IIIa. Fonty w L A TEX-u

IIIa. Fonty w L A TEX-u Wiesław Krakowiak 24 marca 2014 1 Fonty Fontem nazywa się pełny zbiór charakterystycznych znaków danego pisma (wraz ze znakami przestankowymi etc.) utrwalony w formie elektronicznej. W świecie komputerów używa się, w odniesieniu do pliku zawierającego znaki pisma, zarówno określenia font (bardziej poprawne) jak i czcionka. Wśród znaków pisma wyróżniamy m. in. litery. Majuskułami (literami wersalikowymi) nazywamy wielkie litery alfabetu. Minuskuły (litery tekstowe) to małe litery alfabetu. Kapitaliki to litery o wyglądzie wielkich liter, ale wielkości małych liter. Ligatura (spójki) to znaki graficzne będące połączeniem dwóch lub więcej liter. W niektórych językach ligatury występują jako właściwe danej ortografii znaki pisma, np. oe w języku francuskim. Większość ligatur tworzy się ze względów estetycznych lub zwyczajowych. W polskiej tradycyjnej typografii ligatury nie były praktycznie stosowane. Abrewiura to pojedynczy znak pisarski zastępujący słowo lub frazę, np. walutę Euro, copyright, paragraf etc. Znaki przestankowe są kolejnym, ważnym elementem pisma. W zakres tych znaków wchodzi m. in. przecinek, kropka, wielokropek, dwukropek, średnik, nawiasy, cudzysłowy i szereg innych. 1.1 Fonty w LaTeX-u Określenie w preambule klasy dokumentu oraz stopnia czcionki (10 pt, 11 pt lub 12 pt) jednoznacznie determinuje rodzaj czcionki używanej w tytule dokumentu, tytułach rozdziałów, podrozdziałów itd. oraz wielkości interlinii i odstępu pomiędzy akapitami. Dlatego L A TEX w swoich standardowych poleceniach daje jedynie ograniczony dostęp do zmiany używanych fontów, które obsługują typowe sytuacje. Istnieją oczywiście polecenia L A TEX-a pozwalające na głębszą ingerencję w wygląd używanych fontów. W L A TEX2e font jest charakteryzowany przez pięć atrybutów: (i) układ (zestaw znaków), (ii) krój (rodzinę) (iii) grubość i szerokość (serię) (iv) odmianę, (v) stopień i interlinię. Układ fontu opisuje, jakie znaki są dostępne w foncie i w jakich pozycjach. Polecenia akcentowe w L A TEX-u korzystają z informacji o układzie bieżącego fontu, aby użyć najlepszej dostępnej metody uzyskania danego znaku. Układy fontów musza być jawnie deklarowane w dokumencie. Służy do tego pakiet fontenc. 1

Krój pisma jest wyróżniony przez jednolitość projektu graficznego. Jest to wszakże dość nieprecyzyjne określenie, jako że np. antykwa i kursywa tego samego kroju różnią się dość znacznie kształtem znaków. Kryterium praktyczne jest więc takie, że krój stanowi taki zbiór fontów, któremu jego projektant nadał wspólną nazwę, np. Quasi Palladio. W L A TEX-u występuje następujące ograniczenie: w schemacie przyjętym przez standardowe klasy dokumentów dostępny jest jeden krój szeryfowy, jeden bezszeryfowy i jeden maszynowy. Domyślnie są to Computer Modern Roman, Computer Modern Sansserif i Computer Modern Typewriter. Krój pisma (rodzina) Polecenie Deklaracja \textrm\{...\} \rmfamily krój szeryfowy \textsf\{...\} \sffamily krój bezszeryfowy \texttt\{...\} \ttfamily maszynowy Przez grubość pisma rozumie się grubość kresek znaków. Natomiast przez szerokość jak szerokie są znaki. Grubość i szerokość pisma Polecenie Deklaracja \textmd{...} \mdseries pismo jasne \textbf{...} \bfseries pismo grube Odmiana pisma Polecenie Deklaracja \textup{...} \upshape odmiana prosta \textit{...} \itshape italika \textsl{...} \slshape odmiana pochyła \textsc{...