło zakres analityczny i częstotliwość poboru próbek do badań oraz kryteria oceny jakości wód. W okresie od 2000 do 2004 roku w sposób ciągły i jednolity prowadzono badania wód podziemnych w wytypowanych studniach. W tym czasie zebrano ponad 450 próbek wód podziemnych z około 100 punktów pomiarowych (studni). Niektóre z punktów opróbowane były w tym czasie aż 5-krotnie. Wynikiem tych badań były dokonywane corocznie oceny stanu chemicznego wód, które zamieszczano w wydawanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Raportach o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego oraz przekazywano je do publicznej wiadomości za pomocą sieci teleinformatycznych. Ilość danych zebranych w latach 2000-2004 posłużyła do pełniejszej analizy stanu jakości wód podziemnych w punktach RMWP. Efektem jest niniejsza publikacja, której głównym celem jest określenie jakości zwykłych wód podziemnych na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego, przy uwzględnieniu uwarunkowań geologiczno sozologicznych, dynamiki wód podziemnych oraz elementów analizy przyczynowo-skutkowej. Praca ta rozszerza zakres dotychczasowej oceny publikowanej w Raportach i podsumowuje zamkniętą już serię badań. W opracowaniu zawarto charakterystykę sieci punktów, z uwzględnieniem kryteriów wyznaczenia ich do obserwacji, oraz celów, jakim miały one służyć. Omówiono również wybrane warunki geologiczne położenia punktów, a w niektórych przypadkach scharakteryzowano elementy dynamiki wód podziemnych. Ponadto podano ogólną charakterystykę występowania poszczególnych pierwiastków w piętrach wodonośnych na obszarze województwa. Na zakończenie zaprezentowano ocenę jakości wód podziemnych, wykonaną zgodnie z ówcześnie obowiązującymi przepisami. Ze względu na syntetyczną formę, skupiono się na omówieniu wyników badań jakości wód podziemnych jedynie w wybranych punktach z sieci RMWP. W pierwszym rzędzie opisane zostały studnie znajdujące się w ramach ujęć wód zaopatrujących największe ośrodki miejskie regionu: Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Inowrocław, Grudziądz oraz punkty, które ujmują do badań wody z wybranych struktur wodonośnych (Głównych Zbiorników Wód Podziemnych). Analizy jakości wód podziemnych dotyczą wód surowych, przed uzdatnieniem. Jakość tych wód zdecydowanie różni się od jakości wód dostarczanych za pośrednictwem sieci wodociągowych do konsumentów.

2 WYKORZYSTANE MATERIAŁY Opracowanie wykonane zostało między innymi w oparciu o: Wyniki analiz prób wód podziemnych, wykonanych w Laboratorium Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Dokumentacje i opracowania regionalne zgromadzone w Wojewódzkim Archiwum Geologicznym w Bydgoszczy, Raporty z Monitoringu Regionalnego Wód Podziemnych (Uścinowicz, 2001, 2002, 2003, 2004), Raporty z Monitoringu Jakości Zwykłych Wód Podziemnych w sieci krajowej (Hordejuk, 1996, 1998, 2003), Raporty z Lokalnych Monitoringów Wód Podziemnych (oraz monitoringów osłonowych) (m.in. Boroń, 2005; Czyżewska, 2005; Kubiak, 2005). Materiały kartograficzne i opisowe: Mapa Hydrogeologiczna Polski, Mapa Geologiczna Polski, Mapa Geologiczna Polski bez utworów czwartorzędowych oraz Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski i Szczegółowa Mapa Hydrogeologiczna Polski wraz z opisami do poszczególnych arkuszy map. Opracowania katalogowe i podręcznikowe w odniesieniu do charakterystyk pierwiastków i związków w zakresie właściwości, stężeń występowania oraz tła hydrogeochemicznego - Macioszczyk i Dobrzański (2002), Witczak i Adamczyk (1994, 1995), Dojlido (1994) oraz Appelo i Posma (2005). Zagadnienia dotyczące metodyki opracowano w oparciu o obowiązujące normy i standardy w analizie chemicznej oraz dane publikowane.

3 WARUNKI GEOLOGICZNE I HYDROGEOLOGICZNE WYSTĘPOWANIA WÓD PODZIEMNYCH W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM 3.1 POŁOŻENIE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO Obszar województwa kujawsko-pomorskiego położony jest w centralnej części Polski północnej. Obejmuje on teren o powierzchni 17.970 km 2, co stanowi 5,7% powierzchni kraju. Regionalizacja fizycznogeograficzna Kondrackiego (2002) zalicza praktycznie cały obszar województwa do podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich. Jedynie niewielki fragment na południu województwa, w okolicy Chodcza i Lubienia Kujawskiego, należy do mezoregionu Wysoczyzny Kłodawskiej, który wchodzi w skład podprowincji Nizin Środkowopolskich. W obrębie granic województwa znajduje się 5 makroregionów: południe zajmuje Pojezierze Wielkopolskie, w centrum przebiega Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, natomiast północną część, stanowią kolejno od zachodu: Pojezierze Południowopomorskie, Dolina Dolnej Wisły, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie oraz w niewielkiej części na północy Pojezierze Iławskie. Podział na mniejsze jednostki w randze mezoregionów, obrazuje zmienność typów rzeźby terenu, budowy geologicznej, stosunków wodnych, klimatu oraz krajobrazu naturalnego i antropogenicznego, jakie występują na terenie województwa (ryc. 1). Województwo znajduje się na terenie, którego płytką budowę geologiczną oraz ukształtowanie powierzchni, w głównej mierze uformowały zlodowacenia i złożone zjawiska związane z funkcjonowaniem systemu odpływu rzecznego. Procesy, jakie miały miejsce podczas poszczególnych zlodowaceń, odzwierciedlają się w uwarunkowaniach geologicznych obszaru Pomorza i Kujaw, wpływając na warunki zagospodarowania przestrzeni przez człowieka. Jedną z zasadniczych cech ukształtowania powierzchni województwa jest występowanie sieci obniżeń dolinnych. Różnica w wysokości pomiędzy dnami dolin a powierzchniami otaczających je wysoczyzn wynosić może od kilkunastu do ponad 60 metrów. Główną formą dolinną jest dolina Wisły, przebiegająca przez teren województwa z południowego-wschodu na północ oraz skierowana na zachód dolina Noteci. Dolina Wisły wykształcona jest w postaci rozszerzeń kotlinnych połączonych odcinkami o charakterze przełomowym. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego rozpoczyna się ona zachodnią częścią Kotliny Płockiej, po czym w okolicy Włocławka zwęża się i dalej przechodzi

