Danton reż. Andrzej Wajda

Danton reż. Andrzej Wajda MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI SPIS TREŚCI 1. Informacje o filmie. (str. 2) 2. Scenariusz lekcji języka polskiego. (str. 5) Temat: W teatrze rewolucji za którą warto oddać życie dramaty bohaterów filmu Andrzeja Wajdy Danton. Wymiar historyczny i filmowy postaci Dantona i Robespierre a - dwugłos polonisty i historyka. 3. Załącznik. (str. 11) stowarzyszenie nowe horyzonty zamenhofa 1, 00-153 warszawa, tel. +48 22 530 66 40, fax +48 22 831 06 63, www.nhef.pl

INFORMACJE O FILMIE NOTA O FILMIE Scenariusz: Jean-Claude Carriére (na podstawie sztuki Sprawa Dantona Stanisławy Przybyszewskiej). Zdjęcia: Igor Luther. Muzyka: Jean Prodromides. Scenografia: Allan Starski. Kostiumy: Anne de Laugardière, Wiesława Starska. Montaż: Halina Prugar-Ketling. Konsultacja historyczna: prof. Jan Baszkiewicz, prof. Stefan Meller. Aktorzy: Gérard Depardieu (Danton), Wojciech Pszoniak (Robespierre), Anne Alvaro (Eléonore Duplay), Rolande Blanche (Lacroix), Patrice Chéreau (Camille Desmoulins), Emmanuelle Debever (Louison Danton), Krzysztof Globisz (Amar), Roland Guttman (Herman), Gérard Hardy (Tallien), Tadeusz Huk (Couthon), Marian Kociniak (Lindet), Marek Kondrat (Barère de Vieuzac), Bogusław Linda (Saint-Just), Andrzej Seweryn (Bourdon), Angela Winkler (Lucile Desmoulins), Serge Merlin (Philippeaux), Leonard Piestraszak (Carnot), Jerzy Trela (Billaud-Varenne), Franciszek Starowiejski (David), Jacques Villeret (Westermann), Czesław Wołłejko (Vadier). Produkcja: Gaumont, Les Films du Losange, Zespół Filmowy X, Francja Polska 1983. Premiera: 07.01.1983 w Paryżu, 31.01.1983 w Warszawie. Czas trwania: 136 NAJWAŻNIEJSZE NAGRODY - Nagroda im. Louis Delluca za najlepszy film francuski 1982 roku. - César 83 za reżyserię dla Andrzeja Wajdy. NOTA O REŻYSERZE Andrzej Wajda, legenda polskiego kina i czołowy twórca Polskiej Szkoły Filmowej, urodził się 6 marca 1926 roku w Suwałkach. Jego ojciec był wojskowym (zginął w Katyniu). Studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a następnie reżyserię w łódzkiej filmówce, którą ukończył w 1953 roku. Dzięki poparciu Aleksandra Forda, którego był asystentem, zadebiutował w 1955 roku filmem Pokolenie. Zajmował się także reżyserią teatralną w latach 1962-1968 był reżyserem w Teatrze Starym w Krakowie, a w 1989-1990 pełnił funkcję dyrektora warszawskiego Teatru Powszechnego. Od 1972 do 1983 roku kierował Zespołem Filmowym X. Od 1977 r. jest honorowym członkiem Związku Polskich Artystów Plastyków. W latach 1978-1983 pełnił funkcję prezesa Stowarzyszenia Filmowców Polskich, a od 1981 do 1989 był członkiem komitetu doradczego Solidarności przy Lechu Wałęsie. W 1989 roku został senatorem (do 1991), od 1992 do 1994 wchodził w skład prezydenckiej Rady Kultury. Jest fundatorem krakowskiego Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha oraz założycielem Mistrzowskiej Szkoły Filmowej Andrzeja Wajdy. Laureat wielu odznaczeń państwowych, doktoratów honoris causa oraz nagród filmowych, w tym Oscara (2000) za całokształt twórczości. 2

