Bakterie Legionella w logistyce systemów zaopatrzenia w wodę

Joanna Bąk 1 Politechnika Krakowska Bakterie Legionella w logistyce systemów zaopatrzenia w wodę Wprowadzenie Bakterie z rodzaju Legionella mogą wywoływać u ludzi chorobę o nazwie legioneloza. Wyróżnia się kilka postaci tej choroby, a w tym legionelozowe zapalenie płuc. Bakterie mogą dostawać się do układu oddechowego człowieka wskutek inhalacji aerozolem wodno-powietrznym zanieczyszczonym tymi bakteriami, który występuje na przykład pod prysznicem. W artykule przeanalizowano potencjalne zagrożenie logistyki dystrybucji wody (łącznie z instalacjami wewnętrznymi w budynkach) poprzez występowanie bakterii z rodziny Legionellaceae. Uwzględniano liczbę zachorowań na legionelozę w Polsce i Europie, przytoczono wybrane badania instalacji ciepłej i zimnej wody w budynkach pod kątem obecności tych bakterii, a także zebrano dane na temat epidemii jakie wystąpiły na skutek zakażenia bakteriami Legionella w Unii Europejskiej. Tematyka logistyki zaopatrzenia w wodę pojawiała się już w literaturze [1], niemniej uznano za istotne przytoczenie podstawowych definicji z zakresu zarówno logistyki jak i systemów zaopatrzenia w wodę celem właściwego wprowadzenia do tematu. Podstawowe definicje W ramach wstępu przedstawiono na podstawie literatury kluczowe definicje związane z tematyką artykułu. System zaopatrzenia w wodę można definiować za [2, 3] jako skoordynowany wewnętrznie układ współdziałających elementów składowych (urządzeń i obiektów), którego celem jest zaopatrzenie ludzi oraz przemysłu w wodę. Dodać należy, iż woda ta powinna być w odpowiedniej ilości, o odpowiedniej jakości i pod odpowiednim ciśnieniem. Elementy składowe systemu zaopatrzenia w wodę można połączyć w podsystemy o różnych zadaniach. Wymienić można takie podsystemy jak [4]: podsystem ujmowania wody, podsystem oczyszczania i uzdatniania wody, podsystem transportu (zarówno wody surowej jak i oczyszczonej), podsystem pompowania wody (wody surowej bądź oczyszczonej), podsystem gromadzenia wody, podsystem dystrybucji wody. W literaturze technicznej system zaopatrzenia w wodę nazywany jest także systemem wodociągowym [5], układem wodociągowym [3] bądź potocznie wodociągiem [3,5]. Prosty system wodociągowy obejmuje m.in. ujęcie i zbiornik wody surowej, skąd zwykle za pośrednictwem pompowni I stopnia woda jest transportowana do zakładu uzdatniania wody. Woda oczyszczona gromadzona jest w zbiorniku wody czystej, skąd pompownia II stopnia poprzez przewody tranzytowe dostarcza wodę do sieci wodociągowej. Odbiorcy pobierają wodę z sieci poprzez instalację wodociągową w budynkach połączoną z siecią za pomocą przyłącza wodociągowego. Zasadniczo można wyróżnić dwa główne zadania (procesy) przedsiębiorstw wodociągowych w zakresie zaopatrzenia ludności w wodę. Pierwszym jest wyprodukowanie wody o jakości wody do picia (wody 1 Joanna, Bąk, Politechnika Krakowska, Instytut Zaopatrzenia w Wodę i Ochrony Środowiska, Kraków, Polska, jbak@pk.edu.pl 8652

oczyszczonej) na bazie wody ujmowanej ze źródeł, a więc oczyszczenie wody surowej. Drugim zadaniem jest dostarczenie jej do punktu poboru u odbiorców bez utraty jej jakości. W artykule analizowano tylko proces dystrybucji wody poprzez sieć wodociągową i wewnętrzną instalację wodociągową do konsumenta. Według słownika języka polskiego [6] jako logistykę rozumieć należy planowanie i organizację skomplikowanego przedsięwzięcia. Zadaniem logistyki jest zapewnienie, by potrzebne materiały wsadowe i produkty były do dyspozycji we właściwym czasie, w potrzebnej ilości i odpowiedniej jakości [7]. Wyraźną analogię można zauważyć