12 c w Kotlinę Toruńską. Za przełomowym odcinkiem Wisły pod Fordonem (Dolina Fordońska) rozpoczyna się Kotlina Grudziądzka. Centralną część województwa zajmuje wspomniane wcześniej rozległe obniżenie Kotliny Toruńskiej. Uchodzą do niej koncentrycznie doliny rzek: Tążyny, Mieni, Drwęcy, Brdy i Noteci. Dno kotliny położone jest od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów poniżej powierzchni okolicznych wysoczyzn morenowych. Ryc. 1. Województwo kujawsko-pomorskie na tle regionalizacji fizycznogeograficznej (Kondracki, 2002) Powierzchnie wysoczyzn morenowych są najczęściej silnie urozmaicone pod względem ukształtowania powierzchni terenu (Galon, 1972). Bogactwo genetyczne form wynika z mnogości procesów, które przyczyniły się do ich ostatecznego uformowania. Generalnie są one efektem erozyjnej i akumulacyjnej działalności lądolodu. Wśród pozytywnych form terenu licznie reprezentowane są pagórki czołowomorenowe oraz pagórki moren dennych. Często towarzyszą im ozy, kemy i drumliny. Formy negatywne stanowią przede wszystkim rynny polodowcowe, w najgłębszych miejscach wykorzystywane przez jeziora. Różnorodność występujących form terenu obrazuje znaczną zmienność lokalnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych.

Rozdział III. Warunki geologiczne i hydrologiczne występowania wód podziemnych 13 3.2 ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ I WARUNKÓW HYDROGEOLOGICZNYCH NA TERENIE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO Budowę geologiczną na obszarze województwa można rozdzielić na osady kenozoiczne (trzeciorzędowe i czwartorzędowe) i skały starsze niż kenozoiczne (mezozoiczne, paleozoiczne i prekambryjskie). Generalnie osady kenozoiczne zalegają na osadach przedkenozoicznych. Bardziej skomplikowany jest zasięg przestrzennego występowania warstw danego wieku, co wynika z przemian w środowisku naturalnym w przeszłości województwa. 3.2.1 SKAŁY WIEKU PRZEDKENOZOICZNEGO Województwo położone jest ponad strefą styku prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej i obszarów objętych fałdowaniami paleozoiczno-mezozoicznymi, która nosi nazwę strefy Teisseyra-Tornquista (Stupnicka, 1989). Wspomniane jednostki są urozmaicone licznymi uskokami i fałdami, które na skutek erozyjnej działalności wód uległy degradacji. Obecnie struktury te ukryte są pod seriami osadów kenozoicznych. Generalna oś przebiegu tych jednostek ma orientację z południowego wschodu na północny zachód. W obrębie skał przedkenozoicznych wydzielono następujące jednostki strukturalne (ryc. 2): prekambryjska platforma wschodnioeuropejska skały krystaliczne platformy występują w północno-wschodniej części województwa i przykryte są kilkukilometrowej miąższości skałami osadowymi; synklinorium brzeżne przebiega w strefie od okolic Lipna, Chełmży, Świecia do Tucholi oraz od Włocławka, Torunia, Bydgoszczy do Sępólna Krajeńskiego; w jego stropie znajdują się głównie osady mastrychtu, należące do kredy górnej; parantyklinorium środkowopolskie (antyklinorium środkowopolskie, wał środkowopolski) obejmuje obszar na południe od okolic Włocławek Toruń Bydgoszcz Sępólno Krajeńskie i na północ od linii Żnin Inowrocław Radziejów; w stropie znajdują się głównie wapienie i margle jury górnej i środkowej, a w nielicznych miejscach również jury dolnej; kreda dolna pojawia się w obrzeżach tej struktury; niecka szczecińsko-łódzko-miechowska na terenie województwa stanowi ją depresja mogileńska, w której stropie znajdują się przeważnie osady górnokredowe; w rejonie Mogilna i Inowrocławia przebijają się przez nie sole cechsztyńskie (wysady). Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, w stropie struktur podkenozoicznych, przeważają osady kredy górnej i dolnej. Są to przede wszystkim wapienie, margle, opoki i gezy oraz piaski krawcowe, piaskowce, mułowce i iłowce. W skałach tych częste są wkładki syderytowe, spotyka się glaukonit oraz konkrecje fosforytowe. Skały występujące w obrębie paraantyklinorium środkowopolskiego, reprezentowane są głównie przez wapienie i margle pochodzące z jury środkowej i dolnej. Kontakt skał triasowych i permskich z osadami kenozoicznymi udokumentowany został jedynie w rejonie wysadów solnych. Trias składa się głównie z iłów, iłowców i wapieni, natomiast utwory permu to głównie sole kamienne, sole potasowe, anhydryty i iły solne.

