Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. przyr.) 22 3 473 477 2003 MATEUSZ CIECHANOWSKI, ADRIAN ZWOLICKI, MICHAŁ WOJCIECHOWSKI, ALEKSANDRA BENEDYCKA, ANNA BIAŁA Ssaki (Mammalia) projektowanego rezerwatu Torfowiska Wiszące nad jeziorem Jaczno (Pojezierze Suwalskie) i jego otoczenia CIECHANOWSKI M., ZWOLICKI A., WOJCIECHOWSKI M., BENEDYCKA A., BIAŁA A. 2003. Mammals (Mammalia) of the planned nature reserve Torfowiska Wiszące nad jeziorem Jaczno (Suwalskie Lakeland) and its surroundings. Parki nar. Rez. przyr. 22: 473 477. ABSTRACT: Mammal fauna of planned nature reserve Torfowiska Wiszące nad jeziorem Jaczno (Suwalski Landscape Park, NE Poland, UTM FF 21) was studied in years 2000 2001. 23 mammal species were recorded in the whole Jaczno lake basin (17 in planned reserve). Two species represent boreal or boreal-alpine element: northern birch mouse Sicista betulina and northern bat Eptesicus nilssonii. The most valuable species is pond bat Myotis dasycneme, considered as endangered in Poland. Six sites of European beaver Castor fiber were recorded. KEY WORDS: mammals, fauna, Suwalskie Lakeland. Mateusz Ciechanowski, Adrian Zwolicki: Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców Uniwersytetu Gdańskiego, al. Legionów 9, 80 441 Gdańsk, e-mail: matciech@kki.net.pl, prosoche@poczta.onet.pl; Michał Wojciechowski: Zakład Fizjologii Zwierząt, Instytut Biologii Ogólnej i Molekularnej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, ul. Gagarina 9, 87 100 Toruń, e-mail: mwojc@biol.uni.torun.pl; Aleksandra Benedycka, Anna Biała: Studenckie Koło Chiropterologiczne Uniwersytetu Gdańskiego, e-mail: olabenedycka @wp.pl, b_ania@interia.pl Fauna ssaków Suwalskiego Parku Krajobrazowego (SPK) jest dość słabo poznana. Z otuliny SPK PUCEK, RACZYŃSKI (1983) wymieniają 14 gatunków drobnych ssaków z wypluwek sów (Jeleniewo) oraz zająca bielaka Lepus timidus, zaś z samego parku kilka stanowisk bobra Castor fiber. W południowej części SPK odłowiono 12 gatunków drobnych ssaków (BABIŃSKA-WERKA 1990, GLIWICZ 1990), zaś WOJCIECHOWSKI i in. (1999) odnalazł w Jeleniewie letnią kolonię trzech gatunków nietoperzy. Ogólne dane o występowaniu niektórych ssaków podają również SOKOŁOWSKI, KOT (1996). Z uwagi na położenie parku w północno-wschodniej Polsce, można się spodziewać, że występują tam m.in. gatunki reprezentujące element borealny. Celem niniejszej pracy jest inwentaryzacja fauny ssaków położonego w północnej części SPK (kwadrat UTM FF 21) projektowanego rezerwatu Torfowiska Wiszące nad Jeziorem Jaczno i przyległych terenów w basenie tego jeziora. [473]
474 Mateusz Ciechanowski i in. Projektowany rezerwat położony jest na północno-zachodnim brzegu Jeziora Jaczno. Zajmuje on powierzchnię ok. 71 ha i ma chronić torfowiska źródliskowe (wiszące) położone na silnie nachylonych (do 15 20 ) zboczach. Torfowiska są silnie uwodnione dzięki zasilaniu przez liczne źródliska, których wody tworzą uchodzące do jeziora strumienie. Dominującym zbiorowiskiem roślinnym na torfowiskach wiszących jest łęg jesionowo-olszowy Fraxino Alnetum w wariancie źródliskowym. Na stromych zboczach nad torfowiskami występuje grąd Tilio cordatae Carpinetum betuli (SOKOŁOWSKI 1973). Duże obszary w niecce jeziora (poza rezerwatem) zajmują zniekształcone lasy mieszane ze świerkiem oraz zbiorowiska nieleśne pastwiska, łąki i szuwary. Drobne owadożerne Insectivora i gryzonie Rodentia odławiane były w pułapki stożkowe i żywołówki (48 stożków, 6 żywołówek, 336 pułapkodni), eksponowane w okresie 01 08.07.2000 w wybranych biotopach projektowanego rezerwatu: łęgu na torfowiskach wiszących, grądzie, ekotonie łęgu i wilgotnych pastwisk oraz szuwarze trzcinowym. Nietoperze odławiano w sieci chiropterologiczne nad kanałem koło Młyna Jaczno 04.07.1999 i 05 07.07.2000 (zezwolenie Ministerstwa Ochrony Środowiska Opog. 