ROK 2001 I 2002: OCENY, WYDARZENIA, OCZEKIWANIA lata tłuste, lata chude dla kraju, świata i Polaków...

ROK 2001 I 2002: OCENY, WYDARZENIA, OCZEKIWANIA lata tłuste, lata chude dla kraju, świata i Polaków... Warszawa, styczeń 2002 roku Większość Polaków (56%) rok 2001 uznała za pomyślny dla siebie osobiście (przy czym tylko 5% wydało oceny bardzo dobre). Dla dwóch piątych (39%) był to rok zły (przy czym bardzo złe wspomnienia ma 13%). Rok 2001 nie różnił się w sposób zasadniczy pod względem różnicy między liczbą osób zadowolonych a niezadowolonych z tego jak układało im się w mijającym roku od opinii z lat ubiegłych (porównania dotyczą tych okresów, w których pojawiały się omawiane pytania) ocena netto wynosi 17 punktów, poprzednio: 19 pkt. Daleko nam jednak zarówno do poziomu optymizmu z lat siedemdziesiątych (w roku 1975 różnica między zadowolonymi a niezadowolonymi z sytuacji osobistej w mijającym wówczas roku wynosiła aż 50 pkt.), jak i do pesymizmu z roku 1981 (w badaniu przeprowadzonym na kilka dni przed wprowadzeniem stanu wojennego ocena netto wyniosła: -26 pkt.). Miniony 2001 r. gorzej niż w wymiarze osobistym oceniony został przez pryzmat sytuacji kraju. Za niepomyślny dla Polski uznało go 73% pytanych (przy czym 21% za zdecydowanie zły). Polacy pytani o wydarzenia i sytuacje niepomyślne dla kraju mówili o bezrobociu (35% ogółu badanych), złej sytuacji gospodarczej (23%), złej sytuacji bytowej ludzi (15%) i ubiegłorocznych powodziach (10%). Odsetek osób, które stwierdziły, że rok 2001 była dla naszego kraju rokiem dobrym stanowił zaledwie 15% (przy czym mniej niż jedna osoba na sto skłonna była wydawać oceny bardzo dobre). Polacy pytani o pomyślne dla naszego kraju wydarzenia 2001 r. najczęściej mówili o wyniku wyborów parlamentarnych (19%). Inne wymieniane stosunkowo najczęściej sprawy dotyczyły integracji z UE (4%) oraz sukcesów sportowych Polaków: Adama Małysza (3%) i piłkarskiej reprezentacji Polski (2%). Gdy porównaliśmy różnice między ocenami optymistycznymi a pesymistycznymi, okazało się, że z gorszymi opiniami na temat rozwoju sytuacji w kraju w minionym roku żegnaliśmy tylko rok 1981 (w badaniu zrealizowanym kilka dni przed wprowadzeniem stanu wojennego ocena netto wyniosła -84 pkt.) i 1980 (-70 pkt.). Wtedy pytani o niepomyślne wydarzenia mijającego roku na pierwszym miejscu stawialiśmy braki w zaopatrzeniu oraz niespokojną sytuację w kraju. Z kolei zdecydowanie najlepiej oceniliśmy rok 1975 (ocena netto wyniosła aż 80 pkt.). Pytani wówczas o pomyślne wydarzenia mijającego roku wymienialiśmy: sukcesy przemysłowe, wzrost stopy życiowej, VII Zjazd PZPR i rozwój budownictwa. Wysoki poziom optymizmu odnotowaliśmy też w dwóch pionierskich pomiarach: w 1963 r. (40 pkt.) i 1964 r. (56 pkt.). Jeszcze gorzej niż dla kraju rok 2001 został oceniony pod względem sytuacji na świecie. Za niedobry uznało go 83% pytanych (przy czym 36% za bardzo zły). Za dobry - 7%, przy czym żadna z pytanych osób nie wydała oceny bardzo dobrej. Przyczyny tak złych ocen, to przede wszystkim wrześniowe ataki terrorystyczne na USA (55% ogółu badanych pytanych o niepomyślne wydarzenia 2001 r. na świecie), eskalację zjawiska terroryzmu na świecie (31%) oraz wojnę w Afganistanie (30%). Z kolei pytani o pomyślne wydarzenia na świecie Polacy stosunkowo najczęściej mówili o walce z terroryzmem (7%) i pielgrzymkach Papieża Jana Pawła II (4%). W żadnym innym badaniu, którego wynikami na ten temat dysponujemy przewaga ocen krytycznych nad pozytywnymi nie była aż tak duża jak obecnie. Dominująca grupa pytanych (37%) uważała też przed końcem roku, że nowy 2002 r. będzie dla nich taki sam jak poprzedni. Obawy, że będzie gorszy wyrażało 22% pytanych. Z nadziejami na poprawę sytuacji własnej wchodziło w 2002 r. niewiele więcej osób (26%). Z największymi oczekiwaniami witali Polacy rok 1997, 1981, 1980 i 1990. Najmniej optymistycznie jeśli chodzi o prognozy sytuacji własnej w nowym roku patrzyliśmy na 1993 r. Większy sceptycyzm pojawił się przy prognozach dotyczących sytuacji kraju: poprawy spodziewa się 20%, a z możliwością pogorszenia liczyło się 32% osób, o braku zmian mówiło 24% badanych. Nadzieje najczęściej wiązały się ze zmniejszeniem skali bezrobocia, lepszą sytuacja polityczną i poprawą sytuacji gospodarczej. Obawy dotyczyły przede wszystkim obniżenia stopy życiowej, bezrobocia i trudnej sytuacji gospodarczej. Rok 2002 choć budzi obawy, to jednak nie tak wielkie, jak zdarzało się to już wcześniej: np. z jeszcze większa przewagą pesymistycznych prognoz nad optymistycznymi mieliśmy do czynienia w stosunku do roku 1993 r. i 1988 r. Niezbyt wiele dla kraju oczekiwaliśmy też po 1982, 1984 i 1992 r. Więcej pesymistów (25%) niż optymistów (19%) jest też wśród Polaków, gdy pytamy o rozwój sytuacji na świecie. Zdaniem 33% rok 2002 nie będzie ani lepszy ani gorszy od 2001. Z badań, którymi dysponujemy dotyczącymi prognozy sytuacji międzynarodowej, z większymi obawami o losy świata wchodzili Polacy tylko w rok 1984 wówczas różnica między optymistami a pesymistami spadła do -20 pkt. (obecnie -6 pkt.). TNS OBOP ul. Dereniowa 11, 02 776 Warszawa Tel: (48 22) 648 2044 (-46), 644 9995 Fax: (48 22) 644 9947 e-mail: obop@obop.com.pl www.obop.com.pl Biura w ponad 50 krajach Grupa Taylor Nelson Sofres

Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystywanie w innej formie danych, informacji i opracowań zawartych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania źródła. Pod koniec grudnia tradycyjnie już zapytaliśmy Polaków o to, jak oceniają mijający wówczas 2001 rok (pod względem sytuacji osobistej, sytuacji kraju oraz sytuacji międzynarodowej i pokoju na świecie) oraz czego oczekują po nowym 2002 r. czy będzie on lepszy, gorszy czy taki sam jak odchodzący (pytanie dotyczyło sytuacji osobistej, kraju oraz międzynarodowej) 1. Uzyskane najnowsze wyniki zestawiliśmy tak jak to było możliwe (sposób pytania ulegał w niektórych przypadkach modyfikacjom) z wynikami, jakie zbierane były przez OBOP regularnie od roku 1974 (w przypadku ocen) i 1979 (w przypadku prognoz) oraz z pierwszymi poświęconymi tej problematyce badaniami z roku 1963 i 1964. Postanowiliśmy też, po zaprezentowaniu informacji o wydarzeniach zdaniem Polaków pomyślnych i niepomyślnych dla naszego kraju w minionym już 2001 r., przypomnieć najważniejsze wydarzenia minionych już lat ale inaczej niż czyni się to dotychczas nie z punktu widzenia oceniających z perspektywy czasu niezależnych historyków ale z punktu widzenia przeciętnego Polaka, odczuć, jakie towarzyszyły mu pięć, dziesięć, piętnaście, dwadzieścia, trzydzieści, czy niemal czterdzieści lat temu. OCENY ROKU 2001 W WYMIARZE OSOBISTYM Większość Polaków (56%) miniony już 2001 rok uznała za pomyślny dla siebie, choć entuzjastyczne opinie nie należą do częstych owo zadowolenie ma raczej charakter umiarkowany (większość wypowiedzi stanowią oceny raczej dobre). Dla dwóch piątych mieszkańców naszego kraju był to rok zły. W sumie więc, rok 2001 większa liczba Polaków uznała za pomyślny niż niepomyślny dla siebie, jednak dwa i pół razy więcej było takich osób, które mówiły o nim, że był dla nich zdecydowanie niedobry niż zdecydowanie dobry. 1 Sondaż TNS OBOP prowadzony w dn. 8-10 grudnia 2001 r. na reprezentatywnej, losowej 1000-osobowej ogólnopolskiej próbie osób od 18 roku życia. Maksymalny błąd statystyczny dla takiej wielkości próby wynosi +/-3%, przy wiarygodności oszacowania równej 95%. 2