porównując tę definicję do określenia systemu wodociągowego wymienianego wielokrotnie w literaturze, chociażby przez [5], gdzie zasadniczym jego zadaniem jest dostarczenie wody (produktu) do miejsc jej użytkowania w potrzebnej ilości, o odpowiedniej jakości i wymaganym ciśnieniu. Rozróżnia się logistykę zaopatrzenia, produkcji, dystrybucji i utylizacji [7]. Logistyka zaopatrzenia dotyczy między innymi dostarczania do zakładu uzdatniania koagulantów i innych środków chemicznych niezbędnych do realizacji procesu oczyszczania wody, czyli produkcji wody czystej. W artykule natomiast skupiono się na logistyce dystrybucji wody, która zgodnie z literaturą [8] obejmuje procesy zapewniające sprawne dostarczanie produktów gotowych, usług lub towarów odbiorcom ( w tym przypadku wody). Według tejże definicji muszą one być dostarczone we właściwe miejsce, o właściwym czasie i jakości. Dodać można, iż we właściwej ilości i o właściwym ciśnieniu co poniekąd jest powtórzeniem określenia we właściwe miejsce. Bez odpowiedniego ciśnienia wody nie zostanie bowiem ona dostarczona do wyższych kondygnacji budynków, a więc do właściwego miejsca. Zakres badań i materiał badawczy Potencjalne zagrożenie procesu logistycznego dostarczania wody związane z występowaniem bakterii z rodzaju Legionella analizowano wielopłaszczyznowo. Wskazano miejsca szczególnie narażone za rozwój tych bakterii. Przytoczono na podstawie literatury i informacji prasowych wyniki badań jakości wody pod względem obecności w niej tych bakterii. Do badań dołączono także informacje o zarejestrowanych skutkach nadmiernej liczby bakterii Legionella między innymi w systemach zaopatrzenia w wodę (bakterie te rozprzestrzeniają się także poprzez systemy klimatyzacyjne i wieże chłodnicze). Jako skutki przedstawiono liczbę zachorowań na legionelozę i chorobę legionistów w Polsce, a także przegląd epidemii zarejestrowanych w Unii Europejskiej. Analizie poddano liczbę zachorowań na legionelozę w Polsce w ostatnich dziesięciu latach (2005 2014) sumarycznie i w rozdziale na poszczególne województwa. Ponadto do zakresu badań dołączono analizę zachorowań na chorobę legionistów w Polsce w porównaniu z sumaryczną liczbą przypadków odnotowanych w krajach Unii Europejskiej i Europejskiej Strefy Ekonomicznej biorących udział w programie nadzoru nad chorobą legionistów koordynowanym przez Europejskie Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób ECDC. Dane dla Polski zestawiono również z informacjami na temat zarejestrowanych zachorowań na tę chorobę w Niemczech sąsiadującym państwie. Dane do badań dotyczące liczby zachorowań na legionelozę i chorobę legionistów w Polsce pozyskano z biuletynów rocznych Zakładu Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie dla lat 2005 2014 [9 18]. Uwzględniano biuletyny roczne, a także ich uaktualnienia. Dane dla roku 2014 [18] mają charakter wstępny. W artykule wykorzystano również dane dotyczące liczby zachorowań na legionelozę w podziale na województwa. Informacje dotyczące innych krajów europejskich pozyskano z raportów nadzoru Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób ECDC dotyczących zachorowań na chorobę legionistów w latach 2009 2013 [19 23]. Analiza i dyskusja wyników Naturalnym środowiskiem bakterii z rodzaju Legionella, a ściślej określając z rodzajów Legionella, Tatlockia i Fluriobacter (według nowej systematyki [24]), są między innymi wody śródlądowe, powierzchniowe i gruntowe oraz gleba [25] (szczególnie uprawna i gliniasta[26]. Właśnie z naturalnych zbiorników wód powierzchniowych i gleby dostają się one do zakładów uzdatniania wody i do sieci wodociągowych i ciepłowniczych [26]. Wykazano w badaniach [27 za 26], iż takie procesy jednostkowe oczyszczania wody jak flokulacja, filtracja na filtrach powolnych i dezynfekcja obniżają liczebność bakterii L. pneumophila w niewielkim stopniu. Istnieje zatem niebezpieczeństwo dostania się tych bakterii do systemu dystrybucji, a potem do wewnętrznych instalacji wodociągowych. 8653