4201/346/99). W dniach 22 25.06.2001 w rezerwacie i jego otoczeniu prowadzona była rejestracja nietoperzy na transekcie o długości 2,5 km za pomocą detektora ultradźwięków Pettersson D-230 (system frequency division) i magnetofonu Sony WM-D6C. Analizę zarejestrowanych sygnałów przeprowadzono za pomocą programu BatSound 1.0. Obecność dużych i średnich ssaków odnotowywano w oparciu o bezpośrednie obserwacje oraz znajdowane tropy, odchody, nory i ślady żerowania (01 08.07.2000 i 18 19.04.2001). Inwentaryzację stanowisk bobra Castor fiber przeprowadzono w dniach 13 15.07.2000, kontrolując linię brzegową jezior Jaczno i Kuśmin oraz cieki stanowiących ich zlewnię. Przy ich lokalizacji brano pod uwagę miejsca występowania żeremi, kompleksów nor i tam, stan utrzymania tych konstrukcji, oraz obecność świeżych śladów żerowania. Na terenie niecki Jeziora Jaczno odnotowano 23 gatunki ssaków, z czego 17 w granicach projektowanego rezerwatu. Ich listę zestawiono poniżej. Zastosowano następujące skróty: R projektowany rezerwat, N pozostała część basenu jeziora; p odłowy w pułapki, s odłowy w sieci, d nasłuch detektorowy, h znalezienie hibernującego osobnika, o obserwacja, t tropy i odchody; I łęg jesionowo- -olszowy na torfowiskach wiszących, II ekoton łęgu i wilgotnych pastwisk, III szuwar trzcinowy na brzegu jeziora, IV grąd na zboczu nad torfowiskami, V sucha łąka przy SW granicy rezerwatu, VI pastwiska koło Smolnik. W nawiasach podano liczby złowionych osobników lub (przy obserwacjach detektorowych) liczby zarejestrowanych przelotów. Dla gatunków stwierdzanych bardzo rzadko lub niestandardowymi metodami podano szczegóły i/lub daty obserwacji.
Ssaki projektowanego rezerwatu Torfowiska Wiszące nad jeziorem Jaczno 475 Rząd: owadożerne Insectivora Kret Talpa europaea LINNAEUS, 1758 N, kopce, IV; Ryjówka aksamitna Sorex araneus LINNAEUS, 1758 R, p (54), I, II, III, IV; Ryjówka malutka Sorex minutus LINNAEUS, 1766 R, p (31), I, II, III, IV; Rzęsorek rzeczek Neomys fodiens (PENNANT, 1771) R, p (24), I, II, III. Rząd: nietoperze Chiroptera Nocek rudy Myotis daubentonii (KUHL, 1817) N, s (12, w tym karmiące), Młyn Jaczno; Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme (BOIE, 1825) N, s, Młyn Jaczno (1 ), 04.07.1998; Nocek Myotis sp. (KAUP, 1829) R, d (76), I; Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (KEYSERLING i BLASIUS, 1839) N, d (1), 24.06.2001, V; Mroczek późny Eptesicus serotinus (SCHREBER, 1774) N, d (7), V, VI; Karlik większy Pipistrellus nathusii (KEYSERLING i BLASIUS, 1839) R, N, d (4), I, VI; Borowiec wielki Nyctalus noctula (SCHREBER, 1774) R, d (43), I, IV, V, VI; Gacek brunatny Plecotus auritus (LINNAEUS, 1758) N, h (1), Młyn Jaczno, 07.02.2001. Rząd: gryzonie Rodentia Wiewiórka Sciurus vulgaris LINNAEUS, 1758 R, o (1), IV, 05.07.2000; Bóbr europejski Castor fiber LINNAEUS, 1758 6 czynnych stanowisk (żeremia 5, nory 1), z tego 5 nad jez. Jaczno (1 w rezerwacie) i 1 nad jez. Kuśmin. Na trzech stanowiskach (położonych na małych strumieniach) bobry utrzymywały złożony system tam. Przy jednym ze stanowisk na południowym brzegu jeziora znaleziono czaszkę bobra; Nornica ruda Clethrionomys glareolus (SCHREBER, 1780) R, p (18), I, II, IV; Nornik północny Microtus oeconomus (PALLAS, 1776) R, p (8), I, II, III; Badylarka Micromys minutus (PALLAS, 1771) R, p (4), II; Mysz leśna Apodemus flavicollis (MELCHIOR, 1834) R, p (7), IV; Smużka Sicista betulina (PALLAS, 1778) R, p (12), I. Rząd: drapieżne Carnivora Lis Vulpes vulpes (LINNAEUS, 1758) R, t, nora, IV; Jenot Nyctereutes procyonoides (GRAY, 1834) R, nora (+ znaleziona czaszka), IV. Rząd: parzystokopytne Artiodactyla Dzik Sus scrofa LINNAEUS, 1758 R, t, IV; Sarna Capreolus capreolus (LINNAEUS, 1758) N, t, głosy kozłów, rejon jez. Kuśmin; Jeleń szlachetny Cervus elaphus LINNAEUS, 1758 R, t, IV, 08.07.2000.