14 c Ryc. 2. Jednostki strukturalne na tle mapy geologicznej bez utworów kenozoicznych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego 3.2.2 SKAŁY WIEKU KENOZOICZNEGO Osady kenozoiczne występują na obszarze województwa w formie ciągłej pokrywy o zmiennej miąższości od kilku do kilkuset metrów. Trzeciorzęd reprezentowany jest przez utwory paleogenu i neogenu. Łączna miąższość osadów trzeciorzędowych jest zróżnicowana i wynosi od kilku (dna dolin kopalnych) do kilkuset metrów (rejon niecki brzeżnej). OSADY TRZECIORZĘDOWE Trzeciorzęd reprezentowany jest głównie przez osady oligocenu i miocenu. Dominują one na przeważającej części obszaru województwa, poza wyniesieniami w rejonie wału kujawskiego oraz w obrębie dolin kopalnych. Osady te znajduję się pod osadami czwartorzędowymi. Osady oligoceńskie posiadają zróżnicowane wykształcenie. W rejonie niecki brzeż-

Rozdział III. Warunki geologiczne i hydrologiczne występowania wód podziemnych 15 nej i niecki mogileńskiej oraz w dnie doliny kopalnej w rejonie Grudziądza występują one w postaci iłów, mułków i mułowców piaszczystych z przewarstwieniami glaukonitu i lokalnie cienkich wkładek węgli brunatnych. Na pozostałym obszarze województwa są to głównie piaski kwarcowe z glaukonitem. Miocen przykrywa osady oligoceńskie niemal na całym obszarze województwa. Są to głównie piaski i żwiry kwarcowe. Charakteryzują się one przeważnie dużą zmiennością litofacjalną i obecnością wkładek węgla brunatnego. Miąższość warstw piaszczystych miocenu wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. W górnej części piaski miocenu przechodzą w iły i mułki, w których również występują przewarstwienia węgli brunatnych. Piętro plioceńskie zostało porozcinane i występuje nieregularnie w formie wysp i płatów, głównie w postaci iłów pstrych tzw. warstw poznańskich. Strefa północnego zasięgu ich występowania sięga Grudziądza. Rozkład przestrzenny iłów został silnie zmodyfikowały przez nasuwające się lądolody. Masy lodów zdzierały je, przez co porwaki iłów są spotykane wśród utworów czwartorzędowych. Analiza 2380 otworów wiertniczych przebijających czwartorzęd, zebranych z terenu województwa kujawsko-pomorskiego, ukazuje najniżej położone osady trzeciorzędowe w dolinie Wisły w rejonie Grudziądza, zaś najwyżej w rejonie Rypina i Tucholi (ryc. 3). Osady trzeciorzędowe, ujawniają się na powierzchni terenu jedynie w kilku miejscach w Bydgoszczy i Toruniu. Ryc. 3. Ukształtowanie powierzchni podczwartorzędowej na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego

16 c OSADY CZWARTORZĘDOWE Osady czwartorzędowe występują w postaci niemal ciągłej pokrywy na całym obszarze województwa. Najmniejsze miąższości osadów czwartorzędu znajdują się w dnach dolin głównych rzek oraz w rejonie Barcina, zaś największe spotykane są na wysoczyznach morenowych i w miejscach występowania dolin kopalnych. Miąższość utworów czwartorzędowych na wysoczyznach waha się przeważnie w granicach od 30 do 60 m, lecz maksymalnie osiągać może nawet 200 m (ryc. 4). Ryc. 4. Miąższość osadów czwartorzędowych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego Dominującymi procesami rzeźbotwórczymi, które miały wpływ na powierzchnię obszaru województwa kujawsko-pomorskiego były procesy glacjalne i fluwialne. Naprzemienna akumulacja i degradacja osadów glacjalnych miała miejsce od początku plejstocenu. Jednak decydujący wpływ na ukształtowanie współczesnej powierzchni terenu miały procesy fluwialne, eoliczne i denudacyjne, które szczególnie intensywne zachodziły w okresie późnego vistulianu (Andrzejewski, 1994). W wyniku działalności lądolodów wyodrębnione zostały dzisiejsze wysoczyzny morenowe, które porozdzielane są głęboko wciętymi dolinami. Był to okres, w którym rzeki, płynąc z południa Polski, spotykały się na obszarze Kotliny Toruńskiej z wodami roztopowymi płynącymi z północy. Razem odpływały one w kierunku zachodnim, tworząc szeroką Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką. Obecnie stanowią one wyraźną podstawę wielu regionalizacji geologicznych i hydrogeologicznych.