W sztucznych rezerwuarach wody korzystne warunki dla namnażania bakterii Legionella powodują [25]: temperatura wody w zakresie 20 45 0 C biofilm, osady, korozja miejsca stagnacji wody. Miejscem rozwoju tych bakterii w sieciach wodociągowych jest biofilm i osady [26], jednak szczególne niebezpieczeństwo występować może w instalacjach z uwagi na przykład na brak odpowiedniej izolacji przewodów od wody ciepłej bądź brak lub nieprawidłowo prowadzona konserwacja i eksploatacja. W instalacji wody ciepłej miejscami szczególnie narażonymi na rozwój bakterii Legionella są zbiorniki ciepłej wody, zawory czerpalne i sitka prysznicowe [26]. Niezbędne jest zatem, aby w dystrybucji wody o odpowiedniej jakości do odbiorcy utrzymywać we właściwym stanie przewody wodociągowe. Dotyczy to także instalacji wodociągowych w budynkach, chociaż zaznaczyć zależy, iż odpowiedzialność za te ostatnie spoczywa zwykle na właścicielach nieruchomości. Ważne w logistyce dostarczania wody jest także, aby nie dopuszczać do stworzenia w przewodach warunków dogodnych do rozwoju bakterii chorobotwórczych z rodzaju Legionella wymienionych wcześniej. Jak już uprzednio wspomniano, potencjalne zagrożenia dla procesu dostarczania wody ze strony bakterii Legionella przeanalizowano wielopłaszczyznowo. Dla przejrzystości omówienie podzielono w podrozdziały. Obecność bakterii z rodzaju Legionella w systemach zaopatrzenia w wodę W badaniach przeprowadzonych w Polsce w 1999 roku [28, 29] stwierdzono obecność bakterii Legionella we wszystkich badanych obiektach, co potwierdziło powszechność występowania tych bakterii w Polsce równą państwom zachodnim [29]. W pracy [30] zestawiono wyniki badań instalacji wodnych w obiektach szpitalnych w Polsce w latach 2007 2008. Szpitale te zlokalizowane były w województwie małopolskim (Kraków), pomorskim (Gdynia) i śląskim (Jastrzębie Zdrój). We wszystkich przytoczonych w zestawieniu badaniach stwierdzono obecność bakterii z rodzaju Legionella. W kolejnych pracach ustalono częstość występowania bakterii Legionella w instalacjach ciepłej wody dla budynków mieszkalnych jako równą 93,9%, zaś dla hoteli 68,6% [29, 31]. Badania przytoczone przez [29] opisane w [32] dotyczące kontroli systemów zaopatrzenia w ciepłą i zimną wodę w Polsce wskazują na obecność bakterii Legionella w praktycznie większości instalacji wodociągowych badanych obiektów. W ramach monitoringu jakości ciepłej wody użytkowej pod względem obecności bakterii z rodzaju Legionella prowadzonego w latach 2011 2013 przez Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w Krakowie pobrano łącznie 1193 próby ciepłej wody z takich obiektów jak: placówki szpitalne, domy matki i dziecka oraz domy pomocy społecznej. Z uwagi na organizowane w 2012 roku Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej EURO 2012 pobrano także próbki wody w wybranych obiektach hotelowych na terenie miasta Krakowa. Wydano w ciągu tych trzech lat 75 decyzji administracyjnych stwierdzających skażenie instalacji poprzez bakterie Legionella [33]. Przytoczone powyżej wyniki badań to tylko przykłady wskazujące na obecność tych bakterii w systemach wodociągowych, a szczególnie w instalacjach wewnętrznych. Liczba zachorowań na chorobę legionistów oraz zapadalność na tę chorobę w Polsce i Europie Zebrano informacje dotyczące liczby zachorowań na legionelozę (bez rozróżnienia na postać choroby) w Polsce w latach 2005 2014, a więc w okresie dziesięcioletnim. Dane pozyskano w podziale na poszczególne województwa. Na wykresie nr 1 zaprezentowano sumaryczną liczbę zachorowań na legionelozę w Polsce w poszczególnych województwach. 8654