WYBRANA FILMOGRAFIA 1957 Kanał 1958 Popiół i diament 1965 Popioły 1969 Wszystko na sprzedaż 1970 Brzezina 1970 Krajobraz po bitwie 1973 Wesele 1975 Ziemia obiecana 1976 Człowiek z marmuru 1978 Bez znieczulenia 1979 Panny z Wilka 1981 Człowiek z żelaza 1983 Danton 1999 Pan Tadeusz 2002 Zemsta 2007 Katyń 2009 Tatarak O FILMIE Andrzej Wajda stwierdził, że praca nad Dantonem była niezapomnianą przygodą. Po raz pierwszy z tekstem dramatu Stanisławy Przybyszewskiej Wajda zetknął się w 1975 roku w Warszawie w Teatrze Powszechnym. Za namową żony Krystyny Zachwatowicz wystawił wtedy sztukę z Wojciechem Pszoniakiem w roli Robespierre a. Przedstawienie było olbrzymim sukcesem (utrzymało się w repertuarze aż pięć sezonów). Mimo, że Wajda planował zrobienie filmu o Dantonie, to jednak dopiero gdy zobaczył w teatrze Les Amandiers w Nanterre pod Paryżem Gérarda Depardieu, uznał, że ten projekt ma szansę powodzenia. Wcześniej twórca Popiołu i diamentu bał się dwóch spraw. Po pierwsze, należało znaleźć pomysł na zamianę teatralnego pierwowzoru na język kina (pomógł w tym jako twórca scenariusza Jean-Claude Carriére słynny scenarzysta filmów Luisa Buñuela). Po drugie, większość filmów kręconych przez niego poza Polską okazywała się często artystyczną porażką. Gérard Depardieu miał być gwarancją dla Wajdy i jego francuskich producentów artystycznego i finansowego powodzenia projektu. Zdjęcia do filmu pierwotnie miały powstać w Polsce, ale po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 stało się to niemożliwe. We Francji Wajda wpadł na genialny pomysł by aktorów podzielić na dwie grupy: Dantona (aktorzy francuscy) i Robespierre a (aktorzy polscy). Było to możliwe, ponieważ w sztuce Przybyszewskiej tylko raz dochodzi do wspólnej sceny tych dwóch przywódców zarówno wcześniej, jak i później obracają się we własnym kręgu zwolenników. Zaczynając pracę od scen z grupą Robespierre a, reżyser dał możliwość aktorom francuskim na przyjrzenie się jego sposobowi pracy na planie. Przyniosło to wspaniały efekt, w połączeniu z historycznymi lokalizacjami filmu (ulice, wnętrza) w Paryżu oraz dwoma filarami dzieła, niezawodną parą Depardieu-Pszoniak. Ponadto uzyskano na ekranie iście wybuchową mieszankę zgodnie z założeniami Wajdy: Zawsze interesował mnie przekład z języka literackiego na język ściśle filmowy bezpośredni, uderzający nowością zestawień obrazowych, niosący ze sobą symbolikę jawną lub ukrytą. Język, w którym opowiadanie zawarte w jednym nawet obrazie, działającym jak pocisk. Zmysły cieszą się obrazem, ale z niego wybuchają elementy atakujące wyobraźnię, uczucia, myśli. Akcja filmu skupia się wokół wydarzeń związanych z powrotem Georgesa Dantona do Paryża: aresztowania w nocy z 30 na 31 marca 1794 roku, sfingowanego przez jego przeciwników politycznych procesu i śmierci Dantona na gilotynie 5 kwietnia. Gilotyna, krwawy symbol Rewolucji 3