} \scshape Kapitaliki Jak widać, polecenia oraz deklaracje dotyczące kroju, szerokości i grubości oraz odmiany fontów tworzą pary o podobnej funkcjonalności. Polecenie i odpowiadająca mu deklaracja składają text tt pismem wybranym samym pismem. Jedyną różnicą jest to, że polecenie na granicy między pismem pochyłym a prostym dodają kompensatę wychylenia ostatniego znaku (italic correction), chyba że następnym znakiem jest kropka lub przecinek i kompensata nie jest potrzebna. Natomiast przy deklaracji trzeba to zrobić ręcznie. Poniższa tabela wymienia stopnie odpowiadające poszczególnym poleceniom, w zależności od stopnia pisma tekstu podstawowego wybranego w \documentclass. stopień pisma tekstu głównego 10pt 11pt 12pt \tiny 5pt 6pt 6pt \scriptsize 7pt 8pt 8pt \footnotesize 8pt 9pt 10pt \small 9pt 10pt 11pt \normalsize 10pt 11pt 12pt \large 12pt 12pt 14pt \Large 14pt 14pt 17pt \LARGE 17pt 17pt 20pt \huge 20pt 20pt 25pt \Huge 25pt 25pt 25pt To są jedyne dostępne w L A TEX-u stopnie fontów. Przedstawione wyżej polecenia zmieniają pojedyncze atrybuty fontów. Można je oczywiście grupować. Powyższe polecenia zmieniają pojedyncze atrybuty: 2

\textit{\textbf{półgruba} italika} \textsl{\textbf{półgruba} kursywa} {\Large duża\/ \textsl{\textbf{półgruba} kursywa}} półgruba italika półgruba kursywa duża półgruba kursywa 1.2 Inny sposób zmiany atrybutów fontów Każdy z 5 atrybutów fontów można wybrać oddzielnym poleceniem. układ znaków fontu krój pisma (rodzina) grubość i szerokość (seria) odmiana stopień i interlinia \fontencoding{ot1} \fontfamily{cmr} \fontseries{m} \fontshape{n} \fontsize{10}{12pt} \selectfont Argumenty poleceń wymienione w tabelce odpowiadają domyślnym wartościom dla dokumentu składanego przy pomocy standardowych klas w stopniu 10pt. Użycie poleceń \font... nie powoduje od razu włączenia fontu, ponieważ użytkownik może chcieć zmienić kilka elementów charakterystyki bieżącego fontu jednocześnie. Dlatego ostateczny wybór fontu zatwierdza się poleceniem \selectfont. Wszystkie elementy charakterystyki fontu, za wyjątkiem stopnia pisma, można zmienić jednocześnie poleceniem \usefont. Nie wymaga ono również zatwierdzenia przez \selectfont. \usefont{ot1}{cmr}{m}{n} Poszczególne elementy opisu fontu są od siebie niezależne. Gdy NFSS stwierdzi, że dana kombinacja parametrów nie odpowiada żadnemu istniejącemu fontowi, wypisuje odpowiednią informację do pliku.log i stara się użyć fontu o możliwie bliskiej charakterystyce. Można to zmienić. Użycie w preambule deklaracji \usepackage[pausing]{tracefnt} powoduje zamianę wszystkich komunikatów o brakujących fontach w komunikaty o błędach, wymagające interwencji użytkownika. Omówimy teraz kolejne parametry opisujące font w NFSS. Układ fontu opisuje, jakie znaki są dostępne w foncie i w jakich pozycjach. Polecenia akcentowe w L A TEX-u korzystają z informacji o układzie bieżącego fontu. Polskie znaki diakrytyczne dostępne są układach: OT4 (Old Text 4) układ fontów PL T1 (Text 1) europejski układ fontów ( Cork ) Układ T1 jest nowym układem opracowanym na konferencji w Cork. Zawiera on znaki umożliwiające skład w większości języków europejskich. Układ OT4 jest rozszerzeniem układu OT1, ale nie wypełniającym wszystkich 256 pozycji. Kroje pisma (przykłady) cmr cmss cmtt ccr Computer Modern Roman Computer Modern Sansserif Computer Modern Typewriter Computer Concrete Roman Krój wybieramy poleceniem: \fontfamily{ccr}\selectfont Oczywiście, jeżeli jest zainstalowany. 3

{\fontfamily{cmtt}\selectfont } {\fontfamily{cmfib}\selectfont } {\fontfamily{cmdh}\selectfont } {\fontfamily{cmff}\selectfont } Grubość i szerokość fontów określa deklaracja \fontseries{...}. Jej wybrane argumenty: m medium zwykły b bold gruby bx bold extended gruby szeroki sb semi-bold półgruby c condensed wąski W ogólności grubość i szerokość mogą przebiegać kilkustopniową skalę, dając kilkanaście kombinacji opisanych dwuliterowymi kodami. Większość krojów występuje jednak tylko w dwóch lub trzech wersjach grubości/szerokości. Pisząc \fontseries{b}\selectfont otrzymujemy Odmianę fontu określa deklaracja \fontshape{...