Rozdział III. Warunki geologiczne i hydrologiczne występowania wód podziemnych 17 Osady czwartorzędowe to głównie gliny morenowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. Charakterystyczna jest ich duża zmienność. Na tej podstawie na terenie województwa kujawsko-pomorskiego wydzielono szereg regionów. Bory Tucholskie znajdują się na równinie sandrowej, która charakteryzuje się mało urozmaiconą powierzchnią oraz powszechnym występowaniem zagłębień wytopiskowych. W równinnym ukształtowaniu powierzchni terenu wyróżniają się głębokie doliny Brdy, Wdy i Mątawy. Region ten zbudowany jest głównie z piasków i piasków gliniastych. Lokalnie pojawiają się wyspy morenowe składające się z glin zwałowych. Na południu z Borami Tucholskimi graniczą Wysoczyzna Świecka i Pojezierze Krajeńskie. Są to wysoczyzny morenowe, na których powierzchni uformowane zostały ciągi form związanych ze stadiami postojowymi lądolodu. Zachowały się tam formy czołowo-morenowe fazy krajeńsko-wąbrzeskiej (Pasierbski, 2003). Teren jest urozmaicony hipsometrycznie: wśród form pozytywnych wyróżniają się wały ozowe, drumliny oraz pagórki kemowe (Olszewski, 1969). W budowie geologicznej dominują miąższe serie glin zwałowych, rozdzielone warstwami piaszczystymi. Wspomniane wyżej regiony rozdziela wąska Dolina Brdy. Jest to jeden z dawnych szlaków odpływu wód roztopowych z sandru Borów Tucholskich. W okresie największego nasilenia odpływu dno doliny było położone znacznie niżej niż współcześnie. Dopiero niedawno naniesione zostały do niej piaski, które częściowo ją wypełniły. Powstawanie współczesnej doliny Brdy było ściśle skorelowane ze zmianami podstawy erozyjnej Wisły. Zmiany położenia koryta Brdy, Drwęcy, Wdy, Gwdy i Zgłowiączki i innych rzek regionu były reakcją na zjawiska erozyjno-akumulacyjne zachodzące w dolnym odcinku Wisły (Galon 1952, 1961; Niewiarowski, 1968; Wiśniewski, 1990; Andrzejewski, 1994). Znalazły one swoje odzwierciedlenie również na terenie Doliny Dolnej Wisły. Ich skutkiem było powstanie systemu piaszczystych teras, które połączone są w jeden system wraz z terasami w dolinach dopływów Wisły. Zjawiska te zdeterminowały budowę geologiczną dna doliny Wisły. Rzeka wcięła się najpierw w podłoże, a następnie częściowo wypełniła osadami. Z tego względu w dnach dolin rzecznych z reguły nie występują gliny zwałowe. Są one wypełnione piaskami rzecznymi, których miąższość waha się od kilku do kilkunastu metrów, i które miejscami zalegają bezpośrednio na osadach trzeciorzędu. Rozciągające się na wschód od Wisły Pojezierze Chełmińskie jest wysoczyzną morenową, która pod wieloma względami podobna jest do Wysoczyzny Świeckiej. Na powierzchni występują liczne formy związane z deglacjacją arealną i postojami lądolodu w fazie krajeńsko-wąbrzeskiej, którego świadectwem są trzy pasma moren: południowo-, środkowo-, i północnowąbrzeskie. W kompleksie budującym serię czwartorzędową, złożonym głównie z osadów gliniastych, wyróżnia się przebiegająca od Solca Kujawskiego do Świecia nad Wisłą dolina kopalna, która wypełniona została przede wszystkim piaskami (Makowska, 1979). Stanowi ona ważne ogniwo wodonośne regionu. Dalej na wschód znajduje się Pojezierze Brodnickie. Obszar tego pojezierza należy do najbardziej urozmaiconych pod względem rzeźby obszarów w województwie. Swoje ukształtowanie zawdzięcza licznym rynnom, w których występują jeziora. Powierzchnia pomiędzy rynnami stanowią fragmenty sandru brodnickiego. Tu także pojawiają się wyspy morenowe. Dolina Drwęcy oddziela Pojezierza Brodnickie i Chełmińskie od wschodnich części województwa. Doliną odprowadzane były wody z topniejącego lądolodu, stąd jej budowa geologiczna nawiązuje do doliny Brdy. Najpierw zachodziło pogłębienie a następnie wypełnianie osadami. Ostatecznie rzeka rzeźbiła 11 teras (Niewiarowski, 1968). Pojezierze Dobrzyńskie zostało ukształtowane podczas fazy kujawsko-dobrzyńskiej i fazy poznańskiej vistulianu. Na powierzchni terenu występują liczne wały ozowe i pola drumlinowe (Liberadzki, 1961; Wysota, 1993; Olszewski, 1997). Pojezierze w całości pokryte jest osadami czwartorzędowymi, których zmienna miąższość waha się od 20 do 250 m (Wiśniewski, 1976). Mniejsze miąższości obserwowane są na elewacji podłoża trzecio-

18 c rzędowego w rejonie Rypina, zaś prawie pełne profile czwartorzędu dokumentowane są przede wszystkim w okolicy Lidzbarka Welskiego. Na przeważającym obszarze Pojezierza Dobrzyńskiego dominują utwory gliniaste, których miąższość dochodzi do kilkudziesięciu metrów. Wschodnią granicę pojezierza określa maksymalny zasięg zlodowacenia Wisły. Pojezierze Iławskie stanowi niewielki skrawek w północnej części województwa i obejmuje tereny na północ do Osy. Pojezierze należy do regionów o silnie urozmaiconej powierzchni terenu, zbudowanych głównie z glin zwałowych. Podobnie niewielką powierzchnię we wschodniej części województwa zajmuje sandrowa Równina Urszulewska. Zbudowana jest z piasków różnoziarnistych, zalegających na warstwach glin zwałowych różnego wieku. Istotnym regionem, oddziaływującym na charakter ukształtowania powierzchni województwa i jego stosunki wodne, jest Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka. Jest to szlak odpływu wód roztopowych z lądolodu i wód rzecznych z południa Polski na zachód, w kierunku bramy koło Eberswalde (Galon, 1961). Pradolina ukształtowała się jako system przewężeń i rozszerzeń o charakterze kotlinnym. Obszar Pradoliny zbudowany jest głównie z osadów fluwialnych, tj. piasków i żwirów. Pierwotna dolina, wypełniona osadami, uległa sile erozyjnej Wisły, której świadectwem jest szereg teras dolinnych. Dopiero z nastaniem holocenu nastąpiły przekształcenia typowo dolinne: Wisła wytworzyła kilka kolejnych teras, a rozległe powierzchnie starszych teras uległy zwydmieniu. W najniżej położonych częściach Pradoliny oraz w Dolinie Środkowej Noteci powszechnie występują osady biogeniczne. Osady czwartorzędowe posiadają zazwyczaj od około kilku do kilkudziesięciu metrów miąższości, przy czym w profilu pionowym dominują zwykle piaski i żwiry (Wiśniewski, 1990). Południowa część województwa kujawsko-pomorskiego posiada mniejsze zróżnicowanie morfologicznie niż północna część, natomiast cechuje się bardziej urozmaiconą budową geologiczną, co widoczne jest w układzie warstw skalnych stanowiących podłoże kenozoiku. Centralnym regionem w południowej części województwa jest Równina Inowrocławska. Jest to stosunkowo płaski teren, rozcięty pomiędzy słabo zarysowanymi dolinami. Osady czwartorzędu mają małą miąższość. W okolicy Piechcina w podłożu glin o miąższości kilku metrów znajdują się wapienie jurajskie (Dadlez, Dębowska, 1965). Doliną Noteci i subglacjalną rynną jeziora Gopło biegnie granica pomiędzy Równiną Inowrocławską a Pojezierzem Gnieźnieńskim. Powierzchnia terenu pojezierza jest urozmaicona, w rzeźbie zaznaczają się rynny z licznymi jeziorami. Osady czwartorzędowe w tym regionie posiadają większą miąższość niż w okolicach Inowrocławia. W profilu geologicznym czwartorzędu dominują gliny zwałowe. Pojezierze Kujawskie stanowi przedłużenie Pojezierza Gnieźnieńskiego na wschód od rynny Gopła. Powierzchnia moreny dennej falistej jest porozcinana licznymi rynnami, czasem o znacznych głębokościach. W południowej części województwa znajduje się fragment mezoregionu Wysoczyzny Kłodawskiej, który oddzielony jest od Pojezierza Kujawskiego wałem czołowomorenowym maksymalnego zasięgu zlodowacenia vistuliańskiego. Na zachodzie niewielki fragment pomiędzy Nakłem a Kcynią zajmuje Pojezierze Chodzieskie. Mezoregion ten obejmuje szereg wałów czołowomorenowych, w tym również moren spiętrzonych ze śladami glacitektoniki. Urozmaiceniem budowy geologicznej są występujące w południowej części województwa wysady solne. W ich okolicy występują utwory permu górnego w facji chlorkowej z solami potasowo-magnezowymi i triasu. Wspomniane struktury solne, znane między innymi z okolic Inowrocławia i Mogilna, powstawały od górnego triasu. Obszar ich występowania stanowi strefę oddziaływania struktur halokinetycznych średnio wypiętrzonych wałów i poduszek permskich soli w utworach mezozoicznych (Marek, Znosko, 1972). Wysad solny w Inowrocławiu jest strukturą zbliżoną kształtem do kolumny o szerokości 2 km i długości