Rys. 1. Sumaryczna liczba zachorowań na legionelozę w Polsce w latach 2005 2014 w poszczególnych województwach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych [9 18] Największą liczbę zachorowań w ostatniej dekadzie odnotowało województwo mazowieckie (134 przypadki). Drugie miejsce pod względem liczby zachorowań zajmuje województwo śląskie (40 przypadków). Podwyższoną liczbę zachorowań zarejestrowano jeszcze w województwach kujawsko pomorskim i lubelskim (po 12 przypadków). W pozostałych województwach sumaryczna liczba zachorowań z okresu dziesięcioletniego nie przekroczyła 7 przypadków. Z uwagi na różną liczbę ludności zamieszkującą poszczególne województwa, dla ujednolicenia danych do porównania obliczono wskaźnik o nazwie zapadalność. Zapadalność, zgodnie z [34] rozumieć należy jako miarę częstości występowania chorób, stanowiącą iloraz nowych zachorowań, które pojawiły się w określonym przedziale czasowym w określonej populacji w stosunku do liczebności tej populacji. Obliczono zapadalność na 100 tysięcy mieszkańców, ale w okresie dekady, a nie w okresie rocznym jak to zwykle jest podawane. Mając na względzie uproszczony charakter badań i zakładając brak występowania znaczących różnic w liczbie ludności w ostatnich latach, sumaryczną liczbę przypadków zachorowań podzielono przez liczbę mieszkańców poszczególnych województw według stanu na 31.12.2013 roku według danych GUS [35]. Wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli nr 1. Uwzględnienie liczby ludności nie zmieniły rankingu czterech województw o największej liczbie zachorowań na legionelozę. Obliczona zapadalność różnicuje jedynie województwa kujawsko pomorskie i lubelskie. Przy tej samej liczbie zachorowań uzyskano zapadalność o 0,01 na 100 tysięcy ludzi niższą dla województwa lubelskiego. Obserwowane znaczne różnice w liczbie zachorowań na legionelozę w poszczególnych województwach Polski mogą być wynikiem gorszej wykrywalności tej choroby w niektórych województwach, co z kolei może być wynikiem dysproporcji w rozdziale środków finansujących służbę zdrowia, a w tym także badania diagnostyczne. Niską liczbę zachorowań w niektórych obszarach należy zatem bardzo ostrożnie interpretować. Nie należy wnioskować na tej podstawie o braku zagrożenia legionelozą w Polsce. W celu dalszej analizy dane dla Polski porównano z Niemcami, krajem sąsiadującym. Wybrano to państwo z uwagi na położenie pomiędzy zbliżonymi szerokościami geograficznymi w stosunku do lokalizacji Polski, a co z tym związane o podobnym klimacie. Ponadto powierzchnia Niemiec jest nieznacznie większa od powierzchni Polski. Liczba ludności Niemiec jest ponad dwukrotnie większa od ludności Polski. 8655

Tabela 1.Sumaryczna liczba zachorowań na legionelozę w Polsce w poszczególnych województwach w latach 2005 2014, liczba ludności oraz zapadalność na 100 tysięcy ludzi dla dekady Województwo Liczba zachorowań na legionelozę w latach 2005-2014 Ludność (dane GUS na 31.12.2013r.) Zapadalność na 100 tys. w dekadzie dolnośląskie 7 2910000 0,24 kujawsko-pomorskie 12 2092600 0,57 lubelskie 12 2156200 0,56 lubuskie 4 1021500 0,39 łódzkie 6 2513100 0,24 małopolskie 7 3360600 0,21 mazowieckie 134 5316800 2,52 opolskie 3 1004400 0,30 podkarpackie 2 2129300 0,09 podlaskie 3 1195000 