476 Mateusz Ciechanowski i in. Wśród stwierdzonych taksonów na uwagę zasługują gatunki o borealnym (lub borealno-górskim) typie rozmieszczenia. Do grupy tej należy mroczek pozłocisty (RYDELL 1993) będący jednym z najczęstszych nietoperzy w niektórych kompleksach leśnych północno-wschodniej Polski (RACHWALD, LABOCHA 1996; SACHANOWICZ i in. 2001); został on umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (kategoria NT GŁOWACIŃSKI 2001). Gatunkiem borealnym jest również smużka, swoim zasięgiem w Polsce ograniczona niemal wyłącznie do ziem na wschód od Wisły (PUCEK, RACZYŃSKI 1983; PUCEK 1992). Wydaje się być ona stosunkowo liczna na badanym terenie (7,6% złowionych drobnych ssaków, N = 158), jej stwierdzenia ograniczone były jednak do najcenniejszego biotopu rezerwatu źródliskowych łęgów na torfowiskach wiszących. Łęg jesionowo-olszowy jest biotopem preferowanym przez smużkę również w Puszczy Białowieskiej (AULAK 1971). Jezioro Jaczno znajduje się na obszarze o najwyższym zagęszczeniu bobrów dochodzącym do 40 stanowisk na 100 km 2 powierzchni (średnio 14 DZIĘCIOŁOWSKI, GOŹDZIEWSKI 2000). Odnotowana przez nas liczba rodzin bobrów jest dwukrotnie większa niż stwierdzona nad Jacznem w 1985 r. (ŻUROWSKI, KASPERCZYK 1986). Przyjmując za ŻUROWSKIM i KASPERCZYKIEM (1986) średnią liczbę osobników w rodzinie (stanowisku) równą 3,7, można oszacować wielkość badanej populacji na ponad 22 osobniki. Za najcenniejszy gatunek ssaka stwierdzony w basenie jeziora Jaczno należy uznać nocka łydkowłosego, umieszczonego w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako takson silnie zagrożony (kategoria EN GŁOWACIŃSKI 2001). Aż 13 stwierdzonych gatunków (owadożerne, nietoperze, wiewiórka, smużka) objętych jest ochroną ścisłą, zaś jeden (bóbr europejski) ochroną częściową. Dyrektywą Siedliskową Unii Europejskiej objętych jest 9 gatunków (załącznik II nocek łydkowłosy i bóbr, załącznik IV pozostałe nietoperze i smużka). Wszystkie gatunki z załączników II i IV DS, a także rzęsorek rzeczek i nornik północny umieszczone są również na listach programu CORINE. Bogactwo gatunkowe teriofauny torfowisk wiszących i ich otoczenia, jak również występowanie gatunków chronionych, zagrożonych bądź reprezentujących interesujące elementy geograficzne stanowi dodatkowy argument za objęciem omawianego terenu ochroną rezerwatową. PODZIĘKOWANIA Serdecznie dziękujemy Monice Bąk, Wiolettcie Kowalskiej, Tomaszowi Kurczykowi i Pawłowi Oleszkiewiczowi za pomoc w pracach terenowych oraz Katarzynie Jando za pomoc organizacyjną. Badania były prowadzone w ramach prac Akademickiego Koła Chiropterologicznego Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra i finansowane ze środków Parlamentu Studentów UG oraz Globalnego Funduszu Środowiska GEF/SGP.