Francuskiej, to pierwsza rzecz, którą Danton widzi przyjeżdżając do stolicy, gdzie zgodnie z jego własnym powiedzeniem rewolucja, jak Saturn, pożera własne dzieci. Danton, zanim został pożarty przez rewolucję, okazał się wyjątkowo sprawnym politykiem kierującym się francuską racją stanu patriotą i działaczem, a nie gabinetowym teoretykiem. Przy tym równocześnie był żądnym władzy i pieniędzy cynicznym demagogiem manipulującym tłumami, zarówna dla korzyści własnej, jak i republiki. Jak podkreśla Andrzej Wajda: Nie jestem, jak wiecie, historykiem; ani nawet, kimś, kto mógłby się uważać za autora tzw. filmów historycznych. ( ) nie starałem się ewokować minionych epok, nie tworzyłem na ekranie wielkich, historycznych postaci, nie opowiadałem o bitwach, o sztabach, o gabinetowych postaciach, o wielkiej polityce o tym wszystkim, co łączy się w naszej wyobraźni z historią. Przeciwnie. Opowiadałem zawsze o zwykłych ludziach, o tym, co im się zdarzyło, co się działo między nimi Tyle tylko, że zwykli ludzie byli zawsze w historię wpleceni. Zgodnie z powyższą opinią należy pamiętać, że film posiada drugie dno. Pod płaszczem wydarzeń historycznych Wajda pokazuje komunistyczną Polskę i frakcyjne walki wewnątrz PZPR, gdzie żądza władzy i wiara w słuszność politycznych racji jest skrywana pod płaszczykiem demokratycznych frazesów w czasach tzw. rewolucji Solidarności. Dlatego też Wajda przywiózł do Polski Gérarda Depardieu, by ten zobaczył i poczuł prawdziwą rewolucję. Kiedy patrzę na Dantona z perspektywy lat napisał reżyser widzę wyraźnie, że moim zamiarem nie była ideologia. Chciałem stworzyć na ekranie portret rewolucji. Stąd nawiązanie do moich obserwacji w krytycznych dniach przed wprowadzeniem stanu wojennego. Francuska krytyka doceniła piękno filmu i warsztat reżyserski Wajdy, ale zgodnie z zasadą mówiącą, że żaden obcy nie będzie nam pokazywał, co mamy sądzić na temat własnej historii, stwierdziła, że Danton przekazuje spojrzenie i wizję osoby z zewnątrz i jest bardziej polski niż francuski. 4

SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO Opracowała: Małgorzata Wiśniewska Temat: W teatrze rewolucji za którą warto oddać życie dramaty bohaterów filmu Andrzeja Wajdy Danton. Wymiar historyczny i filmowy postaci Dantona i Robespierre a - dwugłos polonisty i historyka. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: umieć analizować i interpretować dzieło filmowe w kontekście historycznym i współczesnym; charakteryzować bohaterów dzieła i ich postawy; formułować ich racje polityczne; rozumieć historyczne tło konfliktu Dantona i Robespierre a oraz ich zwolenników; umieć funkcjonalnie wykorzystywać zasoby internetu. METODY I FORMY PRACY samodzielne korzystanie z internetu, wyszukiwanie informacji i tworzenie notatek; wypełnianie kart obserwacji filmu (załącznik 1); Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela - wraz z pracą domową (załącznik 2); praca z filmem; prezentacja; rozmowa kierowana; dyskusja problemowa. ŚRODKI DYDAKTYCZNE Danton, reż. Andrzej Wajda, Polska, Francja 1982; www.wajda.pl; www.filmpolski.pl. PROPOZYCJA BIBLIOGRAFII Bronisław Baczko, Jak wyjść z Terroru, przeł. Wiktor Dłuski, Słowo/Obraz Terytoria 2005; Adam Michnik, Rewolucja i skandal zła Gazeta Wyborcza z dn.29.10.2009 POJĘCIA KLUCZOWE Rewolucja francuska Danton Robespierre Konwent Narodowy Komitet Ocalenia Publicznego Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego Trybunał Rewolucyjny CZAS 5