Rozdział III. Warunki geologiczne i hydrologiczne występowania wód podziemnych 19 3,5 km, która na powierzchni terenu zaznacza się wyniesieniem, o wysokości względnej około 25 m. Sól kamienna przykryta jest czapą iłowo-gipsową o miąższości od kilkudziesięciu do ponad 120 m. Strop czapy występuje na głębokości od kilku metrów w strefie centralnej, do kilkuset metrów w strefie peryferyjnej, a zdeformowane struktury 3 cyklotermów mają nawet ponad 1100 m miąższości. Podobne struktury znajdują się w okolicy Szubina, Zalesia i Damasławka, przy czym tam halokineza nie spowodowała przebicia utworów czwartorzędowych (Niewiarowski, Wilczyński, 1979). 3.3 REGIONALIZACJA HYDROGEOLOGICZNA Regionalizacja hydrogeologiczna obszaru województwa kujawsko-pomorskiego według Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, prezentuje regiony, podregiony i rejony, jako najniższe rangą jednostki. Wydzielone one zostały na podstawie kryteriów uwzględniających przede wszystkim budowę geologiczną oraz specyfikę warunków hydrogeologicznych w obrębie poszczególnych pięter stratygraficznych. Regionalizacja wykonana została głównie pod kątem warunków zaopatrzenia ludności w wodę, a zatem obejmuje głównie zwykłe wody podziemne. Przedstawiony poniżej zarys ma charakter ogólny. Obecnie Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 wprowadza nowy, bardziej szczegółowy podział województwa. 3.3.1 Region Pomorsko-Kujawski Region Pomorsko-Kujawski, o największej powierzchni na terenie województwa, obejmuje strefę utworów czwartorzędowych i trzeciorzędowych, zalegających stosunkowo cienką warstwą na kulminacjach antyklinorium środkowopolskiego. Do utworów wodonośnych regionu należą zarówno osady mezozoiczne jak i kenozoiczne. Wody piętra użytkowego występują na głębokości od 100 do 140 m, w warstwie o miąższości od 10 do 20 m, lokalnie 30 m. Wydajność studni waha się pomiędzy 10 a 30 m 3 /h. W rejonie Koronowa poziom ten występuje na głębokości od 40 do 60 m i ma miąższość nieprzekraczającą 15 m. Odmienne warunki panują w rejonie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i w rejonie Szubina. W pradolinie występuje kontakt hydrauliczny pomiędzy wodami czwarto- a trzeciorzędowymi. W podregionie bydgoskim wody porowe występują w czwartorzędzie i w miocenie, a wody porowo-szczelinowe, o znaczeniu użytkowym, w osadach kredy dolnej. Utwory wodonośne znajdujące się w obrębie miocenu, występują na głębokości od kilkunastu do 80 m, w warstwie o miąższości od kilkunastu do 40 m. Użytkowy poziom w osadach czwartorzędowych na całym obszarze podregionu występuje na głębokości od kilku do 45 m. Zwierciadło wody z reguły ma charakter swobodny. Wydajności płytkich studni są niewielkie, w niektórych otworach studziennych sięgają do kilkunastu m 3 /h. Podregion kujawski obejmuje porowe ośrodki wodonośne w czwartorzędzie i szczelinowo-porowe w piaskowcach jury. W rejonie Barcina osady czwartorzędowe posiadają jeden lub dwa poziomy użytkowe, obejmujące piaski i żwiry o miąższości od kilkunastu do ponad 40 metrów. Wydajności studni wahają się najczęściej od kilku do kilkunastu m 3 /h. W piaskowcach jury poziom wodonośny występuje na głębokości od 50 do 80 m a wydajność jest zmienna w zakresie od 50 do 70 m 3 /h. Okolice Złotnik Kujawskich wyróżniają się występowaniem głównego poziomu wodonośnego w osadach trzeciorzędowych (miocen), w przedziale głębokości od 45 do 105 m. Poziom ten ma około 40 m miąższości i wydajność rzędu 20-70 m 3 /h. Poziom wodonośny o zwierciadle swobodnym ma miąższość do kilkunastu metrów i niewielką wydajność.