KOŃCZY SIĘ ROK 2001, CHCIELIBYŚMY GO JAKOŚ PODSUMOWAĆ. JAKI BYŁ ROK 2001 DLA PANA(I) OSOBIŚCIE? Zdecydowanie dobry 5% Raczej dobry 51% Raczej niedobry 26% Zdecydowanie niedobry 13% Trudno powiedzieć 5% 56% 39% Kto rok 2001 r. wspominać będzie, jako rok dobry dla niego osobiście? To najczęściej ludzie młodzi wraz z wiekiem zadowolonych ubywa (korzystne opinie wyraża 81% nastolatków, 72% dwudziestolatków, 55% trzydziestolatków, 49% - czterdziestolatków i już tylko 44-45% pięćdziesięciolatków oraz starszych), uczniowie i studenci (82%), kierownicy i specjaliści (74%), pracownicy administracji i usług (74%), ludzie wykształceni (69% osób z wykształceniem wyższym). Choć przysłowie mówi, że pieniądze szczęścia nie dają, to jednak ich posiadanie miało wpływ na to jak oceniliśmy pod względem spraw osobistych minionych dwanaście miesięcy: wśród osób, którym żyje się dobrze zadowolenie wyraziło aż 84%, wśród średniaków było to już 63% osób i zaledwie 25% wśród ludzi, którym wiedzie się źle. Im gorsza sytuacja materialna, tym powszechniejsze negatywne podsumowania poprzedniego roku pod względem spraw z życia prywatnego ten rok jako zły wspominać będzie aż 69% osób znajdujących się w złej sytuacji materialnej, już 31% - w średniej i tylko 14% - w dobrej. Niekorzystne podsumowania zapadały też częściej wśród starszych i średnich wiekiem Polaków niż najmłodszych, przy czym najbardziej pesymistyczne były wypowiedzi pięćdziesięciolatków (51%, podczas gdy wśród czterdziestolatków oraz osób powyżej 60. roku życia 46%-47%, natomiast wśród nastolatków 16%, dwudziestolatków 24%, a trzydziestolatków 39%). Rok 2001 jako zły dla siebie najczęściej określali bezrobotni (53%), renciści (50%), rolnicy (47%), prywatni przedsiębiorcy (46%), emeryci (45%) i ludzie z wykształceniem zasadniczym zawodowym (47%). O ocenę minionego roku pod względem sytuacji osobistej, OBOP po raz pierwszy zapytał Polaków w 1963 r. Jednak pytanie to, w kształcie identycznym, jak obecnie pojawiło się dopiero w 1994 r., wcześniej wśród wyróżnionych możliwych punktów odpowiedzi znajdowała się również odpowiedź pośrednia ani dobry ani zły. 3

Ta różnica uniemożliwia bezpośrednie porównanie uzyskiwanych wyników. Możemy jednak sprawdzić, jak przez te wszystkie lata (za wyjątkiem tylko roku 1993, kiedy to nie przeprowadzono stosownego badania) rozkładały się w naszym społeczeństwie proporcje między zadowolonymi i niezadowolonymi z tego, jak układało się w życiu prywatnym (różnicę taką nazywać będziemy oceną netto). W ostatnim dwudziestopięcioleciu (pominąwszy 1993 r.) najkorzystniej Polacy podsumowywali w wymiarze osobistym lata siedemdziesiąte wraz z rekordowym 1975 rokiem (ocena netto sytuacji osobistej w 1975 r. wyniosła aż 50 pkt.). Później po wyraźnym pogorszeniu na początku lat osiemdziesiątych wyróżniły się trzy kolejne lata od połowy obu dekad: w latach osiemdziesiątych 1985 r., 1986 r. i 1987 r., a w dziewięćdziesiątych rok 1995, 1996 i 1997. Nie można zapomnieć o wysokim poziomie zadowolenia z sytuacji osobistej, z jakim Polacy żegnali rok 1963 i 1964 r. Najgorzej natomiast ocenialiśmy sytuację osobistą w roku 1981 (w badaniu przeprowadzonym niespełna tydzień przed wprowadzeniem stanu wojennego: w dn. 7-8 grudnia ocena netto wyniosła -26 pkt.), a także w latach dziewięćdziesiątych rok 1991 i 1992. Rok 2001 nie różnił się jednak pod względem proporcji między zadowolonymi a niezadowolonymi z sytuacji osobistej w minionym roku od opinii z lat 1999-2000. 4

p u n k t ó w 60 50 40 30 20 10 0-10 -20-30 TNS OBOP Rok 2001 i 2002: oceny, wydarzenia, oczekiwania, sondaż z 8-10.12.2001 r. OCENA NETTO MINIONEGO ROKU W WYMIARZE OSOBISTYM 50 40 39 39 36 34 32 27 34 29 30 25 25 28 25 19 18 17 16 15 14 9 8 8 1-10 -13-14 -26 1963 1964 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 5

ROK 2001 DLA KRAJU Bardzo niekorzystnie oceniony został rok 2001 pod względem sytuacji w kraju. Niemal trzy czwarte pytanych uznało, że rok ten był dla Polski rokiem złym, przy czym jedną piątą stanowiły oceny bardzo złe. Przekonanie, że rok ten był dla kraju dobry wyrażało zaledwie kilkanaście procent osób, ale oceny bardzo dobre niemal się nie pojawiają. JAKI BYŁ ROK 2001 DLA NASZEGO KRAJU? Zdecydowanie dobry 0% Raczej dobry 15% Raczej niedobry 52% Zdecydowanie niedobry 21% Trudno powiedzieć 12% 15% 73% Osób skłonnych do wyrażania pozytywnych opinii na temat rozwoju sytuacji w kraju w roku 2001 nie ma w naszym kraju wiele, stosunkowo najczęściej, są to ludzie młodzi (27% nastolatków i 20% dwudziestolatków), uczniowie i studenci (23%), osoby znajdujące się w dobrej sytuacji materialnej (23%, podczas gdy w średniej 17%, a w złej 8%) i wyborcy Platformy Obywatelskiej z ostatnich wyborów (31%). Krytyczne podsumowania minionego roku dla sytuacji w kraju wyraźnie przeważają we wszystkich grupach społeczno-zawodowych niezależnie od poglądów i sympatii politycznych ludzi, równie często opinie takie są udziałem niedawnych wyborców koalicji SLD-UP, co PiS, LPR (po 82%) czy PSL (80%), na tle zwolenników różnych opcji wyróżniły się jedynie osoby o poglądach prawicowych (już tylko 73% ocen negatywnych, przy nieco częstszym braku opinii) oraz elektorat PO (63%, przy częstszych niż wśród ogółu opiniach pozytywnych). Niepomyślne postrzeganie roku 2001 w kontekście rozwoju sytuacji w kraju jest tym powszechniejsze, im większe zainteresowanie ludzi polityką (wśród osób, które w ogóle się nią nie interesują 55%, raczej nie 73%, wśród trochę zainteresowanych polityką 80%, a wśród bardzo nią zainteresowanych aż 87%). Również im gorsza sytuacja materialna ludzi, tym częściej uważali oni miniony rok za niekorzystny dla Polski (62% osób znajdujących się w dobrej sytuacji materialnej, podczas gdy w złej 81%). Częstsza niż u innych krytyka ta charakteryzowała pięćdziesięciolatków (83%) i czterdziestolatków (80%), prywatnych przedsiębiorców (85%), rolników 6