0,25 pomorskie 3 2295800 0,13 śląskie 40 4599400 0,87 świętokrzyskie 4 1268200 0,32 warmińsko - mazurskie 5 1446900 0,35 wielkopolskie 7 3467000 0,20 zachodniopomorskie 3 1718900 0,17 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych[9 18, 35]. W Tabeli 2 zestawiono liczbę zarejestrowanych przypadków choroby legionistów w Polsce, Niemczech i we wszystkich krajach Unii Europejskiej i Europejskiej Strefy Ekonomicznej biorących udział w programie nadzoru nad chorobą legionistów koordynowanym przez ECDC w latach 2009 2013. Dla roku 2013 są to dane przypadków dla których znany był wiek chorujących (liczba wszystkich zgłoszonych zachorowań wynosiła 5851), natomiast dla roku 2009 podana jest liczba zachorowań poddanych analizie w raporcie ECDC, zaś wszystkich zgłoszonych przypadków było 5556. Część zgłoszeń (38) wykluczona została z uwagi na braki w informacjach dotyczących stosowanych laboratoryjnych testów diagnostycznych [19]. Na wykresie nr 2 zamieszczono porównanie liczby zachorowań w Polsce i Niemczech na chorobę legionistów w latach 2009 2013. Tabela 2. Liczba zarejestrowanych zachorowań na chorobę legionistów w Polsce, Niemczech i we wszystkich krajach Unii Europejskiej i Europejskiej Strefy Ekonomicznej biorących udział w programie nadzoru nad chorobą legionistów koordynowanym przez ECDC Rok Polska Niemcy Liczba wszystkich przypadków uwzględnionych w analizie ECDC 2009 10 502 5518 2010 36 688 6296 2011 18 634 4897 2012 8 628 5852 2013* 11 805 5844 * liczba przypadków zachorowań ze znanym wiekiem pacjentów Źródło: opracowanie własne na podstawie [19 23] 8656

Rys. 2. Liczba zarejestrowanych zachorowań na chorobę legionistów w Polsce i Niemczech w latach 2009 2013. Źródło: opracowanie własne na podstawie [19 23] Uwzględniając nawet liczbę mieszkańców stosując proporcję, można zauważyć, iż liczba zachorowań w Niemczech jest wielokrotnie większa niż w Polsce. Porównując z sumaryczną liczbą zachorowań zarejestrowaną przez program nadzoru na terenie Europy, obserwuje się, iż w Polsce odnotowuje się bardzo niewiele przypadków tej choroby w porównaniu z pozostałymi krajami. Wątpliwe byłoby zatem stwierdzenie, iż w Polsce ryzyko zachorowania jest bardzo niewielkie. Prawdopodobnie rzeczywista liczba zachorowań jest o wiele większa, o czym świadczyć mogą badania instalacji przytoczone wcześniej. Przegląd epidemii wywołanych przez bakterie z rodzaju Legionella w ostatnich latach w Europie W dalszej kolejności zestawiono epidemie choroby legionistów w Europie. Tabela 3 prezentuje zestawienie epidemii choroby legionistów w ostatnich latach. Dodatkowo do zestawienia dołączono przykład ogniska chorobowego obserwowanego w Polsce. Tabela 3. Zestawienie epidemii choroby legionistów zarejestrowanych w Europie Rok Państwo Miejscowość Liczba zarejestrowanych zachorowań Liczba zgonów Prawdopodobne źródło zakażenia Źródło 2014 Portugalia Vila Franca de Xira 311 7 wieże chłodnicze 36 2011 2012 Hiszpania Calpe 33 6 basen spa (hotel) 37, 38 2012 Wielka Brytania Edynburg 88 1 wieże chłodnicze 39 2011 Włochy Lazise 11 - - 40 2006 2007 Polska Jastrzębie Zdrój 4 3 wewnętrzna instalacja ciepłej wody dla szpitala Źródło: opracowanie własne na podstawie [36 41]. 41 8657