20 c Ryc. 5. Regionalizacja hydrogeologiczna województwa kujawsko-pomorskiego według Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000 W rejonie Inowrocławia czwartorzędowe wody znajdują się w warstwach o łącznej miąższości od kilku do kilkunastu metrów. W niektórych częściach warstwa wodonośna nie występuje. Na południe od Włocławka użytkowy poziom wodonośny znajduje się w utworach czwartorzędu na głębokości od kilku do 60, a lokalnie nawet do 80 m. W piaskach drobno i średnioziarnistych pliocenu lokalnie użytkowany jest jeden poziom wodonośny, położony na głębokości od 20 do 100 m. Strop poziomu kredowego znajduje się w przedziale głębokości od 80 do 120 m poniżej powierzchni terenu. 3.3.2 Region Słupsko-Chojnicki W regionie Słupsko-Chojnickim, w osadach czwartorzędu, najczęściej występuje jeden poziom użytkowy na głębokości do 20 m, w piaskach i żwirach sandrowych i międzymorenowych. Niekiedy pojawia się drugi poziom w części południowo-wschodniej, w rejonie dolin kopalnych, na głębokości dochodzącej do 120 m. Wydajność studni piętra

Rozdział III. Warunki geologiczne i hydrologiczne występowania wód podziemnych 21 czwartorzędowego zmienia się w zakresie od 10 do 70 m 3 /h. Lokalnie mogą występować samowypływy. W okolicach Tucholi, w strefach zaburzeń glacitektonicznych panują zmienne warunki hydrogeologiczne. Miąższość użytkowego poziomu czwartorzędowego przekracza tam 20 m. 3.3.3 Region Mazurski Wody podziemne poziomów użytkowych na obszarze regionu występują w ośrodkach porowych w czwartorzędzie, trzeciorzędzie i w ośrodkach szczelinowych w kredzie górnej. Poziomy użytkowe w utworach czwartorzędu występują na całym obszarze regionu w żwirach, piaskach i piaskach mułkowatych. Głębokość ich występowania jest zmienna i waha się od kilkunastu metrów w rejonie Łopatek, 40 m w rejonie Torunia i Świecia, do maksymalnie 90 m w Dolinie Dolnej Wisły. Miąższość tych poziomów zmienia się pomiędzy kilkoma metrami w Dolinie Dolnej Wisły i rejonie Łopatek, do około kilkunastu metrów na pozostałym terenie i maksymalnie 40 m w rejonie Torunia. Głębokie deficyty wodne mogą wystąpić w rejonie Łopatek i we wschodniej części rejonu Torunia. Urozmaicona rzeźba terenu powoduje, że występuje tu wiele lokalnych działów wodnych, co ma wpływ na kształtowanie się zasilania wód podziemnych. Wody w utworach miocenu występują w Dolinie Dolnej Wisły oraz w rejonie Łopatek na głębokości od 60 do 100 m. Wydajność tego poziomu wynosi od kilku do ponad 120 m 3 /h. W rejonie Łopatek poziom mioceński stanowi główny użytkowy poziom wodonośny. W rejonie Świecia występuje on na głębokości od 40 do 80 m. Kreda górna reprezentowana jest głównie przez margle, wapienie margliste i piaskowce, występujące na głębokości od 90 do 150 m. Wydajność studni w tych warstwach waha się w granicach od 20 do 50 m 3 /h. 3.3.4 Region Mogileński Region ten charakteryzuje się zróżnicowaniem warunków geologicznych. Występują one w osadach czwartorzędu, trzeciorzędu i kredy górnej. W najmłodszym piętrze użytkowym poziom wodonośny występuje przeważnie do głębokości 40 m, w rejonie Radziejowa osiąga on głębokość do 60 m, zaś w rejonie Tupadeł do kilkunastu metrów. Wydajność studni zafiltrowanych w tym poziomie wynosi od kilku do maksymalnie 100 m 3 /h w rejonie Kruszwicy. Poziom czwartorzędowy stanowi główny poziom wodonośny w rejonie Doliny Wełny i w rejonie Strzelna. Użytkowe poziomy wodonośne w osadach trzeciorzędowych nawiercone zostały w miocenie w rejonie Strzelna, Janikowa i Tupadeł. Wody występują w ośrodkach porowych w piaskach i mułkach piaszczystych. Poziom ten zalega na głębokości od 70 do 100 m, osiągając miąższość sięgającą do 40 m w okolicy Tupadeł. Wydajność studni w rejonie Janikowa waha się pomiędzy 20 a 120 m 3 /h. Jest to główny poziom wodonośny eksploatowany w rejonie Żnina. Wody z utworów kredy górnej ujmowane są w rejonie Kruszwicy. Wodonośne margle i wapienie występują na głębokości od 45 do 120 m, a wydajność studni dochodzi do 120 m 3 /h. 3.3.5 Region Mazowiecki W Regionie Mazowieckim użytkowe poziomy wodonośne znajdują się w ośrodkach porowych w czwartorzędzie i trzeciorzędzie. W czwartorzędzie występują najwyżej dwa po-

