Jedną z metod uzyskania wysokich wydajności krów jest system żywienia TMR (ang. Total Mixed Ration całkowicie wymieszana dawka). Charakteryzuje się on dokładnym wymieszaniem w wozach paszowych wszystkich pasz tworzących dawkę pokarmową i żywieniem zwierząt do woli. Najefektywniej system ten sprawdza się w oborach krów wysoko wydajnych, o podobnym potencjale genetycznym i zbliżonych wymaganiach żywieniowych. W stadach, w których krowy są zróżnicowane pod względem wydajności, dzieli się je na grupy o porównywalnych wymaganiach pokarmowych i sporządza mieszanki paszowe oddzielnie dla każdej grupy. Z kolei w oborach, w których dzielenie na grupy jest utrudnione, np. w oborach uwięziowych lub tam, gdzie zróżnicowanie produkcyjności krów jest duże, można stosować system żywienia PMR (ang. Partially Mixed Ration częściowo wymieszana dawka). W tym systemie żywienia mieszaniu nie poddaje się całej dawki pokarmowej, a jedynie dawkę podstawową, pokrywającą zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne na ustalonym poziomie, np. średniej wydajności u dojonych krów. Krowy produkujące więcej mleka otrzymują dodatkowo odpowiednią do mleczności ilość pasz treściwych. Poniżej przedstawiono charakterystykę systemów żywienia bydła TMR i PMR. Definicja TMR TMR to system żywienia krów mlecznych, w którym wszystkie pasze objętościowe, treściwe, mineralne i inne dodatki podawane są razem po wymieszaniu ze sobą jako pasza pełnoporcjowa. Dostęp do takiej mieszanki zwierzęta muszą mieć 24 godziny na dobę. Do wyprodukowania mieszaniny konieczne jest posiadanie wozu paszowego umożliwiającego mieszanie pasz, ich ważenie oraz zadawanie do żłobów lub na stoły paszowe. Wozy paszowe mogą posiadać również funkcję wybierania pasz, np. z silosów. 1
Zalety całkowicie wymieszanej dawki Zapamiętaj Ważne jest, aby: każdy komponent dawki skarmiać codziennie (powtarzalność dawki krowy nie lubią nagłych zmian w żywieniu); wszystkie pasze stanowiące całkowicie wymieszanej dawki były dobrze wymieszane; struktura fizyczna dawki nie pozwalała na wybieranie przez zwierzęta poszczególnych jej składników; TMR musi być dokładnie wymieszany. Fot. 2
dbać o właściwą wilgotność paszy (40 45% suchej masy), podawać zawsze świeżo przygotowaną paszę; resztki paszy (nie powinny stanowić więcej niż 3 5%) regularnie usuwać. Fotolia Pomimo tak wielu zalet system Total Mixed Ration wielu hodowcom i ich zwierzętom może przysparzać dużo problemów. Z czego to wynika? Przede wszystkim z niezrozumienia potrzeb zwierzęcia przeżuwacza, ale też z niewłaściwej konstrukcji dawki. Chodzi tu zarówno o zestaw pasz wchodzących w jego skład, jak i strukturę fizyczną mieszanki. Innymi słowy: istotne jest zachowanie podstawowego założenia żywienia TMR-em, a mianowicie, aby każdy pobrany przez zwierzę kęs miał taki sam skład i taką samą wartość. 3
Ważne drobnoustroje Żeby zrozumieć specyfikę żywienia bydła, które należy do przeżuwaczy, należy mieć świadomość, że czynności trawienne przebiegają u nich inaczej niż u pozostałych ssaków. Wynika to z faktu, że w początkowym odcinku przewodu pokarmowego proces trawienia pokarmu wspomagany jest przez fermentację prowadzoną przez drobnoustroje. Ważne jest zatem, by nakarmić przede wszystkim drobnoustroje żwacza, których liczebność przedstawiono w tab. 1. Drobnoustroje te mają swoje wymagania: beztlenowość, ph 6 7, temperatura ok. 40 C. Taką stabilizację może zapewnić tylko dobrze przygotowany o stałym składzie, jakości i strukturze TMR. Podział stada na grupy Niezależnie od sposobu utrzymania zwierząt konieczne jest podzielenie stada na grupy żywieniowe. W naszych stadach optymalny wydaje się następujący podział: 2 4 grupy krów w 4