Ssaki projektowanego rezerwatu Torfowiska Wiszące nad jeziorem Jaczno 477 PIŚMIENNICTWO AULAK W. 1970. Small mammal communities of the Białowieża National Park. Acta theriol. 15: 465 515. BABIŃSKA-WERKA J. 1990. Response of bank voles to a new source of food and its withdrawal. Acta theriol. 35: 191 199. DZIĘCIOŁOWSKI R., GOŹDZIEWSKI J. 2000. Liczebność i rozmieszczenie bobra europejskiego Castor fiber L. na Suwalszczyźnie. Ochr. Przyr. 57: 111 120. GLIWICZ J. 1990. Czego można się dowiedzieć o roli wysp leśnych w krajobrazie na podstawie badań nad gryzoniami? Wiad. ekol. 36: 21 35. GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. PUCEK Z. 1992. Sicista betulina (PALLAS, 1779). Smużka. [W:] Z. GŁOWACIŃSKI (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa: 62 64. PUCEK Z., RACZYŃSKI J. (red.) 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. RYDELL J. 1993. Eptesicus nilssonii. Mammalian Species 430: 1 7. RACHWALD A., LABOCHA M. 1996. Różnice w występowaniu nietoperzy w drzewostanach naturalnych i zagospodarowanych w Puszczy Białowieskiej (Wschodnia Polska). [W:] B. W. WOŁOSZYN (red.). Aktualne problemy ochrony nietoperzy w Polsce. CIC ISEZ PAN, Kraków: 111 122. SACHANOWICZ K., MARZEC M., CIECHANOWSKI M., RACHWALD A. 2001. Nietoperze Puszczy Rominckiej. Nietoperze 2: 109 115. SOKOŁOWSKI A. W. 1973. Zbiorowiska leśne Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Prace Białostockiego Tow. Nauk. 19: 67 83. SOKOŁOWSKI A. W., KOT J. 1996. Przyroda województwa suwalskiego. Wydawnictwo Włodzimierz Łosiński, Suwałki. WOJCIECHOWSKI M., JEFIMOW M., KASPRZYK K. 1999. Pierwsze stwierdzenie kolonii rozrodczej nocka łydkowłosego Myotis dasycneme (BOIE, 1825) na terenie Polski. [W:] Materiały konferencyjne, XIII Ogólnopolska Konferencja Chiropterologiczna, Błażejewko, 5 7 XI 1999. PTOP,,Salamandra. Poznań, 46. ŻUROWSKI W., KASPERCZYK B. 1986. Characteristics of the European beaver population in the Suwałki Lakeland. Acta theriol. 34: 11 325. STRESZCZENIE Projektowany rezerwat,,torfowiska Wiszące nad jeziorem Jaczno (Suwalski Park Krajobrazowy) będzie chronił unikalne łęgi źródliskowe Fraxino Alnetum (rosnące na tzw. torfowiskach wiszących), grądy zboczowe Tilio cordatae Carpinetum betuli, szuwary trzcinowe, łąki i pastwiska. W latach 2000 2001 prowadziliśmy inwentaryzację fauny ssaków basenu jeziora Jaczno, stwierdzając 23 gatunki (Talpa europaea, Sorex araneus, S. minutus, Neomys fodiens, Myotis daubentonii, M. dasycneme, Eptesicus nilssonii, E. serotinus, Pipistrellus nathusii, Nyctalus noctula, Plecotus auritus, Sciurus vulgaris, Castor fiber, Clethrionomys glareolus, Microtus oeconomus, Apodemus flavicollis, Micromys minutus, Sicista betulina, Vulpes vulpes, Nyctereutes procyonoides, Sus scrofa, Capreolus capreolus, Cervus elaphus), z czego 17 na terenie samego rezerwatu. 13 gatunków objętych jest w Polsce ochroną ścisłą, jeden zaś ochroną częściową. Dwa reprezentują element borealny w faunie: mroczek pozłocisty E. nilssonii (Polska Czerwona Księga kategoria NT) i smużka S. betulina. Najcenniejszym gatunkiem jest nocek łydkowłosy M. dasycneme, uważany za zagrożony (EN) w Polsce. Zlokalizowaliśmy 6 stanowisk bobra C. fiber, tj. dwukrotnie więcej niż stwierdzono na tym terenie w 1985. Liczebność bobrów w zlewni jeziora Jaczno oszacowaliśmy na ponad 22 osobniki.