(81%), częściej mieszkańców miast (ogółem w miastach 76%, przy czym wyróżnili się zwłaszcza mieszkańcy miast najmniejszych 82% i największych 78%) niż wsi (69%). Pytanie o ocenę minionego roku dla naszego kraju zostało po raz pierwszy zadane Polakom tak jak pytanie o sytuację osobistą w 1963 r. I podobnie, jak w przypadku tamtego wskaźnika składającego się na ocenę roku, również i tu niewielka zmiana w kafeterii pytania uniemożliwia bezpośrednie porównania (do 1992 r. w kafeterii pytania znajdowała się odpowiedź ani dobry ani zły ). Możemy jednak porównać proporcje między wystawianymi wtedy i teraz ocenami pozytywnymi a negatywnymi (czyli ocenę netto). Z porównania różnic ocen pozytywnych i negatywnych wynika, że pod względem oceny minionego roku dla naszego kraju, zdecydowanie najlepiej podsumowany został rok 1975 przewaga ocen pozytywnych nad negatywnymi wynosiła aż 80 pkt. proc. W latach osiemdziesiątych najkorzystniejszy był dla Polski rok 1985 wynika z porównania różnicy ocen wystawianych w kolejnych latach. Jednak wówczas optymizm nie mógł się nawet równać z sytuacją z roku 1975 (ocena netto wyniosła już tylko 30 pkt.) i w żadnym z kolejnych, prowadzonych z roku na rok pomiarów nie zanotowano równie wysokiej przewagi optymizmu nad pesymizmem w ocenie sytuacji kraju. Najbliższa temu wynikowi była tylko odnotowana po raz pierwszy przez OBOP sytuacja z pierwszej połowy lat sześćdziesiątych (w 1964 r. ocena netto wynosiła 56 pkt., a w 1963 r.: 40 pkt.). W najkorzystniejszym w latach dziewięćdziesiątych roku roku 1996 różnica korzystnymi a niekorzystnymi opiniami wynosiła już 23 pkt. proc. Najgorzej dla kraju oceniony został w historii ostatniego ćwierćwiecza rok 1981 (badanie przeprowadzone zostało kilka dni przed wprowadzeniem stanu wojennego) ocena netto (czyli omawiana różnica między odpowiedziami korzystnymi a niekorzystnymi) wyniosła aż 84 pkt. proc. Choć do ówczesnego poziomu pesymizmu w ocenie sytuacji kraju jeszcze nam daleko, to jednak mniej korzystne niż o roku 2001 (-58 pkt. proc.) notowania odnotowane zostały (oprócz 81 r.) za rok 1980 (-70 pkt. proc.). Mniej korzystnie mógł być tylko przez Polaków postrzegany rok 1993 (w 1992 r. ocena netto była tylko o 10 pkt. proc. gorsza niż w roku minionym), ale niestety nie dysponujemy danymi za ten okres. 7

p u n k t ó w 100 80 60 40 20 0-20 -40-60 -80-100 TNS OBOP Rok 2001 i 2002: oceny, wydarzenia, oczekiwania, sondaż z 8-10.12.2001 r. OCENA NETTO MINIONEGO ROKU W WYMIARZE KRAJU 80 52 46 33 30 28 11 19 13 11 13 7 10 3 23 18 18-14 -12-11 -25-29 -32-35 -40-48 -70-58 -84 1963 1964 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 8

POMYŚLNE I NIEPOMYŚLNE WYDARZENIA MINIONYCH 12 MIESIĘCY Polacy pytani o pomyślne wydarzenia mijającego 2001 roku najczęściej mówili, że nie wydarzyło się nic dobrego (dwie piąte pytanych) lub nie potrafili wymienić takich wydarzeń (jedna czwarta osób). Pozostali (jedna piąta pytanych) najczęściej wskazywali na wynik wyborów parlamentarnych. Inne wydarzenia tego roku zeszły na dalszy plan; wśród nich, wyróżnione zostały te, które dotyczyły integracji z UE oraz sukcesów sportowych Polaków przede wszystkim Adama Małysza i piłkarskiej reprezentacji Polski. POMYŚLNE DLA NASZEGO KRAJU WYDARZENIA W ROKU 2001 Wybory parlamentarne, zmiana rządu, wejście do Sejmu popieranego ugrupowania, itp. 19% Unia Europejska, wydarzenia dotyczące integracji 4% Sukcesy Adama Małysza 3% Zakwalifikowanie reprezentacji Polski do Mistrzostw Świata w piłce nożnej 2% Nic się nie wydarzyło dobrego 39% Nie wiem, trudno powiedzieć 26% Wyniki nie sumują się do 100%; badani mogli udzielić więcej niż jednej odpowiedzi W tabeli wyszczególniono tylko te odpowiedzi, które zostały wymienione przez co najmniej 2% pytanych, pozostałe zostały pominięte. Ponadto, pojedyncze osoby mówiły też o takich sprawach, jak: zmniejszenie przestępczości, decyzje dotyczące reformy edukacji (głównie w kontekście sprawy matur), intensyfikacja akcji charytatywnych i poprawa sytuacji gospodarczej. Dużo więcej wypowiedzi pojawiło się w pytaniu o wydarzenia minionego roku dla kraju niepomyślne. Już tylko 4% pytanych orzekło, że nic się takiego nie wydarzyło, a 14% nie potrafiło takiego wydarzenia wskazać. Największym problemem roku 2001 dla naszego kraju było zdaniem Polaków bezrobocie (wskazało je 35% osób), na drugim miejscu znalazła się zła sytuacja gospodarcza kraju (23%), na trzecim bieda (15%), a na czwartym powodzie, jakie w tym roku nawiedziły nasz kraj (10%). 9

NIEPOMYŚLNE DLA NASZEGO KRAJU WYDARZENIA W ROKU 2001 Bezrobocie, brak pracy, likwidacja zakładów pracy 35% Zła sytuacja gospodarcza, załamanie gospodarki, dziura budżetowa 23% Bieda, zła sytuacja materialna ludzi 15% Powodzie: powodzie w Małopolsce, na Wybrzeżu 10% Korupcja, afery finansowe 4% Reformy 4% Zwycięstwo lewicy i przegrana prawicy w wyborach 4% Negatywne opinie na temat rządu 2 3% Wady klasy politycznej i polityki wewnętrznej, niestabilność polityczna, kłótnie polityków, Podwyżki cen 3% Zwycięstwo Samoobrony i Andrzeja Leppera w wyborach 3% Inne niż wymienione negatywne wypowiedzi dotyczące wyborów parlamentarnych 2% Pogorszenie sytuacji na wsi, zła sytuacja w rolnictwie 2% Wzrost przestępczości 2% Sukces Andrzeja Leppera, jego pozycja, zachowanie, oskarżenia pod adresem polityków 2% Zmiany w polityce podatkowej 2% Nic się nie wydarzyło złego 4% Nie wiem, trudno powiedzieć 14% Wyniki nie sumują się do 100%; badani mogli udzielić więcej niż jednej odpowiedzi W tabeli wyszczególniono tylko te odpowiedzi, które zostały wymienione przez co najmniej 2% pytanych, pozostałe zostały pominięte. 3% A z jakimi problemami borykała się Polska w latach ubiegłych? Jakie pomyślne i niepomyślne wydarzenia były nie w ocenie historyków, ale ocenie społeczeństwa naszym udziałem w kolejnych latach historii Polski w ostatnim ćwierćwieczu? Przypomnijmy wypowiedzi naszych respondentów, zagłębiając się rok po roku coraz dalej w przeszłość: W roku 2000 podobnie jak w tym roku najbardziej pozytywne wydarzenia kraju dotyczyły sytuacji politycznej (wyborów prezydenckich, zmian w rządzie i koalicji). Wskazywało na nie wówczas 19% pytanych, inne sprawy przywoływane były zdecydowanie rzadziej. Przekonanie, że nie wydarzyło się nic dobrego wyraziło 29%, a trudno powiedzieć odpowiedziało 31%. Najważniejszym problemem było w społecznym odczuciu podobnie jak w minionym roku bezrobocie. Wskazywało je jednak mniej osób niż teraz (28%). Nasze zastrzeżenia budziły też reformy (18%), nie najlepsza sytuacja gospodarcza (17%), niski poziom życia ludzi (14%), pogorszenie nastrojów społecznych (10%). Trudno powiedzieć odpowiadało wówczas 17% pytanych. W roku 1999 za najpomyślniejsze wydarzenie kraju Polacy uznali przyjęcie Polski do NATO (24%). Na dalszych miejscach znalazły się: wizyta Papieża oraz wprowadzenie reform (po 11%). Wówczas przekonanie, że nic dobrego się nie wydarzyło wyraziło 27%, a 21% odpowiedziało trudno powiedzieć. 2 Wypowiedzi dotyczące konkretnie poprzedniego rządu Jerzego Buzka stanowiły 1%. Kategoria ta nie została umieszczona w tabeli, gdyż uwzględniała ona tylko te które wskazywane były przez nie mniej niż 2% ogółu pytanych. 10