22 c ziomy do głębokości około 60 m, o wydajności do około 70 m 3 /h. W miocenie, w piaskach średnio i drobnoziarnistych, pojawia się poziom wodonośny, zazwyczaj o charakterze ciągłym, na głębokości od 20 do 140 m. W dolinie Wisły główny poziom wodonośny występuje w osadach czwartorzędowych i charakteryzuje się swobodnym zwierciadłem wód, położonym na głębokości do kilku metrów. Wydajność studni waha się pomiędzy 30 a 70 m 3 /h. 3.4. ZASOBY EKSPLOATACYJNE WÓD PODZIEMNYCH Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych (tab.1) w opisanych wyżej regionach wynoszą łącznie na terenie województwa kujawsko-pomorskiego 27.690 m 3 /h, co stanowi 16,8% zasobów wszystkich wód podziemnych województwa (Przeniosło i inni, 2004). Tab. 1. Zestawienie ustalonych zasobów dyspozycyjnych zwykłych wód podziemnych w 2003 roku (Przeniosło i inni, 2004) Powierzchnia [km 2 ] Ogółem [m 3 /h] stan na 31.12.2003 Przyrost / ubytek w 2003 r. Moduł zasobów [m 3 /h/km 2 ] Zasoby eksploatacyjne Stan zasobów eksploatacyjnych z utworów [m 3 /h] czwartorzędowych trzeciorzędowych kredowych starszych Polska 312 685 1 864 206,56 17 117,55 5,96 1 226 365,55 188 787,25 254 363,40 194 690,36 Kujawsko -Pomorskie 17 970 142 057,31 1 339,26 7,91 113 712,17 22 107,94 5 048,00 1 189,20 Najpowszechniej eksploatowane są wody z utworów czwartorzędowych. Ich wydobycie odbywa się na terenie całego województwa z różnych głębokości. Czerpie się je za pomocą różnych instalacji: od studni kopanych w pojedynczych gospodarstwach rolnych do dużych ujęć barierowych liczących po kilkadziesiąt głębokich studni wierconych, które należą do przedsiębiorstw wodociągowych. Wody z utworów trzeciorzędowych eksploatowane są między innymi w rejonie Bydgoszczy, Złotnik Kujawskich, Gąsawy, Żnina, Nakła, Tucholi, Kowalewa Pomorskiego, Radzynia Chełmińskiego, Rypina i Lisewa. Wody z piętra kredowego eksploatowane są na terenie Bydgoszczy, Torunia, Grudziądza, Chełmna, Włocławka i Radziejowa. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 4317 m 3 /h, co stanowi 2,6% zasobów województwa. Eksploatacja wód z utworów jurajskich odbywa się w rejonie Aleksandrowa Kujawskiego i Piechcina. Największe znaczenie dla zaopatrzenia ludności w wodę mają wody w utworach czwartorzędowych. Zaopatrują one około 80% ujęć komunalnych oraz sieci wodociągowych. Poza wodami zwykłymi na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego wykorzystuje się także wody o podwyższonej mineralizacji. Za wody mineralne uważa się wody swoiste i wody lecznicze (tj. zawierające jeden lub więcej składnik farmakologicznie czynny), w których suma rozpuszczonych składników stałych wynosi ponad 1 g/dm 3. Za wody termalne uważa się takie wody, które na wypływie z odwiertu mają temperaturę powyżej 20 0 C (Kleczkowski, Różkowski, 1997). Na terenie województwa eksploatowane są dwa złoża wód leczniczych i wód termalnych (Ciechocinek i Wieniec Zdrój). Rozpoznano również wody termalne w Janiszewie koło Lubrańca i w Rzadkiej Woli w rejonie Brześcia Kujawskiego oraz w Maruszy koło Grudziądza.

4 CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNYCH ZBIORNIKÓW WÓD PODZIEMNYCH Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego, wody podziemne o zasobach użytkowych występują w czterech piętrach wodonośnych, tj. czwartorzędowym, trzeciorzędowym, kredowym i jurajskim. Wody nadające się do użytkowania występują w obrębie warstw wodonośnych, z których za pomocą studni wierconych można je efektywnie eksploatować. Warstwy spełniające określone kryteria ilościowe i jakościowe nazywane są Głównymi Zbiornikami Wód Podziemnych (Kleczkowski, Różkowski, 1997). GZWP stanowi taki ośrodek skalny (warstwę lub serię warstw np.: piasków albo żwirów), który spełnia umownie ustalone kryteria ilościowe i jakościowe: wydajność potencjalnego otworu studziennego powyżej 70 m 3 /h, wydajność ujęcia powyżej 10.000 m 3 /dobę, przewodność warstwy wodonośnej wyższa niż 10 m 2 /h, najwyższa klasa jakości wody lub w szczególnych przypadkach, gdy zbiornik ma lokalnie praktyczne znaczenie użytkowe. W całej Polsce wydzielono 180 GZWP (40 wg indywidualnych kryteriów) o łącznej powierzchni 163.441 km 2 i szacunkowych zasobach dyspozycyjnych 7,35 km 3 /h (Kleczkowski, 1990). Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego wyznaczono 20 Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (tab. 2, załącznik 4). W całości w granicach województwa znajdują się następujące zbiorniki: wód czwartorzędowych: GZWP nr 129, 130, 131, 132, 141, 142 wód trzeciorzędowych: GZWP nr 140. Największą powierzchnię zajmują zbiorniki znajdujące się w pradolinie i w dolinie Wisły oraz na Pojezierzu Gnieźnieńskim. Główne Zbiorniki Wód Podziemnych stanowią obecne i perspektywiczne zasoby wody pitnej o odpowiedniej jakości, lecz dotychczas nie zostały objęte ochroną prawną. Wyznaczone GZWP służą przede wszystkim racjonalnemu gospodarowaniu wodami podziemnymi w oparciu o bilans wodno-gospodarczy, który pozwala na utrzymanie równowagi pomiędzy poborem wód podziemnych, a zasobami dyspozycyjnymi oraz wskazaniu obszarów, które powinny zostać poddane ochronie ze względu na możliwość degradacji jakości wód podziemnych o najwyższych wartościach użytkowych. Zachwianie równowagi bilansu może doprowadzić do nadmiernego szczerpywania zasobów wód podziemnych. Zasoby dyspozycyjne wody zawarte w siedmiu zbiornikach wód podziemnych, zlokalizowanych w całości na terenie województwa kujawsko pomorskiego, wynoszą 314,5 tys. m 3 /dobę. Oznacza to, że dziennie na jednego mieszkańca województwa przypada zale-