Na podstawie informacji zestawionych w Tabeli 3 można stwierdzić, iż istnieje zagrożenie ze strony bakterii Legionella. W Polsce pod koniec roku 2006 zaobserwowano po raz pierwszy szpitalne zakażenie bakteriami L. pneumophila. Ognisko choroby legionistów wystąpiło na oddziale okulistycznym szpitala w Jastrzębiu Zdroju [41]. Podsumowanie Przeprowadzona analiza i przytoczone dane jednoznacznie wskazują, iż bakterie z rodzaju Legionella mogą stanowić poważny problem w logistyce systemów zaopatrzenia w wodę. skutkować może epidemią choroby legionistów (legionelozowego zapalenia płuc), a w skrajnych przypadkach nawet śmiercią. Często namnażanie tych bakterii następuje w instalacjach wodociągowych w budynkach (zarówno wody ciepłej jak i zimnej). Niewłaściwe rozwiązania techniczne, źle zaprojektowana instalacja, nieprawidłowa eksploatacja czy znaczne ilości osadów w instalacjach będących końcowym etapem dostarczania wody mogą stwarzać dogodne warunki dla ich rozwoju. Pomimo, iż za instalacje odpowiadają właściciele budynków, czyli często równocześnie odbiorcy wody, a nie przedsiębiorstwa wodociągowe każde zakażenie o pochodzeniu związanym z systemem zaopatrzenie w wodę rzuca także podejrzenie na dostawcę wody, a to przekłada się na negatywny jego wizerunek. Konieczne jest zatem, aby system dystrybucji wody traktować całościowo, nie wyłączając z niego instalacji wewnętrznych. Przedsiębiorstwa wodociągowe powinny zadbać o edukację odbiorców wody w zakresie zagrożenia związanego z bakteriami Legionella. Tylko świadomy niebezpieczeństwa użytkownik instalacji będzie szukał rozwiązań zmierzających do ograniczania zagrożenia. Jeżeli nie wiemy o niebezpieczeństwie nie mamy obaw z nim związanych. Edukacja zatem wydaje się kluczowym kierunkiem działań. Streszczenie Celem artykułu są rozważania dotyczące obecności bakterii z rodzaju Legionella w systemach wodociągowych oraz odpowiedź na pytanie czy bakterie te stanowić mogą poważny problem w logistyce systemów zaopatrzenia w wodę w Polsce. W artykułu przedstawiona została analiza liczby zachorowań w Polsce na legionelozę chorobę wywoływaną przez bakterie z rodzaju Legionella w ostatnich latach. Liczba ta oraz zapadalność na tę chorobę porównano z zachorowaniami w innych krajach europejskich. Ponadto, analizie poddano dane dotyczące jakości wody przeznaczonej do spożycia w wybranych miejscach (szpitale, koszary, itp.) pod kątem obecności bakterii z rodzaju Legionella. Zestawiono także epidemie choroby legionistów zarejestrowane w Europie w ostatnich latach. W podsumowaniu stwierdzono, iż w logistyce systemów zaopatrzenia w wodę, a w szczególności w logistyce dystrybucji wody nie należy lekceważyć zagrożenia związanego z obecnością bakterii z rodzaju Legionella i możliwością ich namnażania się. Należy podejmować właściwe działania zmierzające do ograniczania tego zagrożenia. Edukacja odbiorców wody będących właścicielami instalacji wodociągowej w budynkach oraz zarządców nieruchomości w zakresie zagrożenia związanego z tymi mikroorganizmami wydaje się jednym z kluczowych działań. Tylko świadomość zagrożenia u ludzi pozwoli na podjęcie właściwych kroków zaradczych. Słowa kluczowe: logistyka, system zaopatrzenia w wodę, system dystrybucji wody, instalacja wodociągowa, bakterie Legionella LEGIONELLA BACTERIA IN THE LOGISTICS OF SYSTEMS OF WATER SUPPLY Abstract The aim of the paper are considerations for the presence of Legionella in drinking water distribution systems and to answer the question whether these bacteria can be a serious problem in the logistics of water supply systems in Poland. The paper presents an analysis of the number of cases of legionellosis in Poland in recent years. This number and incidence of the disease compared with registered cases in other European 8658