Z kolei za najbardziej niepomyślną dla Polski uznali dla 1999 r. pytani sytuację gospodarczą (w tym podwyżki cen, prywatyzację, sytuację ZUS 37%). Na drugim miejscu wymieniano reformy społeczne (24%), niewiele mniej osób mówiło o problemie bezrobocia (20%). Trudno powiedzieć odpowiedziało 13% osób. W roku 1998 Polacy nie wyróżnili w sposób szczególny jednego wydarzenia: po 10% osób wskazywało na wprowadzenie, zapoczątkowanie reform społecznych (służby zdrowia, rent i emerytur, oświaty) oraz na bliską perspektywę przyjęcia Polski do NATO. Przekonanie, że nie wydarzyło się nic dobrego wyraziło 21%, a 27% odpowiadało trudno powiedzieć. Odsetek osób, które nie potrafiły wskazać żadnej niekorzystnej sprawy dla Polski w mijającym wówczas 1988 roku był już wyższy niż ostatnio i wynosił 23%. Pozostałe osoby stosunkowo najczęściej mówiły o pogorszeniu poziomu życia (15%), bezrobociu (13%) oraz klęskach żywiołowych i złej sytuacji w rolnictwie (po 10%). W roku 1997 za najważniejsze dobre wydarzenie dla kraju, badani uznali wybory parlamentarne i ich wynik (22%). Przekonanie, że nie wydarzyło się nic dobrego wyraziło 12% osób, a 20% nie potrafiło takiego wydarzenia wskazać. Zdecydowanie najgorszym zdaniem Polaków dla kraju wydarzeniem była w 1997 r. powódź (57%). Odsetek osób, które odpowiadały trudno powiedzieć wynosił 15%. W roku 1996 pytanie dotyczące pozytywnych wydarzeń i zjawisk mijającego roku nie znalazło wielu odpowiedzi spora grupa badanych odpowiadała, że nic dobrego nie miało miejsca (20%) lub nie umiała takich zjawisk wskazać (35%). Żadna z wymienianych spraw nie uzyskała wyniku dwucyfrowego. Relatywnie najwięcej osób do pozytywów zaliczało politykę zagraniczną (działania zmierzające do integracji z NATO i UE, pozycja Polski w świecie 7%), poprawę poziomu życia ludzi (7%), pozytywne tendencje w gospodarce (6%). Wśród negatywnych spraw przywoływanych przez badanych stosunkowo najczęściej pojawiały się wypowiedzi dotyczące obniżenia się poziomu życia ludzi (16%), bezrobocia (7%) i liberalizacji ustawy antyaborcyjnej (7%). W roku 1995 dobrym dla Polski wydarzeniem były, w opinii jednej piątej pytanych, wybory prezydenckie i wybór Aleksandra Kwaśniewskiego na prezydenta (20%). Następna w kolejności pod względem liczby wskazań sprawa rozwój gospodarczy uzyskała już tylko 7%. Przekonanie, że nic dobrego się nie wydarzyło wyraziło 19% pytanych, a 29% nie umiało takiego wydarzenia wskazać. Równocześnie pytani o wydarzenia najmniej dla Polski korzystne w mijającym wówczas 1995 r. badani także najczęściej przywoływali wybór Aleksandra Kwaśniewskiego (23%). Następnie wymieniano też: brak stabilności politycznej (kłótnie polityków, konflikty w rządzie 12%) oraz podwyżki (9%). W roku 1994 pomyślnych wydarzeń mijających dwunastu miesięcy Polacy nie wymieniali wiele, relatywnie najwięcej pozytywów odnosiło się do sytuacji międzynarodowej Polski (8% - zbliżenie do Zachodu, 4% dotyczyło innych spraw międzynarodowych) większość pytanych odpowiadała, że nie wydarzyło się nic pomyślnego (33%) lub nie potrafiła takich rzeczy przytoczyć (31%). Łatwiej przychodziło badanym przywoływanie spraw ich zdaniem dla Polski niekorzystnych w mijającym wówczas 1994 roku: 17% wskazywało na podwyżki, wysokie podatki, a 16% - konflikty wśród polityków (m.in. sprawa Drawska). W roku 1992 aż 69% oceniających wówczas kończący się rok stwierdziło, że w 1982 r. nie wydarzyło się nic dobrego lub nie potrafią takiego wydarzenia wymienić. Pozostałe osoby najczęściej wskazywały na utworzenie koalicyjnego rządu premier Suchockiej (13%). Wśród problemów natomiast, pytani wymieniali pod koniec 1992 r. m.in.: bezrobocie (33%), inflację i podwyżki cen (28%), pogarszanie sytuacji materialnej społeczeństwa (20%), niestabilność polityczną (częste zmiany rządów, walkę o władzę 17%) i kryzys gospodarczy (12%). Odsetek osób, które odpowiadały trudno powiedzieć (oraz nic nie było złego) wynosił 19%. W roku 1991 najwięcej osób, jako pomyślne wydarzenie mijającego wówczas roku wymieniało wolne demokratyczne wybory parlamentarne (29%). Następne w kolejności sprawy (wskazywało je po 11% osób) dotyczyły stowarzyszenia Polski z EWG oraz dobrego zaopatrzenia. Przekonanie, że nie wydarzyło się nic dobrego wyraziło 24% badanych, 19% uchyliło się od wyrażenia opinii. Jako powody niezadowolenia wymieniano na koniec 1991 r. przede wszystkim bezrobocie (28%), pogorszenie sytuacji gospodarczej (25%), spadek poziomu życia (24%) oraz wybory (10%). Od wyrażenia opinii uchyliło się 16% osób. 11