24 T dwie 147 litrów wody z ujęć wód podziemnych. Wartość ta obejmuje wszelkie potrzeby komunalne oraz potrzeby przemysłu. Obszary występowania zasobów wód podziemnych o najwyższej wartości użytkowej powinny podlegać szczególnej ochronie, może być ona realizowana głównie poprzez stosowne rozwiązania z zakresu gospodarki wodno-ściekowej przy wnikliwym rozpoznaniu warunków geologicznych. Monitoringiem jakościowym w ramach Regionalnego Monitoringu Wód Podziemnych objęto zbiorniki, których zasoby wykorzystywane są na potrzeby zaopatrzenia ludności województwa. Tab.2. GZWP województwa kujawsko-pomorskiego (Kleczkowski, 1990) oraz zbiorniki, które poddane zostały badaniom w ramach sieci Regionalnego Monitoringu Wód Podziemnych Numer GZWP Nazwa zbiornika Stratygrafia Powierzchnia [km 2 ] Średnia głębokość ujęcia [m] Szacunkowe zasoby dyspozycyjne [m 3 ] Ochrona zasobów 121 Zbiornik międzymorenowy Czersk Q 246 10-50 50,000 ONO 127 Subzbiornik Złotów-Piła-Strzelce Krajeńskie Tr 3876 100 186,000 128 Zbiornik międzymorenowy Ogorzeliny Q 354 20 20,000 OWO 129 Dolina rzeki dolnej Osy Q 112 50-60 80,000 ONO 130 Zbiornik rzeki dolnej Wdy Q 56 5 25,000 ONO 131 Zbiornik międzymorenowy Chełmno Q 76 10-60 31,000 OWO 132 Zbiornik międzymorenowy Byszewo Q 87 60 12,500 OWO 138 Pradolina Toruń-Ederswalde Q 2100 30 400,000 ONO 139 Dolina kopalna Smogólec-Margolin Q 250 50 30,000 OWO 140 Subzbiornik Bydgoszcz Tr 170 10-60 31,000 OWO 141 Zbiornik dolnej Wisły Q 354 40 84,000 OWO 230 km 2 142 Zbiornik międzymorenowy Inowrocław-Dąbrowa Q 310 35 95,000 143 Subzbiornik Inowrocław-Gniezno Tr 200 120 96,000 144 Wielkopolska Dolina Kopalna Q 4000 60 480,000 ONO 408 km 2 151 Zbiornik Turek-Konin-Koło K 1760 90 240,000 ONO 200 km 2 214 Zbiornik Dzałdowo Q 2330 100 300,000 ONO 1650 km 2 215 Subniecka Warszawska Tr 51000 160 250,000 ONO 1060 km 2 220 Pradolina środkowej Wisły Q 2085 60 300,000 ONO 450 km 2 225 Zbiornik Chodcza-Łanięta Q 200 60 60,000 ONO 73 km 2 226 Zbiornik Krośniewice-Kutno J 2085 60 300,000 ONO 450 km Objaśnienia oznaczeń w tabeli: szare tło zbiorniki, w których obrębie znajdują się punkty RMWP na terenie województwa kujawskopomorskiego; Q czwartorzęd, Tr trzeciorzęd, K kreda, J jura; ONO Obszar Najwyższej Ochrony, OWO Obszar Wysokiej Ochrony; Zasięg przestrzenny poszczególnych GZWP przedstawiono w załączniku 4.

Rozdział IV. Charakterystyka głównych zbiorników wód podziemnych 25 GZWP nr 129 Zbiornik ten obejmuje osady wypełniające Kotlinę Grudziądzką po obu stronach Wisły, nie posiadające izolacji od powierzchni terenu utworami słaboprzepuszczalnymi. Zasilanie odbywa się na drodze infiltracji opadów atmosferycznych i dopływu lateralnego wodami spływającymi z otaczających basen grudziądzki wysoczyzn (Pomianowska, 2000). Na obszarze zbiornika znajduje się miasto Grudziądz oraz tereny rolnicze i niewielkie tereny leśne. Antropopresja jest silna, co ujawniają wyniki monitoringu osłonowego ujęcia w Grudziądzu - jednego z największych ujęć wód podziemnych w województwie. GZWP nr 130 Obszar zbiornika obejmuje fragment doliny Wisły oraz ujściowy odcinek doliny Wdy, która przy wylocie do doliny Wisły znacznie się rozszerza. Główne użytkowe piętro wodonośne występuje w osadach czwartorzędowych, lokalnie izolowanych glinami zwałowymi. Zasilanie poziomu odbywa się w wyniku infiltracji opadów oraz dopływu lateralnego z kierunku sandru Wdy i Borów Tucholskich. Obszar zbiornika pokrywają lasy, tereny upraw rolnych oraz zabudowania Świecia i okolicznych zakładów przemysłowych. GZWP nr 131 Zbiornik nr 131 położony jest po przeciwległej stronie Wisły w stosunku do GZWP 130. Seria wodonośnych piasków i żwirów znajduje się na głębokości do 10 do 60 m ponad piaskami mioceńskimi. Podstawę drenażu wód zbiornika jest dolina Wisły. Poziom wodonośny ma korzystne parametry hydrogeologiczne. Odpływ wód podziemnych odbywa się w kierunku północno-zachodnim (Pomianowska, 1999). GZWP nr 132 Jest to niewielki zbiornik międzymorenowy położony w obrębie wysoczyzny Pojezierza Krajeńskiego. Użytkowy poziom wodonośny znajduje się pod ciągłą warstwą glin zwałowych. Obszar zbiornika obejmuje tereny intensywnej gospodarki rolnej. Brak w jego obrębie większych skupisk ludności. GZWP nr 138 Pod kątem zasobów szacunkowych jak i powierzchni jest on jednym z największych zbiorników wód podziemnych na terenie województwa. Obszar zbiornika sięga od okolic Gniewkowa poprzez Brzozę, Bydgoszcz, Nakło i wychodzi poza granice województwa aż do ujścia Noteci do Warty. Do istotnych cech zbiornika zalicza się znaczne pokrycie podmokłymi łąkami i obszarowymi formami ochrony krajobrazowej i przyrodniczej (Natura 2000). Sieć osadnicza na obszarze zbiornika skupia się wokół kilkunastu miejscowości. W obrębie zbiornika na terenie województwa kujawsko-pomorskiego istnieje kilka znacznych ujęć wód podziemnych. Zbiornik stanowi duży perspektywiczny rezerwuar wodny (Radzoch, Muter, 2003). Pradolina jest formą erozyjną, wypełnioną osadami piaszczystymi, w których pojawiają się kry glin i iłów. Zwierciadło wód podziemnych ma charakter swobodny. Zbiornik charakteryzuje się niską i bardzo niską odpornością na zanieczyszczenia, z uwagi na powszechny brak izolacji od powierzchni terenu.