2 lekcje (język polski, historia) PRZEBIEG LEKCJI Przed projekcją rozdajemy uczniom karty obserwacji filmu, prosząc o pisemną odpowiedź w domu na pierwsze pytanie, oraz przygotowanie się do rozmowy o filmie w klasie: Oto propozycja notatki domowej: Georges Jacques Danton (1759-1794) adwokat, znakomity mówca, członek Konwentu, od stycznia 1790 członek Komuny Paryskiej, od 1791 działacz i przywódca klubu kordelierów. Wiosną 1792 należał do zwolenników wojny. Od 11 sierpnia do 11 października 1792 - minister sprawiedliwości w Tymczasowej Radzie Wykonawczej, latem i jesienią 1792 - faktyczny szef rządu. Do legendy przeszły jego słowa wypowiedziane 2 września 1792 - w przeddzień wybuchu I wojny koalicyjnej: "Do zwycięstwa trzeba nam odwagi, odwagi i jeszcze raz odwagi". W Konwencie, gdzie zajmował się głównie obroną narodową i polityką zagraniczną, zasiadał na ławach "góry". Niezwykle popularny wśród szerokich mas ludowych, był inspiratorem zarówno ataku na Bastylię, jak i szturmu na Tuileries (10 sierpnia 1792), stąd nazywanym Bohaterem Dziesiątego Sierpnia - aczkolwiek w żadnym z tych wydarzeń nie brał bezpośredniego udziału. Głosował za karą śmierci dla Ludwika XVI. W konflikcie pomiędzy radykalnym góralami (jakobini i kordelierzy) i umiarkowanymi żyrondystami odegrał dość dwuznaczną rolę. Wprawdzie obok Robespierre'a i Marata uważany był za najważniejszego przywódcę radykałów, to jednak do końca próbował skleić porozumienie pomiędzy dwiema grupami członków Konwentu. Od kwietnia do lipca 1793 kierował - bez specjalnych osiągnięć - Komitetem Ocalenia Publicznego. Wysunął propozycję wytyczenia naturalnych granic Francji, starał się rozbić koalicję przez zawieranie odrębnych traktatów pokojowych i prowadził tajne rokowania w Berlinie, Londynie i Turynie. Początkowo, jako inicjator powstania Trybunału Rewolucyjnego, zwalczał kontrrewolucję i "wściekłych". Potem, będąc przywódcą umiarkowanej frakcji jakobinów, atakował też (od grudnia 1793) robespierrystów i ich politykę terroru. Jego ataki przeciw kontrrewolucji nie przeszkadzały mu jednak kontaktować się z jej przedstawicielami. Był zwolennikiem polityki pobłażliwości i zgody narodowej, korzystnej dla nowej burżuazji, wzbogaconej m.in. na wykupie dóbr narodowych (sam Danton również dorobił się majątku). Na przełomie 1793 i 1794 stanął na czele własnej frakcji dantonistów, zwanych "pobłażliwymi", zaczął dostrzegać zgubne skutki rewolucji, którą sam wywołał. W czasach terroru jakobińskiego poróżniony z Robespierrem (między innymi z powodu nieobyczajnego trybu życia Dantona i jego poglądów na robienie pieniędzy przez rewolucyjnych wodzów), został oskarżony o spisek przeciw rządowi i zdradę kraju, postawiony przed trybunałem Rewolucyjnym (2-5 kwietnia 1794), skazany na śmierć i zgilotynowany, mimo znakomitej obrony. Maximilien Marie Isidore de Robespierre (1758-1794) starannie wykształcony, adwokat i mówca, członek Stanów Generalnych i Konstytuanty. Niepopularny wśród burżuazji, stawał się powoli idolem rewolucyjnego ludu paryskiego. Stało się to szczególnie widoczne, gdy powstał Klub Jakobinów, ugrupowanie radykalne i otwarte na lewicowe poglądy. Robespierre od początku był w nim jedną z kluczowych postaci. Do popularności Robespierre'a wśród najbiedniejszych przyczyniał się też fakt, iż polityk ten żył niezwykle skromnie, wynajmując pokój od