W roku 1990 najbardziej pomyślne dla Polski wydarzenia, to zdaniem pytanych wówczas Polaków demokratyczne wybory i wybór Lecha Wałęsy na prezydenta (33%). Wśród zauważanych wówczas pozytywnych zmian mówiono o lepszym zaopatrzeniu (17%), reformach gospodarczych (13%) oraz demokratyzacji i zmianach politycznych (11%). Z kolei wśród niepomyślnych okoliczności mijającego roku Polacy po raz pierwszy wskazali na bezrobocie (17%), pojawiło się ono od razu na pierwszym miejscu. Wśród innych spraw badani wyróżnili wzrost cen (12%) oraz pogorszenie sytuacji gospodarczej (11%). W roku 1989 Polacy pytani o najbardziej korzystne wydarzenia mijających wówczas 12 miesięcy na pierwszym miejscu stawiali wynik czerwcowych wyborów parlamentarnych: wygraną Solidarności i powołanie rządu Tadeusza Mazowieckiego. Ponadto wskazywano na zmiany systemowe: demokratyzację (pluralizm, wolność słowa) i zmiany gospodarcze. Wydarzenia i zjawiska niekorzystne, to przed wszystkim podwyżki cen i inflacja (mówiła o tym niemal połowa pytanych). Ponadto uskarżano się na złe zaopatrzenie rynku, obniżenie realnych dochodów i kryzysowy stan gospodarki. W roku 1988 stosunkowo najwięcej osób, odpowiadających na pytanie o pozytywne dla kraju wydarzenia kończącego się wówczas roku, mówiło o nadziejach wiązanych z powołaniem nowego rządu premiera Mieczysława Rakowskiego (33%). Wśród niekorzystnych zjawisk 1988 r. na plan pierwszy wysunęli Polacy podwyżki cen (40%) oraz strajki (30%). W roku 1987 za najbardziej pomyślne dla Polski wydarzenie badani uznali wizytę Papieża i związaną z nią poprawę stosunków państwo Kościół (23%). Wśród ogółu pytanych 27% było zdania, że nic dobrego nie wydarzyło się w kraju, a 16% nie potrafiło wymienić żadnego pozytywnego wydarzenia. Podsumowujący rok 1987 za niepomyślne dla kraju uznali przede wszystkim nieudane referendum w sprawie programu reform (27%), a także obniżenie stopy życiowej (16% mówiło wzroście cen, spadku wartości pieniądza i zapowiedzi nowych podwyżek). W roku 1986 Polacy wymieniali najczęściej trzy zjawiska: poprawę zaopatrzenia rynku, stabilizację sytuacji społeczno-politycznej oraz poprawę ogólnej sytuacji gospodarczej kraju. Nieco mniej osób przypominało o zwolnieniach więźniów politycznych, dobrym urodzaju oraz poprawie stosunków Polski z zagranicą. Pod koniec 86 r. Polacy mówiąc o problemach roku wskazywali najczęściej na wzrost kosztów utrzymania oraz nie najlepszą sytuacje materialną ludzi. Nieco rzadziej mówiono o skażeniu środowiska głównie w kontekście awarii w Czarnobylu. W roku 1985 źródła postrzeganych sukcesów były podobne jak w 86 r.: na pierwszy plan wysunięto zniesienie reglamentacji niektórych artykułów żywnościowych (23%) i poprawę zaopatrzenia rynku (22%). Nieco mniejszy odsetek odpowiedzi dotyczył pomyślnego przebiegu wyborów do Sejmu (19%), wzrostu znaczenia Polski na arenie międzynarodowej (16%), stabilizacji sytuacji społeczno-politycznej (15%) i poprawy sytuacji gospodarczej (11%). Krytyczne opinie o roku 1985 koncentrowały się najczęściej na inflacji (23%), braku pieniędzy i zubożeniu społeczeństwa (8%). Dość liczna grupa pytanych wskazywała też na trudności w zaopatrzeniu w węgiel (8%) i inne towary (5%). W roku 1984 korzystnym zjawiskiem była w opinii mieszkańców kraju poprawa zaopatrzenia (26%). W opinii jednej piątej pytanych nic nie wydarzyło się dobrego, a dodatkowo jedna czwarta nie umiała pozytywnego wydarzenia wskazać. Wśród negatywnych wydarzeń roku 1984 na plan pierwszy wysunięto uprowadzenie i zabójstwo księdza Jerzego Popiełuszki (45%). W porównaniu z tym, niedogodności życia codziennego, znalazły się na dalszym planie (o złym zaopatrzeniu wspominało 14% badanych). W roku 1983 za najbardziej pomyślne dla kraju wydarzenia Polacy wymieniali zniesienie stanu wojennego (29%) oraz stabilizację sytuacji społeczno-politycznej i poprawę w zaopatrzeniu (po 19%). Nieco ponad jedna piąta badanych stwierdziła, że w 1983 r. nie wydarzyło się nic dobrego, a jedna dziesiąta nie udzieliła odpowiedzi. Mniej niż po jednej dziesiątej wypowiedzi przypominało o wizycie papieża Jana Pawła II, poprawie sytuacji gospodarczej kraju oraz ogłoszeniu amnestii. Do niekorzystnych zjawisk zaliczono natomiast w końcu 1983 roku wzrost cen i spadek wartości pieniądza jedna czwarta pytanych), przywrócenie reglamentacji masła i tłuszczów (jedna piąta) i braki w zaopatrzeniu (14%). 12

W roku 1982 za pomyślne dla kraju badani uznali stabilizację życia społecznego (brak strajków, większy spokój 32%). Na drugim miejscu, ale już z mniejszym odsetkiem wskazań znalazła się poprawa zaopatrzenia sklepów (14%). Zdaniem jednej czwartej nie wydarzyło się wtedy nic dobrego, a 16% nie umiało takiej rzeczy wskazać. Do niekorzystnych spraw kraju w 1982 pytani wówczas Polacy zaliczali złe zaopatrzenie sklepów (22%), a na dalszych miejscach: niepokoje społeczne (demonstracje, strajki, zamieszki 15%) oraz wprowadzenie stanu wojennego (10%, przy czym 8% osób wskazało wprowadzenie stanu wojennego, jako na wydarzenie korzystne dla kraju), rozwiązanie Solidarności (10%), a także aresztowania i internowania (10%). W roku 1981 (badanie zrealizowane zostało na kilka dni przed wprowadzeniem stanu wojennego) aż 47% pytanych orzekło, że w mijającym wówczas roku nie wydarzyło się nic dobrego, a 12% nie udzieliło odpowiedzi. Żadna z przytaczanych wypowiedzi nie uzyskała wyniku dwucyfrowego. Stosunkowo najwięcej wskazań dotyczyło działalności Solidarności (np. rejestracji Solidarności Rolników Indywidualnych, dążenie do porozumienia między władzą a Solidarnością, spotkanie między premierem, prymasem a przywódcą Solidarności). Z kolei za najbardziej niekorzystne dla kraju, niespełna tydzień przed wprowadzeniem stanu wojennego, uważali Polacy złe zaopatrzenie we wszystkie produkty konsumpcyjne (38%), brak porozumienia społecznego (34%) oraz strajki (32%). W roku 1980 do zjawisk pomyślnych dla kraju badani zaliczyli przede wszystkim wydarzenia z sierpnia 80 i powstania Solidarności (41%), a następnie: procesy odnowy : demokratyzację i liberalizację życia społecznego, możliwość krytyki (22%) oraz zmianę ekipy kierowniczej i rozliczenie błędów poprzedniej ekipy rządzącej (22%). Wśród zjawisk niekorzystnych przywoływane były: złe zaopatrzenie we wszystkie artykuły konsumpcyjne (37%), niepokoje społeczne (27%), nieurodzaj i niekorzystna dla rolników pogoda (23%), kryzys gospodarczy (22%) i wadliwa polityka gospodarcza (15%). W roku 1979 za najbardziej korzystne dla kraju wydarzenie, uznana została przez Polaków pielgrzymka Papieża Jana Pawła II do kraju. Inne sprawy, to: ogólny rozwój przemysłowy kraju i rozwój budownictwa mieszkaniowego. Z kolei wśród negatywnych wydarzeń na plan pierwszy wysunięto katastrofy, wypadki i klęski żywiołowe (wypadki w kopalniach, klęska zimy ) oraz złe zaopatrzenie. Nieco mniej osób narzekało na obniżenie poziomu życia (podwyżki cen, spadek wartości pieniądza) oraz braki w dostawie energii elektrycznej. W roku 1978 Polacy orzekli, że najbardziej pomyślnym dla kraju wydarzeniem w tym roku był wybór Polaka na Papieża. Wśród innych znalazły się: sukcesy przemysłowe oraz lot Polaka w kosmos. Wśród niekorzystnych zjawisk przypominano przede wszystkim złe zaopatrzenie, niepowodzenia w rolnictwie, nieurodzaje, straty spowodowane przez deszcze. Nieco mniej osób wskazywało także na obniżenie stopy życiowej (podwyżki, spadek realnej wartości płac), niewłaściwą politykę państwa wobec wsi i rolnictwa oraz trudności z nabyciem środków produkcji (materiałów budowlanych, węgla). W roku 1977 do najważniejszych pozytywnych wydarzeń zaliczono uchwalenie emerytur dla rolników (25%), wzrost roli Polski w świecie (20%), sukcesy przemysłowe (18%, przy czym wymieniano np. rozpoczęcie produkcji przez Hutę Katowice 3 ) oraz rozwój budownictwa mieszkaniowego i komunalnego (13%). Wówczas opinie, że nic szczególnie pomyślnego dla kraju nie wydarzyło się w 1977 r. wyraziło zaledwie 11% badanych. Niepomyślne dla kraju było natomiast w 1977 r. w opinii Polaków oceniających mijający wówczas rok złe zaopatrzenie sklepów (w tym zła jakość towarów 36%), katastrofy i klęski żywiołowe, powódź (20%), nieurodzaj w rolnictwie (16%) oraz obniżenie stopy życiowej (10%). Opinię, że w 1977 r. nie było niepomyślnych dla Polski wydarzeń wyraziło 15% badanych. W roku 1976 do najpomyślniejszych dla kraju zjawisk i zdarzeń, badani zaliczyli osiągnięcia rozwoju przemysłu (25%) oraz wzrost znaczenia Polski na arenie międzynarodowej (10%), ale ponad połowa pytanych nie wymieniła żadnego pomyślnego zjawiska. Niepomyślne były wówczas w 1976 r. dla Polaków przede wszystkim braki w zaopatrzeniu (60%), na drugim miejscu znalazły się wysokie koszty utrzymania (28%), a następnie: błędy w 3 Data rozpoczęcia produkcji przez Hutę Katowice przypadała na grudzień 1976 r. 13