countries. In logistics of water supply systems should not be underestimated risks associated with the presence of Legionella and the possibility of their proliferation. Action should be taken towards mitigate this threat. Education of consumers of water (which are owners of plumbing in buildings) and property managers on the risk associated with these microorganisms seems to be one of the key actions. Only awareness of the danger allowed to take the appropriate remedies. Keywords: logistics, water supply system, water distribution system, plumbing, Legionella Literatura [1] Karwacka K.: Logistyka zaopatrzenia Gdyni w wodę, Logistyka 5/2012, s. 505 513 [2] Mielcarzewicz EW.: Obliczanie systemów zaopatrzenia w wodę, Arkady, Warszawa 2000 [3] Gabryszewski T.: Wodociągi, Arkady, Warszawa1983 [4] Knapik K., Bajer J.: Wodociągi, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2010 [5] Osuch Pajdzińska E., Roman M.: Sieci i obiekty wodociągowe, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2008 [6] http://sjp.pwn.pl/sjp/logistyka-i;2566279 dostęp 28.06.2015 r. [7] Vollmuth HJ., Controlling. Instrumenty od A do Z, Placet, Warszawa 1995. [8] Nowak E. (red.), Controlling w działalności przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011. [9] Czarkowski MP., Cielebąk E., Dacka P., Kondej B.: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2005 roku, Państwowy Zakład Higieny, Instytut Naukowo-Badawczy, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Przeciwepidemiczny, Warszawa 2006. [10] Czarkowski MP., Cielebąk E., Dacka P., Kondej B.: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2006 roku, Państwowy Zakład Higieny, Instytut Naukowo-Badawczy, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Przeciwepidemiczny, Warszawa 2007. [11] Czarkowski MP., Cielebąk E., Dacka P., Kondej B.: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2007 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Przeciwepidemiczny, Warszawa 2008 [12] Czarkowski MP., Cielebąk E., Kondej B., Staszewska E.: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2008 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Przeciwepidemiczny, Warszawa 2009 [13] Czarkowski MP., Cielebąk E., Kondej B., Staszewska E.: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2009 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Przeciwepidemiczny, Warszawa 2010 [14] Czarkowski MP., Cielebąk E., Kondej B., Staszewska E.: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2010 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi, Warszawa 2011 [15] Czarkowski MP., Cielebąk E., Kondej B., Staszewska E.: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2011 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi, Warszawa 2012 8659

[16] Czarkowski MP., Cielebąk E., Kondej B., Staszewska E.: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2012 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi, Warszawa 2013 [17] Czarkowski MP., Cielebąk E., Kondej B., Staszewska E.: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2013 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi, Warszawa 2014 [18] Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2014 roku podstawowe tablice robocze dane wstępne; Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii; Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi. [19] European Centre for Disease Prevention and Control. Legionnaires disease in Europe 2009.Stockholm: ECDC; 2011. [20] European Centre for Disease Prevention and Control. Legionnaires disease in Europe, 2010.Stockholm: ECDC; 2012. [21] European Centre for Disease Prevention and Control. Legionnaires disease in Europe, 2011.Stockholm: ECDC; 2013. [22] European Centre for Disease Prevention and Control. Legionnaires disease in Europe, 2012.Stockholm: ECDC; 2014. [23] European Centre for Disease Prevention and Control. Legionnaires