członka klubu jakobinów, stolarza Duplaya. W okresie działania Legislatywy (1791-1792) Robespierre pozostawał aktywnym działaczem klubu jakobinów, choć znajdował się poza parlamentem. Po obaleniu monarchii 10 sierpnia 1792, które przyjął z entuzjazmem, został wybrany członkiem Konwentu Narodowego. Uczestnictwo w jego pracach zaczął od ważnego udziału w procesie króla, za którego skazaniem na śmierć wygłosił wielką mowę. Brał czynny udział w parlamentarnej walce radykalnej góry (jakobini i kordelierzy) z umiarkowaną Żyrondą i walnie przyczynił się do pokonania tej ostatniej w czerwcu 1793. W następnym miesiącu wszedł do Komitetu Ocalenia Publicznego i szybko stał się jego wiodącą postacią. Wprowadził radykalne reformy społeczne, a także wyciągnął rewolucyjną Francję z kryzysu. Zwalczał opozycyjne frakcje Dantona oraz hebertystów za pomocą terroru - kazał ich ściąć po z góry ustawionym procesie przed Trybunałem Rewolucyjnym. Był współautorem konstytucji jakobińskiej, najbardziej demokratycznej konstytucji czasów nowożytnych (gwarantującej m.in. głosowanie powszechne), która jednak ze względu na sytuację w państwie (wojna, ponadto powstania kontrrewolucyjne na prowincji) nigdy nie weszła w życie. Reformy Robespierre a spowodowały wzmocnienie Francji, która zajęła obszary Belgii i Holandii. Z koalicji antyfrancuskiej wycofały się Prusy i Hiszpania. Stłumiono także krwawo powstania monarchistów w Tulonie i Marsylii. Jako deista czynił starania na rzecz wprowadzenia we Francji kultu Istoty Najwyższej jako obowiązującej religii. Wbrew temu, co się dość powszechnie uważa, Robespierre nie był inicjatorem Wielkiego Terroru w czerwcu i lipcu 1794. Cieszył się opinią człowieka niezwykle skromnego i nieprzekupnego. Kierował niepodzielnie polityką Francji do lipca 1794, gdy został obalony przez Konwent Narodowy i bez sądu zgilotynowany dzień po przewrocie 9 thermidora czyli 27 lipca 1794 roku. Do dziś postać ta budzi strach. W Paryżu nie ma ani placu, ani nawet swojej ulicy. 6

1. Jakie wydarzenia historyczne składają się na fabułę dzieła Wajdy i jaki otrzymują kompozycyjny kształt? rozmowa kierowana, na podstawie notatek w karcie pracy: Akcja filmu rozpoczyna się wiosną 1794 roku i koncentruje się wokół konfliktu Dantona z Robespierrem, narastającego po powrocie tego pierwszego do Paryża, a poprzedzonego prasowymi atakami Vieux Cordelier na wzrastający terror robespierrystów. Danton - ulubieniec ludu i ulicy zdobywa poparcie Konwentu i staje się niebezpieczny dla rządu, dlatego członkowie Komitetu Ocalenia Publicznego domagają się zgilotynowania Dantona i jego sojuszników, przeprowadzają rewizję i zamykają drukarnię Desmoulinsa, wreszcie - naciskają na swego przywódcę, który ( w tym momencie) kategorycznie nie zgadza się na aresztowanie Dantona. Proponuje swemu adwersarzowi spotkanie, chce namówić go do przejścia na stronę Komitetów. Danton odmawia, wzbrania się przed eskalacją terroru, czuje się silny i pewny swych racji. Tym samym wydaje na siebie wyrok. Robespierre próbuje jeszcze uratować Camille a Desmoulinsa. Ostrzega go przed interesownością i nieuczciwością Dantona. Camille jednak stoi przy swym przywódcy, mimo że naraża w ten sposób