kierowaniu krajem (18%) i niewłaściwa polityka państwa wobec rolnictwa (14%). Zaledwie 5% pytanych nie wymieniło żadnych złych zjawisk. W roku 1975 do pomyślnych zjawisk mijającego roku, badani zaliczyli: sukcesy przemysłowe (m.in.: wykonanie planów w przemyśle, wzrost wydobycia węgla itp. - 26%), wzrost stopy życiowej (23%), VII Zjazd PZPR i jego wpływ na gospodarkę (20%) i rozwój budownictwa mieszkaniowego i komunalnego (wzrost przydziału mieszkań, szkoły, Dworzec Centralny itp. 17%). Z kolei wśród zjawisk negatywnych mijającego wówczas 1975 roku zaliczone zostały: złe zaopatrzenie rynku (12%) oraz spadek wartości pieniądza (11%). Wyniki dotyczące pomyślnych i niepomyślnych spraw roku 1974 najprawdopodobniej zaginęły i nie uda się ich odtworzyć. Udało się nam jednak odnaleźć wyniki z sondaży, które zapoczątkowały badania dotyczące oceny roku. Pionierski pomiar: podsumowujący rok 1963 dotyczył ogólnie spraw i wydarzeń najważniejszych w tym roku (niezależnie od tego czy były one pozytywne czy negatywne). Najważniejsze dla Polski sprawy roku 1963, to zdaniem pytanych wówczas Polaków: uruchomienie polskiego odcinka rurociągu Przyjaźń (21%), wzrost cen i kosztów utrzymania (19%) oraz braki w zaopatrzeniu (14%). Rok później, gdy po raz pierwszy oddzielnie zapytaliśmy już o sprawy pomyślne i o niepomyślne, za najbardziej pomyślne dla kraju wydarzenie mijającego wówczas 1964 roku Polacy uznali sukcesy przemysłu (m.in. wykonanie planów, zakończenie inwestycji i elektryfikacji kolei 31%). Niepomyślne sprawy natomiast, to w opinii wówczas pytanych złe zaopatrzenie i obniżenie stopy życiowej (po 12%). ROK 2001 DLA ŚWIATA Przytłaczając większość Polaków (przeszło cztery piąte) uznała ten rok za niedobry dla świata, przy czym ponad jedna trzecia stwierdziła, że był on bardzo zły. Żadna z badanych przez nas osób nie wydała oceny bardzo dobrej; nieliczne osoby wyrażały umiarkowany optymizm. W tej kwestii badani byli zgodni: zainteresowanie polityką, wiek, miejsce zamieszkania, czy sympatie polityczne nie dzieliły Polaków w tej sprawie. JAKI BYŁ ROK 2001 OGÓLNIE RZECZ BIORĄC DLA ŚWIATA? Zdecydowanie dobry 0% 7% Raczej dobry 7% Raczej niedobry 47% 83% Zdecydowanie niedobry 36% Trudno powiedzieć 10% Pytanie o to, jaki był miniony rok dla świata pierwotnie, do 1992 r. funkcjonowało w nieco innym niż dziś kształcie niż dziś (wówczas badani mieli możliwość odpowiedzi, że rok nie był ani dobry ani zły dla świata). Po dłuższej przerwie (1993-1998) powróciło w roku 1999. W badanych okresach najbardziej korzystnie postrzegaliśmy sytuację na świecie w roku 1989 (przewaga ocen pozytywnych nad negatywnymi wynosiła 55 pkt. proc.). Najbardziej krytycznie sytuację międzynarodową oceniliśmy w tym roku (różnica między ocenami pozytywnymi a negatywnymi wyniosła -76 pkt. proc.). Przyczyny tak 14

złych ocen, to przede wszystkim wrześniowe ataki terrorystyczne na USA (55%) oraz generalnie dostrzeżenie nasilenia zjawiska terroryzmu i jego skali na świecie (31%), a także trwająca wojna w Afganistanie (30%). Wśród negatywnych wydarzeń roku 2001 Polacy zwracali też uwagę na trwające i pojawiające się coraz to nowe na świecie ogniska zapalne (15%) oraz przywoływali napięcie sytuacji na Bliskim Wschodzie (11%). Powodów do zadowolenia nie było wiele (dwie piąte osób nie umiało takich wskazać i podobna liczba badanych stwierdzała, że w ogóle nic dobrego nie wydarzyło się w minionym roku na świecie); te najczęściej wskazywane dotyczyły zwalczania terroryzmu (7%) i papieskich pielgrzymek (4%). POMYŚLNE DLA ŚWIATA WYDARZENIA W ROKU 2001 Zwalczanie terroryzmu 7% Pielgrzymki Papieża Jana Pawła II: do Grecji, Syrii, na Ukrainę, do Kazachstanu, Armenii 4% Odkrycia naukowe, rozwój nauki, techniki 2% Poprawa stosunków między USA a Rosją 2% Działania na rzecz pokoju światowego 2% Nic się nie wydarzyło dobrego 37% Nie wiem, trudno powiedzieć 41% Wyniki nie sumują się do 100%; badani mogli udzielić więcej niż jednej odpowiedzi W tabeli wyszczególniono tylko te odpowiedzi, które zostały wymienione przez co najmniej 2% pytanych, pozostałe zostały pominięte. NIEPOMYŚLNE DLA ŚWIATA WYDARZENIA W ROKU 2001 Tragedia z 11 września, zamachy terrorystyczne na USA, 55% Ogólnie terroryzm: eskalacja terroryzmu, zwiększenie skali terroryzmu 31% Wojna w Afganistanie, wojna przeciwko talibom 30% Ogólnie wojny, częstotliwość wybuchania konfliktów wojennych 15% Konflikt na Bliskim Wschodzie, napięcie w stosunkach Izrael- Palestyna 11% Klęski żywiołowe 4% Bieda, bezrobocie na świecie, powiększanie się przepaści między bogatymi a biednymi 4% Nic się nie wydarzyło złego 1% Nie wiem, trudno powiedzieć 5% Wyniki nie sumują się do 100%; badani mogli udzielić więcej niż jednej odpowiedzi W tabeli wyszczególniono tylko te odpowiedzi, które zostały wymienione przez co najmniej 2% pytanych, pozostałe zostały pominięte. 15

100 80 60 40 20 0-20 -40-60 -80-100 TNS OBOP Rok 2001 i 2002: oceny, wydarzenia, oczekiwania, sondaż z 8-10.12.2001 r. OCENA NETTO MINIONEGO ROKU W WYMIARZE ŚWIATA 53 50 47 42 42 38 49 45 38 35 55 35 8-6 -4-12 -18-30 -28-33 -31-42 -52-76 1963 1964 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1999 2000 2001 16