disease in Europe, 2013.Stockholm: ECDC; 2015. [24] Szewczyk EM. (red.), Dudkiewicz B., Kwaszewska A., Lisiecki P., Różalska M., Sobiś-Glinkowska M., Szarapińska-Kwaszewska, J., Szemraj J., Szemraj M., Wysocki P.: Diagnostyka bakteriologiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2013. [25] Krogulska B., Matuszewska R., Maziarka D., Krogulski A., Szczotko M., Bartosik M.: Zalecenia dotyczące ograniczania występowania zanieczyszczeń mikrobiologicznych, w tym bakterii z rodzaju Legionella, w systemach wody technologicznej/chłodniczej i w sanitarnych instalacjach wody ciepłej w zakładach przemysłowych, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Państwowy Zakład Higieny Zakład Higieny Środowiska, Warszawa 2013. [26] Grabińska-Łoniewska A., Siński E.: Mikroorganizmy chorobotwórcze i potencjalnie chorobotwórcze w ekosystemach wodnych i sieciach wodociągowych, Wydawnictwo Seidel Przywecki Sp. z o.o.,warszawa 2010. [27] Tison DL., Seidler RI.: Legionella incidence and desity in potable drinking water supplies, App. Env. Microbiol., 45/1983, s. 337 339. [28] Toczyłowska B., Rutkiewicz A Krogulska B., Matuszewska R.: Występowanie bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach ciepłej wody użytkowej i w wodzie basenowej zapobieganie legionelozie Mat. XVII Krajowej i V Międzynarodowej Konferencji Zaopatrzenie w wodę i jakość wód Gdańsk Poznań 2002. [29] Toczyłowska B.: Ograniczanie zagrożenia bakteriami Legionella w eksploatowanych instalacjach wodociągowych i klimatyzacyjnych konspekt ITB, http://www.pom.piib.org.pl/attachments/article/139/konspekt.pdf 8660

[30] Bąk J.: Kontaminacja wody wodociągowej ze szczególnym uwzględnieniem zanieczyszczenia bakteriami z rodzaju Legionella [w:] Aktualne zagadnienia w uzdatnianiu i dystrybucji wody vol.1 Gliwice 2009. [31] B. Krogulska.: Aspekty zdrowotne instalacji wodociągowych, INSTAL 6/2008. [32] Toczyłowska B., Kozłowski B.: Temperatura jako czynnik ryzyka skażenia wody wodociągowej bakteriami Legionella doświadczenia z praktyki, INSTAL, Nr 4, 2012. [33] http://www.pssekrakow.wsse.krakow.pl/index.php/dzialania/nadzor-sanitarny/109-woda/nadzornad-jakoscia-wody-przeznaczonej-do-spozycia-przez-ludzi/272-paleczki-bakterii-legionella-w-systemach-wodociagowych; dostęp 28.06.2015 r. [34] Zieliński A.: Słowniczek terminów epidemiologicznych http://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/slowniczek-terminow-epidemiologicznych [35] Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej 2014 GUS. [36] European Centre for Disease Prevention and Control. Outbreak of Legionnaires disease in the Lisbon area, Portugal. 13 November 2014. Stockholm: ECDC; 2014 [37] European Centre for Disease Prevention and Control. Outbreak of Legionnaires disease in a hotel in Calpe, Spain. November 2011 June 2012. Update, 11 July 2012. Stockholm: ECDC; 2012 [38] European Centre for Disease Prevention and Control. Outbreak of Legionnaires disease in a hotel in Calpe, Spain. November 2011 June 2012. Update, 4 July 2012. Stockholm: ECDC; 2012 [39] European Centre for Disease Prevention and Control. A community outbreak of Legionnaires' disease in Edinburgh, Scotland 12 June 2012. Stockholm: ECDC; 2012 [40] European Centre for Disease Prevention and Control. Outbreak of Legionnaires disease in Lazise, Italy, July August 2011. Stockholm: ECDC; September 2011 [41] Stypułkowska-Misiurewicz H., Pancer K., Krogulska B., Matuszewska R.: Ognisko choroby legionistów na oddziale okulistycznym. Szpitalne zakażenie Legionella pneumophila po raz pierwszy obserwowane w Polsce, Przegląd Epidemiologiczny 61/2007, s. 657 665. 8661