}. Jej wybrane argumenty: n normal prosta it italic italika sl slanted pochyła sc small caps kapitaliki ui upright italic wyprostowana kursywa Pisząc {\fontshape{ui}\selectfont } otrzymujemy Argumentami polecenia \fontsize są stopień pisma i interlinia. Domyślną jednostką są punkty (amerykańskie), ale w każdym z argumentów można też użyć dowolnej jednostki akceptowanej przez TEX-a. W TEX-u interlinia jest stała dla całego akapitu. Mówiąc ściślej, w całym akapicie zostanie użyta jej wartość bieżąca na jego końcu. {\fontsize{15}{30}\selectfont ala ma psa\\ i kota} otrzymujemy ala ma psa i kota 2 Akcenty i znaki specjalne L A TEX umożliwia wstawienie znaków akcentowanych i specjalnych używanych w wielu językach. W poniższej tabeli zestawiono wszystkie możliwe akcenty dla litery o. Instrukcje te można stosować również do dowolnej innej litery. W przypadku umieszczenia akcentu nad literami i oraz j, należy usunąć kropkę znad tych liter. Do tego celu s.uza instrukcje \i i \j, wstawiające do składu specjalne wersje liter ı oraz j. W poniższej tabeli przedstawiono również znaki specjalne. ò \ o ó \ o ô \^o õ \~o ō \=o ȯ \.o ö \"o ŏ \u o ǒ \v o ő \H o o \c o ọ \d o ō \b o oo \t oo œ \oe Œ \OE æ \ae Æ \AE å \aa Å \AA ą \k{a} ø \o Ø \O ł \l Ł \L ı i j \j!? 4

3 Znaki przestankowe 3.1 Pauzy i myślniki W składzie drukarskim występują cztery rodzaje kresek poziomych: (i) łącznik, (ii) myślnik, (iii) półpauza (iv) minus, używany we wzorach matematycznych. Łącznik (dywiz) jest najkrótsza z kresek. Stosuje sie go do dzielenia i przenoszenia wyrazów oraz do łączenia wyrazów wieloczłonowych (np. niebiesko-czarny ). Zgodnie z polskimi regułami wyraz wieloczłonowy można podzielić i przenieść albo w obrębie wyrazów składowych, albo na łączniku. W drugim z tych przypadków łącznik należy powtórzyć, to znaczy powinien sie on znaleźć zarówno na końcu pierwszego wiersza, jak tez na początku drugiego. Oto możliwe miejsca podziału wyrazu niebiesko-czarny: nie- niebie- niebiesko- niebiesko-czar- -biesko-czarny -sko-czarny -czarny -ny Standardowy L A TEX nie zna polskich norm i dlatego dzieli wyrazy wieloczłonowe w miejscu połączenia, bez powielania łącznika. Jeżeli do składu w języku polskim korzystamy z pakietu polski, to w pliku źródłowym w miejsce łącznika w wyrazach wieloczłonowych powinniśmy zastosować instrukcje \dywiz (np. niebiesko{\dywiz}czarny). W pewnych sytuacjach lepiej nie dzielić wyrazów połączonych łącznikiem. Jeżeli na przykład mówimy o wydziale K-2, kodzie pocztowym czy numerze telefonu, to w takich wypadkach łącznik zapisujemy w pliku źródłowym jako pojedyncza kreskę -. Znaku łącznika używa się również do przenoszenia wyrazów. Jednak w L A TEX-u odbywa sie to automatycznie i nie wymaga ręcznych ingerencji użytkownika. Półpauza to kreska o połowę krótsza od myślnika. Stosuje sie ja przede wszystkim w zapisie zakresów liczbowych, np. str. 11-13, czy w latach 1960-1963. Przed i po półpauzie nie dodaje sie odstępów. Odstępy takie musza sie pojawić w sytuacjach takich jak: 11 października - 13 listopada. Półpauzę zapisuje sie za pomocą dwóch następujących po sobie minusów --. Myślnik (pauza) to dłuższa kreska, używana jako znak przestankowy. Zapisujemy go za pomocą trzech następujących po sobie znaków -, czyli ---. W języku polskim należy przed i po myślniku umieścić odstęp, inaczej niż w krajach anglosaskich, gdzie nie otacza sie myślnika odstępami. Wiele osób uważa konstrukcje złożoną z odstępu, myślnika i kolejnego odstępu za zbyt wybijająca sie w składzie. Dlatego często w roli myślnika używa się dwukreskowej półpauzy.. We wzorach matematycznych, czyli wewnątrz trybu matematycznego, znak minusa uzyskujemy, pisząc zwyczajnie -. Przykładowo, zapis $-2$ daje w składzie 2, podczas gdy -2 daje -2. 3.2 Cudzysłowy W polskich tekstach najczęściej spotyka się następujące rodzaje cudzysłowów: 1) cudzysłowy apostrofowe, 2) cudzysłowy przecinkowe, 3) cudzysłowy ostrokątne francuskie, 4) cudzysłowy ostrokątne niemieckie, 5) cudzysłowy definicyjne. 5