PORÓWNANIE OCEN MIJAJĄCEGO ROKU W WYMIARZE OSOBISTYM, KRAJU I ŚWIATA Rok 2001 Polacy najkorzystniej ocenili w kontekście sytuacji osobistej. Dla kraju, a przede wszystkim dla świata rok ten był w społecznym odczuciu zły. OCENA ROKU 2001 POD WZGLĘDEM SYTUACJI: 90% 80% 70% 73% 83% osobistej w kraju na świecie 60% 50% 56% 40% 30% 39% 20% 10% 0% 15% 5% 12% 10% 7% dobry zły trudno powiedzieć Z korzystniejszym postrzeganiem sytuacji osobistej niż sytuacji kraju mamy do czynienia już od kilku lat (ze względu na przerwę w pytaniu dotyczącym sytuacji międzynarodowej spostrzeżenie to dotyczyć może tylko sytuacji kraju). Generalnie (za wyjątkiem 1964 r. i 1974 r.) nie zdarzało się, by Polacy sytuację osobistą oceniali dużo gorzej niż dwa pozostałe wymiary składające się na nasze oceny roku. Przez lata prowadzenia badania oceny roku (1963 i 1964 r., od 1974 r. do 1992 r., a następnie d 1994 r. do dziś), tylko raz tak naprawdę zdarzyło się, by różnica między pozytywnymi a negatywnymi opiniami na temat mijających 12 miesięcy dla kraju wyraźnie przeważała nad wszystkimi pozostałymi aspektami, o które pytaliśmy. Tym szczególnym rokiem był rok 1975 (oceny netto mijającego roku w wymiarze świata i sytuacji osobistej były wyraźnie niższe). Z nieznaczną już przewagą korzystniejszego postrzegania sytuacji kraju mieliśmy też do czynienia w roku 1974. Przewaga korzystnych ocen sytuacji na świecie nad niekorzystnymi wyraźnie wyróżniała się na tle pozostałych aspektów (sytuacji kraju i osobistej) w latach 1987-1990 (trzeba w tym miejscu przypomnieć o braku pomiarów w okresie 1993-1998). Z podobną sytuacją mieliśmy też do czynienia w roku 1977, a wcześniej w 1963 r. 17

100 80 60 40 20 0-20 -40-60 -80-100 TNS OBOP Rok 2001 i 2002: oceny, wydarzenia, oczekiwania, sondaż z 8-10.12.2001 r. OCENA MINIONEGO ROKU W WYMIARZE: osobistym kraju świata 1963 1964 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 18

A. Prognozy sytuacji osobistej OCZEKIWANIA WZGLĘDEM ROKU 2002 Prognozy Polaków dotyczące ich sytuacji osobistej w roku 2002 nie są jednoznaczne. W opinii dominującej grupy (37% badanych) rok 2002 będzie taki sam jak 2001 ani lepszy ani gorszy od minionego. Poprawy losu oczekuje 26% osób, jednak niewiele mniej (22%) spodziewa się, że najbliższych dwanaście miesięcy będzie dla nich gorsze od poprzednich. Niemal co siódmy z pytanych nie decydował się przewidywać, jaki będzie dla niego ten rok. A JAK PAN(I) PRZEWIDUJE, JAKI BĘDZIE PRZYSZŁY 2002 ROK DLA PANA(I) OSOBIŚCIE? Znacznie lepszy niż obecny 4% Nieco lepszy 22% Taki sam, ani lepszy ani gorszy 37% Nieco gorszy 18% Znacznie gorszy 4% Trudno powiedzieć 15% 26% 22% Przekonanie, że rok 2002 będzie pod względem sytuacji osobistej lepszy niż 2001 było tym powszechniejsze, im młodszy był wiek pytanych (nadzieje na poprawę miało zaledwie 11% osób w wieku 60. i więcej lat, wśród czterdziestolatków 23%, dwudziestolatków 38%, a nastolatków aż 46%). Poprawy badani oczekiwali tym częściej, im lepsza była ich sytuacja materialna (wśród osób znajdujących się w złej sytuacji materialnej zaledwie 16%, w średniej już 26%, natomiast wśród osób, którym wiedzie się dobrze aż 44% uważało, że ten rok będzie dla nich lepszy). Nadzieje na poprawę towarzyszyły częściej mieszkańcom miast (ogółem w miastach 29%), zwłaszcza największych (36% w ponad 500 tys. aglomeracjach) niż mieszkańcom wsi (22%), częściej niż inni wyrażali je też uczniowie i studenci (43%) oraz kierownicy i specjaliści (35%). Obawy dotyczące pogorszenia sytuacji w tym roku, badani zgłaszali tym częściej, im gorsza była już ich sytuacja materialna (wśród osób znajdujących się w dobrej sytuacji materialnej zaledwie 11% liczyło się z pogorszeniem, wśród tych, którym żyje się średnio było to już 19%, natomiast wśród osób znajdujących się w złej sytuacji bytowej lęki takie towarzyszyły aż 34%). Zmian na gorsze w 2002 roku najczęściej obawiali się czterdziestolatkowie (31%), kierownicy i specjaliści (29%), pracownicy administracji i usług (29%), rolnicy (27%), raczej aktywni zawodowo (26%) niż niepracujący (19%). 19

Po nowym roku niczego nie spodziewali się przede wszystkim emeryci (45%), ludzie w średnim wieku i starsi (43% pięćdziesięciolatków i 44% sześćdziesięciolatków) oraz osoby z wykształceniem wyższym (46%). Prognozy dotyczące sytuacji własnej w roku 2002 wiążą się silnie z oceną roku ubiegłego w wymiarze osobistym. Poprawy w życiu prywatnym w 2002 r. spodziewały się przede wszystkim te osoby, które uznały, że miniony rok była dla nich zdecydowanie dobry (połowa spośród nich). Z kolei im gorzej oceniali ludzie rok 2001 w kontekście sytuacji osobistej, tym częściej obawiali się, że rok kolejny będzie dla nich jeszcze gorszy. OCENA ROKU 2001 POD PROGNOZY SYTUACJI OSOBISTEJ W 2002 R. WZGLĘDEM SYTUACJI Lepszy niż Gorszy niż Trudno OSOBISTEJ Taki sam 2001 2001 powiedzieć Zdecydowanie dobry 49% 34% 9% 8% Raczej dobry 27% 43% 17% 13% Raczej niedobry 21% 34% 30% 15% Zdecydowanie niedobry 28% 21% 38% 13% Trudno powiedzieć 16% 35% 12% 37% Pytania o prognozy sytuacji w roku przyszłym pojawiły się w naszych badaniach nieco później niż pytania o ocenę mijającego roku. Częstsze też były przerwy w badaniach pytanie o oczekiwania względem sytuacji osobistej zadawane było w latach 1979-1980, a później kontynuowane (z przerwą w 1993 r.) od 1983 r. (przy czym w ciągu tych lat charakter pytań prognostycznych i skala odpowiedzi na nie, nie uległy zmianie, co umożliwia porównywanie nie tylko ocen netto stanowiących różnicę między opiniami optymistycznymi a pesymistycznymi, ale bezpośrednich uzyskanych wyników). W okresie tym największe oczekiwania Polacy pokładali w roku 1997 (ocena netto 26 pkt. przy 37% odpowiedzi oczekujących poprawy, a tylko 11% - pogorszenia), na tle pozostałych lat wyróżniał się też pod względem oczekiwań poprawy własnego losu Polaków rok 1981 (ocena netto wyniosła 25 pkt., przy deklarowanych pod koniec 1980 r. 36% wypowiedzi mówiących o spodziewanej poprawie sytuacji osobistej w mającym właśnie nadejść roku 81), 1980 (24 pkt., przy 34% odpowiedzi optymistycznych) oraz 1990 i 2001 (ocena netto wynosiła odpowiednio: 22 pkt. i 19 pkt., a o spodziewanych zmianach na lepsze mówiło 38% i 36% pytanych). Największe obawy dotyczące sytuacji osobistej Polaków budził rok 1993 (przewaga osób liczących się z pogorszeniem nad oczekującymi poprawy wyniosła 29 pkt., przy czym zmian na gorsze w zbliżającym się roku obawiało się pod koniec 1992 aż 43% Polaków). 20

60 50 40 30 20 10 0-10 -20-30 -40 TNS OBOP Rok 2001 i 2002: oceny, wydarzenia, oczekiwania, sondaż z 8-10.12.2001 r. PROGNOZY NA ROK... W WYMIARZE OSOBISTYM lepszy taki sam gorszy brak zdania OCENA NETTO 1980 1981 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 OCENA NETTO stanowi różnicę między prognozą o charakterze pozytywnym a negatywnym 21