nie tylko siebie, ale i swą rodzinę. Zapada decyzja o natychmiastowym aresztowaniu dantonistów Robespierre chce uderzyć znienacka i zaaranżować błyskawiczny proces przed Trybunałem Rewolucyjnym. Aby upokorzyć rywala, razem z nim na ławie oskarżonych umieszcza pospolitych przestępców. Odrzuca żądania przeprowadzenia wstępnych przesłuchań, zręcznie argumentując swoją decyzję zasadą równością wszystkich obywateli wobec prawa. Uwięziony Danton ma jeszcze nadzieję na powołanie świadków obrony, ale ciężar stawianych zarzutów (korupcja, sprzedajność, zdrada) oraz zastraszenie zwolenników Dantona, będących jeszcze na wolności, przesądzają o wyniku procesu. Danton ostatecznie broni się sam, wygłaszając płomienne przemowy przeciwko niszczeniu ideałów rewolucji za pomocą siły i przemocy. Na salę Trybunału wkraczają żołnierze. Zapadają wyroki śmierci, wykonane natychmiast na placu Rewolucji. Końcowe ujęcia pokazują chorego Robespierre a, który ma poczucie ideowej i politycznej przegranej. Film otwiera i zamyka scena recytacji Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela przez braciszka Eleonory (klamra kompozycyjna), co stanowić może bolesny i ironiczny zarazem komentarz do przedstawionych wydarzeń, które zaprzeczają szczytnym ideom Deklaracji, pokazując gwałcenie praw i swobód jednostki w imię dobra rewolucji. Wnioski: Obraz Wajdy odtwarza tylko kilka dni rewolucji francuskiej, uwypukla intrygi gabinetowe i osobiste rywalizacje czołowych polityków, ukazanych na zasadzie silnego kontrastu, zderza dwa różne charaktery i dwie wrażliwości, konfrontuje w ostrym politycznych dyskursie racje obu stron. 2. Po nakreśleniu tła historycznego, przystępujemy do prezentacji postaci, analizy ich postaw i racji (dyskusja problemowa, z odniesieniem do scen z filmu, kierowana przez nauczyciela): Danton (Gerard Depardieu) ciężki, zwalisty, potężnie zbudowany, jowialny i dobroduszny, smakosz i sybaryta (wykwintna uczta przygotowana na cześć Robespierre a), kobieciarz (scena z paryskimi prostytutkami), człowiek cieszący się miłością i poparciem ludu oraz burżuazji typ trybuna ludu, mający gest i fantazję (scena, kiedy kładzie głowę na piersi Robespierre a, mówiąc To ty będziesz ją musiał ściąć / scena zrzucenia ze stołu kosztownej zastawy wraz z potrawami, i to w czasie, gdy Paryż głoduje). Do końca broni swych racji w sposób żarliwy i żywiołowy (mowa przez Trybunałem), trafnie rozpoznaje mechanizmy rewolucji, których pada ofiarą: Rewolucja, jak Saturn, pożera własne dzieci, nie żałuje niczego, nie chce się ratować, opuszczając Paryż: Życie miałem krótkie, ale piękne. Nie żałuję niczego, ma poczucie godności i honoru, co nie przeszkadzało mu w dorobieniu się majątku na rewolucji, jednocześnie przyjmuje postawę romantyczną - czuje się wielką, nieśmiertelną jednostką: Ja to lud, broniącą interesów ludu, praw i wolności obywatelskich, idącą godnie na śmierć - w drodze na szafot prosi kata: Nie zapomnij pokazać im mojej głowy warta jest tego. Racje Dantona: obrona wolności, prawdy i demokracji; atak na terror i wszechwładzę policji; realizm i pragmatyzm; dążenie do zgody i kompromisu ze strony obu frakcji. 7