W L A TEX-u otrzymujemy je w następujący sposób: rodzaj cudzysłowu źródło otrzymujemy apostrofowy,,cudzysłów cudzysłów przecinkowy,cudzysłów,cudzysłów ostrokątny francuski <<cudzysłów>> «cudzysłów» ostrokątny niemiecki >>cudzysłów<<»cudzysłów«definicyjny cudzysłów cudzysłów Cudzysłowy apostrofowe są zalecane do używania jako cudzysłowy podstawowe. Jednak niektórzy typografowie uważają, że jeżeli cudzysłowów apostrofowych jest dużo obok siebie (np. dużo krótkich wyrazów objętych cudzysłowami), to nie wygląda to zbyt estetycznie. Dlatego dopuszczalne jest używanie jako cudzysłowów podstawowych cudzysłowów ostrokątnych niemieckich. Cudzysłowy przecinkowe składają się z przecinka jako cudzysłowu otwierającego i przecinka frakcji górnej (apostrofu) jako cudzysłowu zamykającego. Cudzysłowy przecinkowe były używane jako cudzysłowy drugiego stopnia, to znaczy jako cudzysłowów umieszczane w tekście już objętym cudzysłowami. Współcześnie cudzysłowy przecinkowe praktycznie nie są używane. Cudzysłowy ostrokątne francuskie są używane do wyodrębniania znaczeń (w pracach naukowych i słownikach) i do wyodrębniania partii dialogowych i przytoczeń (głównie w utworach poetyckich). Cudzysłowy ostrokątne niemieckie są używane jako cudzysłowy drugiego stopnia lub jako cudzysłowy podstawowe (w zastępstwie cudzysłowów apostrofowych). Cudzysłowy definicyjne zwane są także łapkowymi i są używane do wyróżniania definicji znaczeniowych wyrazów i połączeń wyrazowych. Geoffrey Dowding [Finer Points in the Spacing & Arragement of Type] uważa, że cudzysłowy zmniejszają czytelność tekstu w którym są używane. Jeśli tylko jest to możliwe powinny być eliminowane lub zastępowane innymi środkami wyrazu. Na podobnym stanowisku stoją: Jan Tschichold [The Form of the Book: Essays On the Morality of Good Design], Robert Bringhurst [The Elements of Typographic Style] czy Andrzej Markowski [Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN ]. W przypadku przytaczania tytułów książek, artykułów, utworów, rozdziałów, nazw dzieł artystycznych czy statków można użyć kursywy, natomiast tytuły gazet i czasopism należy pozostawić w cudzysłowach (np.»we wczorajszej Przyjaciółce ukazał się artykuł Pierwsza fala.«). Kursywą można także składać cytaty (np.»nigdy czegoś takiego nie widziałem! - wykrzyknął Marek.«). W przypadku, gdy cytat występuje po dwukropku, a koniec cytatu da się jednoznacznie wskazać, cudzysłowów czy kursywy można w ogóle nie stosować (np.»autorem słów: Oto skutki znajomości kobiet z poezji! jest Bolesław Prus.«). Nie należy ujmować w cudzysłów: związków frazeologicznych (np.»wydawało się jej, że złapała Pana Boga za nogi.«, a nie»wydawało się jej, że łapała Pana Boga za nogi «), w szczególności poprzedzonych (także niepotrzebnymi) określeniami tak zwany czy przysłowiowy (np.»pytanie nie zapędziło żadnego z uczestników w kozi róg.«, a nie»pytanie nie zapędziło żadnego z uczestników w tak zwany kozi róg «), wyrazów użytych przenośnie (np.»na starcie mieli kłopoty ze znalezieniem odpowiednich wykonawców.«, a nie» Na starcie mieli kłopoty ze znalezieniem odpowiednich wykonawców.«) wyrazów mało znanych piszącemu (np.»posługiwała się laptopem.«, a nie»posługiwała się laptopem.«), słów z innej warstwy stylistycznej (np.»wkuwał gramatykę łacińską.«, a nie np.» wkuwał gramatykę łacińską.«). 3.3 Wielokropek W typowym pismie maszynowym przecinek oraz kropka zajmują tyle samo miejsca co każdy inny znak. W pismie drukarskim szerokość tych znaków jest z reguły bardzo mała i dlatego, jeżeli umieścimy je obok siebie, to odstępy miedzy nimi będą zbyt małe. Do uzyskiwania wielokropka (trzech kropek) używamy instrukcji \ldots. Używając polecenia \ldots uzyskujemy..., natomiast używając trzech kropek uzyskujemy.... 6