laktacji i 2 grupy krów w okresie zasuszenia. Takie działanie zapewnią dostosowanie dawki pokarmowej do aktualnego zapotrzebowania krów, co przełoży się na ich zdrowie i dobrostan. Decyzja o przynależności krowy do grupy musi być oparta o wiele informacji, którymi powinien dysponować hodowca, a mianowicie: faza laktacji, poziom produkcji, kondycja krów i dynamika jej zmiany (ocena punktowa metodą BCS) oraz kolejność laktacji (premiowanie pierwiastek). Dla każdej z tych grup musi być skomponowany osobny TMR każdy o innej koncentracji białka, energii czy węglowodanów strukturalnych i niestrukturalnych. Krowa w szczycie laktacji powinna pobierać TMR (w kg suchej masy) w ilości odpowiadającej 4% jej masy ciała. Pozostałe wymagania TMR Wprowadzenie tego systemu wymaga odpowiedniej konstrukcji budynków inwentarskich umożliwiającej przejazd dużych wozów paszowych. Istotnym ograniczeniem jest również znaczny koszt zakupu samego wozu paszowego. Musimy też liczyć się z tym, że nie wszystkie pasze nadają się do używania w TMR. Nie mają tam zastosowania kiszone liście buraczane, buraki pastewne, wywar gorzelniany czy nawet duże ilości siana. Nie bez znaczenia jest także zjawisko zagrzewania się mieszaniny na stole paszowym. Żeby temu zapobiec, należy przestrzegać następujących zaleceń: minimum 2-krotnie zadawać TMR w ciągu dnia w wypadku zagrzewania się paszy (np. latem) można zwiększyć częstotliwość zadawania do 3 razy na dobę; zwiększa się w ten sposób pracochłonność, ale jednocześnie zostaje ograniczone psucie się paszy i związane z tym straty finansowe; dbać o równomierne rozłożenie paszy na stole paszowym; sprawdzać pozostałości paszy na stole paszowym (powinny być świeże, nie przegrzane, nie spleśniałe); 5
całkowita ilość pozostawionego pokarmu nie powinna przekraczać 5% wydanej paszy; podsuwać paszę w zasięg krów co najmniej 2 3 razy w ciągu 24 godzin; powierzchnia stołu (żłobu) powinna być gładka w celu jej łatwiejszego czyszczenia i pobierania paszy przez krowy; zapewnić krowom dobrą dostępność do stołu paszowego na jedną krowę musi przypadać minimum 50 65 cm powierzchni. Wóz paszowy W wypadku kiszonek może dochodzić do procesu samozagrzewania (a w konsekwencji psucia się), co jest spowodowane wtórną fermentacją. Wtórna fermentacja to proces rozkładu zawartych w kiszonce resztek cukrów i kwasu mlekowego przez mikroorganizmy w warunkach tlenowych. Ważne jest zatem, w jakim stanie pozostawia się zewnętrzną warstwę stosu kiszonkowego. Powinna ona być wyrównana i ubita, gdyż rozluźnienie struktury zakiszonej masy powoduje wnikanie powietrza do kiszonki. Dlatego wskazane jest użytkowanie maszyn i urządzeń gwarantujących jak najmniejsze rozluźnienie stosu kiszonkowego, a także pozostawiających możliwie gładką i wyrównaną warstwę zewnętrzną. Te kryteria, a nie tylko cena, powinny być również brane pod uwagę przy wyborze wozu paszowego. Zaleca się, aby wozy paszowe były wyposażone w urządzenia wycinające bloki-kostki kiszonki lub w wybieraki frezowe, które zostawiają po pracy równą ścianę w silosie, a nie wybieraki chwytakowe. Niezależnie od sposobu załadunku paszowóz musi być wyposażony w precyzyjną wagę. Pryzma kiszonki z równą ścianą wybierania. Fot. Josera 6
System PMR Kolejnym systemem żywienia znajdującym się w kręgu zainteresowania hodowców bydła jest PMR. Znajduje on swoich zwolenników u rolników prowadzących mniejsze gospodarstwa, a także utrzymujących krowy w oborach z robotami udojowymi, co wynika z charakterystyki żywienia w tego typu obiektach. PMR to częściowo wymieszana dawka, niezawierająca jednocześnie wszystkich komponentów paszowych, jakie otrzymuje krowa w ciągu dnia. Stanowi alternatywę dla systemu TMR. Zalety częściowo wymieszanej dawki Do głównych zalet PMR-u można zaliczyć jego prostotę i łatwość w obsłudze. Stosując ją, nie trzeba wydzielać kilku grup żywieniowych, gdyż wszystkie krowy otrzymują jedną dawkę, która układana jest na określoną wydajność, np. 20 22 kg mleka, a produkcja powyżej tej wartości jest premiowana dodatkową ilością paszy treściwej. Bazę PMR-u tworzą pasze objętościowe, część pasz treściwych i komponenty białkowe, natomiast do premiowania możemy używać 2, 3 i więcej pasz treściwych, w zależności od potrzeb i poziomu produkcyjnego stada. 7