B. Prognozy sytuacji w kraju Prognozy dla kraju na rok 2002 nie tchną optymizmem. Zaledwie jedna piąta pytanych oczekuje, że ten rok będzie dla Polski lepszy niż 2001. Więcej osób spodziewa się pogorszenia i opinie te były w naszym społeczeństwie dominujące. Zmian nie spodziewał się co czwarty z pytanych. Taka sama liczba osób nie decydowała się przewidywać, jaki będzie rok 2002 dla naszego kraju. A JAK PAN(I) PRZEWIDUJE, JAKI BĘDZIE PRZYSZŁY 2002 ROK DLA KRAJU? Znacznie lepszy niż obecny 2% Nieco lepszy 18% Taki sam, ani lepszy ani gorszy 24% Nieco gorszy 24% Znacznie gorszy 8% Trudno powiedzieć 24% 20% 32% Przekonanie, że 2002 rok będzie lepszy dla kraju nieco częściej niż wśród ogółu pojawiało się wśród uczniów i studentów (27%), osób znajdujących się w dobrej sytuacji materialnej (25%), bardzo zainteresowanych polityką (26%). Co ciekawe sympatie polityczne ludzi nie wpływały silnie na oczekiwania poprawy sytuacji kraju w tym roku: równie często nadzieje takie pojawiały się wśród lewicowców (28%), centrolewicowców (25%) co i centroprawicowców (28%), niedawnych wyborców koalicji SLD-UP (25%), co PO (24%), Samoobrony (22%) i PSL (21%), nieco rzadziej tylko towarzyszyły ludziom o niesprecyzowanych poglądach politycznych (15%) oraz prawicowcom (16%), a także niedawnym wyborcom PiS (14%) i LPR (2%). Z kolei obawy dotyczące pogorszenia sytuacji w kraju najczęściej występowały wśród trzydziestolatków (42%) i czterdziestolatków (38%), osób z wykształceniem wyższym (40%), kierowników i specjalistów (49%), prywatnych przedsiębiorców (41%), pracowników administracji i usług (40%) oraz robotników (38%). Wyraźnie częściej z możliwością zmian na gorsze w tym roku liczyli się ludzie aktywni zawodowo (40%) niż niepracujący (27%). Z troską o sytuacji kraju w tym roku wypowiadali się najczęściej niedawni wyborcy LPR (47%), PiS (46%) i Samoobrony (37%). Im lepiej oceniali badani sytuację kraju w minionym już 2001 r., tym częściej uważali, że kolejny rok będzie dla kraju lepszy lub przynajmniej taki sam jak 22

poprzedni. Z kolei im gorsze opinie na temat minionych 12 miesięcy dla kraju, tym bardziej pesymistyczne prognozy. Wśród osób, które 2001 r. oceniły jako zdecydowanie zły, niemal połowa obawia się, że ten, który już nadszedł będzie jeszcze gorszy. OCENA ROKU 2001 POD PROGNOZY SYTUACJI KRAJU W 2002 R. WZGLĘDEM SYTUACJI Lepszy niż Gorszy niż Trudno KRAJU Taki sam 2001 2001 powiedzieć Raczej dobry 33% 30% 12% 25% Raczej niedobry 20% 26% 35% 19% Zdecydowanie niedobry 13% 22% 46% 19% Trudno powiedzieć 15% 9% 18% 58% Nadzieje wiązane z rokiem 2002 najczęściej dotyczyły zmniejszenia bezrobocia. Na drugim miejscu znalazły się dwie sprawy: oczekiwania poprawy sytuacji politycznej oraz poprawy sytuacji gospodarczej kraju. UZASADNIENIA OPTYMISTYCZNYCH PROGNOZ Mniejsze bezrobocie Będzie więcej pracy dla ludzi ; więcej miejsc pracy, może będzie łatwiej o pracę Lepsza sytuacja polityczna jest lepszy rząd, może coś zrobi ; rząd coś zrobi dla kraju ; opamiętanie się elit politycznych ; może partia zrobi coś dobrego ; obecny rząd nie będzie popełniał błędów jak poprzedni, który nie zrealizował wielu reform Poprawa sytuacji gospodarczej kraju przyspieszenie rozwoju gospodarczego ; z gospodarką będzie lepiej Poprawa warunków życia ludzi lepsza sytuacja materialna ludzi ; podwyżki płac ; ludziom będzie się lepiej żyło ; podwyższą emerytury Poprawa sytuacji na wsi, w rolnictwie polepszenie życia na wsi ; myślę, że wreszcie ruszy się polskie rolnictwo, że rząd coś zrobi dla nas Nadzieje związane z obecnością Polski na arenie międzynarodowej Założenie warunku:...jeśli...,...gdy......pod warunkiem, że... (uzależnienie wystąpienia omawianej sytuacji od pojawienia się, lub nie, innych czynników) Wśród badanych, którzy wyrażali prognozy na rok 2002 n=747 Wśród osób oczekujących poprawy sytuacji w kraju w 2002 r. n=199 10% 36% 6% 21% 6% 21% 3% 9% 1% 5% 1% 4% 3% 9% Ogólnie: nadzieje, że będzie lepiej 3% 9% Nie wiem, trudno powiedzieć 8% 8% Wyniki nie sumują się do 100%, badani mogli udzielić dowolnej liczby odpowiedzi 23

Obawy Polaków wiązały się przede wszystkim z pogorszeniem warunków życia ludzi w kraju. Niewiele rzadziej uzasadnienia dotyczyły wzrostu bezrobocia i pogorszenia sytuacji gospodarczej. UZASADNIENIA PESYMISTYCZNYCH PROGNOZ Pogorszenie warunków życia ludzi zamrożona budżetówka ; będą zbierać z tych skromnych oszczędności na podatek ; bieda będzie coraz większa ; brak pieniędzy na pomoc społeczną ; będzie wzrost cen energii elektrycznej ; wykończą nas podatki i podwyżki Wśród badanych, którzy wyrażali prognozy na rok 2002 n=747 Wśród osób oczekujących pogorszenia sytuacji w kraju w 2002 r. n=317 24% 52% Wzrost bezrobocia likwidacja miejsc pracy ; będą upadać zakłady pracy ; bezrobocie będzie rosło na pewno u nas Gorsza sytuacja gospodarcza pogorszenie stanu finansów państwa ; dziura budżetowa nie pozwoli mieć nadziei na szybką zmianę sytuacji gospodarczej 21% 39% 19% 36% Gorsza sytuacja polityczna ciągłe walki polityczne w rządzie ; nie mogą się dogadać w Sejmie ; zła polityka wewnętrzna Gorsza sytuacja na wsi i w rolnictwie chłopi nie mają pieniędzy ani szans na lepsze życie ; słabo stoi rolnictwo 4% 5% 2% 3% Wzrost przestępczości, przemocy 1% 2% Eskalacja napięć społecznych i strajków, wzrost społecznego niezadowolenia 1% 2% Ogólnie: obawy, że będzie gorzej 2% 3% Nie wiem, trudno powiedzieć 8% 3% Wyniki nie sumują się do 100% badani mogli udzielić dowolnej liczby odpowiedzi Prognozy z dwudziestu lat jakimi dysponujemy (pierwszy pomiar z roku 1979 mówił o 1980 r. 4, w 1993 r. i 1994 r. mieliśmy przerwę w pomiarach nie dysponujemy więc prognozami na 1994 i 1995 r.) wskazują, że najwięcej nadziei Polaków co do rozwoju sytuacji kraju budził rok 1990 (ocena netto wyniosła 44 pkt. przy czym o spodziewanych zmianach na lepsze mówiło 54% osób). Najwięcej obaw budził natomiast z lat, które zostały objęte naszymi badaniami rok 1993 (ocena netto wyniosła -39 pkt., przy 52% wypowiedzi wskazujących na strach przed pogorszeniem). Rok 2002 choć budzi obawy, to jednak nie tak wielkie, jak zdarzało się to już wcześniej. 4 Do pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych treść pytania mówiła o przewidywaniach dla naszego kraju i społeczeństwa. 24