Wprowadzana dodatkowo, poza podstawową dawką, pasza treściwa może być zadawana w różny sposób, w zależności od posiadanych warunków technicznych i możliwości finansowych. Najprostszą metodą jest zadawanie paszy z ręki, czyli podawanie każdej sztuce odmierzonej ilości mieszanki treściwej. Takie rozwiązanie można jednak wdrożyć tylko w niewielkich stadach z uwięziowym systemem utrzymania. W oborach uwięziowych, gdzie utrzymywane jest większe stado, ręczne zadawanie paszy staje się zbyt uciążliwe. W takiej sytuacji istnieje możliwość zainstalowania robota do zadawania paszy treściwej. W przypadku większych stad utrzymywanych w systemie wolnostanowiskowym najczęściej wykorzystywana jest stacjonarna stacja paszowa, w której po zidentyfikowaniu numeru krowy z transpondera zadawana jest określona porcja paszy. Taki system funkcjonuje też w wielu oborach, w których pracują roboty udojowe. Podawana za pomocą robota pasza treściwa, oprócz premiowania za wydajność, ma również za zadanie zachęcenie krów do korzystania z robota udojowego. PMR to częściowo wymieszana dawka. Fot. Josera Odpowiednia ilość paszy Wyłączając obory z robotami udojowymi, najbardziej ekonomiczne, dokładne i prozdrowotne jest premiowanie przy pomocy stacji paszowych zsynchronizowanych z informacjami z hali udojowej, dotyczącymi pomiaru ilości mleka (takie rozwiązanie jest powszechne wśród firm oferujących wyposażenie obór). Ustawianie ilości i szybkości zadawania pasz treściwych może odbywać się indywidualnie dla każdej dojonej sztuki w oparciu o takie informacje, jak dzień laktacji oraz ilość mleka. W praktyce wykorzystuje się obydwie te informacje Prawidłowe przechowywanie kiszonek. Fot. Fotolia 8
jednocześnie. Na początku, od wycielenia, dawkuje się paszę według dnia laktacji, co może trwać do 25., a nawet do 50. 60. dnia; następnie przechodzi się na premiowanie w zależności od produkcji. Program, znając datę wycielenia i dzienną produkcję mleka, sam dobiera ilość paszy. Dodatkowo wiele stacji ma możliwość zadawania nawet do czterech różnych rodzajów pasz jednocześnie. Dawka PMR z udziałem stacji paszowych jest ekonomiczna, ponieważ premiowane są wyłącznie te krowy, które na to zasługują (odpowiednia produkcja mleka). Jest też dokładna, ponieważ można dawkować nawet małe porcje (np. 100 g) paszy, a poza tym wpływa korzystnie na zdrowie zwierząt (mniej niedoborów i chorób metabolicznych). Wyższe ryzyko otłuszczania W porównaniu z TMR w systemie PMR ilość pasz treściwych nie może być duża (w przeciwnym razie stwarza się wyższe ryzyko otłuszczania się krów o niskiej wydajności oraz większą częstotliwość występowania chorób metabolicznych). Konsekwencją tego są straty ekonomiczne związane z obniżoną produkcyjnością zwierząt i kosztami leczenia. Z tego względu wspólna mieszanina pasz zbilansowana jest zwykle na produkcję 20 22 kg mleka i znajdują się w niej tylko 3 4 kg paszy treściwej na sztukę. W takiej sytuacji nie jest wykorzystywany fakt, iż mieszanie dużych dawek pasz treściwych w wozie paszowym zmniejsza ryzyko występowania subklinicznej kwasicy. Zalety wozu paszowego w takiej sytuacji nie są w pełni wykorzystane. Za kolejną wadę systemu PMR można uznać trudność w stosowaniu dodatków paszowych (z wyjątkiem tych, które można zadawać razem z paszami treściwymi). Dodatek paszowy wchodzący w skład mieszaniny pasz w tym systemie żywienia jest przeznaczony dla wszystkich krów, a nie tylko dla tych, które go potrzebują. PMR a TMR Scharakteryzowane systemy żywienia Total Mixed Ratio i Partly Mixed Ratio są powszechnie akceptowane przez hodowców. Wybór jednego z nich zależy od wielu czynników, m.in. wielkości stada, jego poziomu produkcyjnego, systemu utrzymania zwierząt 9
czy infrastruktury technicznej w gospodarstwie. TMR ogranicza nakłady pracy, upraszcza podawanie paszy, wymusza tworzenie grup technologicznych jest najlepszy dla dużych gospodarstw. Z kolei PMR indywidualnie premiuje paszami treściwymi poszczególne zwierzęta, jest dokładny i ekonomiczny, w pełni pokrywa zapotrzebowanie krów częściej spotykany jest w stadach mniejszych oraz gospodarstwach użytkujących roboty udojowe. 10