Robespierre (Wojciech Pszoniak): przeciwieństwo Dantona niski (musi wspinać się na palce, stojąc na trybunie), drobny, chuderlawy i chorowity (jest po długiej chorobie), typ asteniczny, kostyczny, asceta (skromne mieszkanie, odmowa ucztowania z Dantonem) i samotnik, nieprzystępny i pogardzający ludem (a może bojący się motłochu? - wymowna scena obserwacji ulicy i Dantona z góry, z okien gabinetu), stroni od kobiet, rozrywek i hałasu rewolucji, polityk gabinetowy, skupiony i skoncentrowany na obmyślaniu politycznej taktyki i strategii walki, typ mózgowca, fanatyka idei, demagoga i doktrynera. Racje Robespierre a: zmieniają się, są podyktowane jego taktyką, polityczną grą: początkowo nie godzi się na aresztowanie Dantona, gdyż obawia się wybuchu kontrrewolucji, próbuje zatem grać na zwłokę, używa perswazji, proponuje Dantonowi spotkanie: Mogę poniżyć się dla dobra kraju / Dobro kraju wymaga od nas nikczemności, chce zgody, ale na własnych warunkach (w myśl zasady: kto nie jest z nami, ten jest przeciw nam ), gdy przeciwnik odmawia, przechodzi do ataku; nienawidzi korupcji i bogacenia się uważa to za zdradę ideałów rewolucji, jest rzecznikiem dobra publicznego (wiele razy się na nie powołuje), porządku, czystości idei i bezinteresowności rewolucjonistów, co prowadzi go do dyktatury i terroru, które zaprowadza w imię ładu państwa. Wajda czyni go postacią złożoną, niemal tragiczną (szekspirowską?), uczłowieczając go w dwóch sytuacjach: gdy próbuje pomóc Camille owi i jego bliskim, oraz w finale, gdy ma poczucie przegranej sprawy rewolucji. Formułujemy wnioski: w dziele Wajdy przegrani są wszyscy, co podkreśla klamra filmu. Obie strony konfliktu odeszły od założeń rewolucji, pogrążając się w walkach o władzę. 3. Omówienie dzieła zamykamy refleksjami polonisty i historyka nad prawdą czasu i prawdą ekranu. P: Historycy postawili twórcy zarzut swobodnego interpretowania wydarzeń historycznych w filmie lub wręcz pominięcia niektórych faktów jakie jest Twoje stanowisko w tej kwestii? H: W filmie Wajdy brakuje szerszego kontekstu społecznego i międzynarodowego. Autor skupił się na rysie dwóch postaci, tyle że nie jest to ich konflikt prywatny; ani Paryż we Francji, ani Francja w Europie nie są samotnymi wyspami. Trwający bunt ludowy w Wandei od 1793 roku, będący silną, katolicką kontrrewolucją i trwająca wojna Francji z coraz mocniejszą koalicją w obronie rewolucji, stanowią dużą presję na decyzje Robespierra i tym samym Dantona. Film dość dobrze pokazuje dwóch przeciwników, oddaje ich racje, ale nie ma w nim pełnego spektrum historycznych powiązań. Zresztą rewolucja francuska to jedno z najbardziej złożonych i skomplikowanych wydarzeń w historii Europy, trudno byłoby to pokazać komplementarnie. P: Czy Danton rzeczywiście przygotowywał spisek w celu obalenia Robespierre a i jego zwolenników? A jeśli tak jaka była wartość dowodów przeciwko niemu? H: Georges Danton czując poparcie ludu, jako główny aktor w spektaklu obalania Ludwika XVI i jako twórca Trybunału Rewolucyjnego mógł podjąć próbę obalenia Robespierra. Na wiosnę 1794 roku zaczął konstruować spisek, ale bardziej był skłonny dogadać się z Robespierrem, mającym władzę w Komitetach. Szybko pętla na jego szyi zaczęła się zaciskać, a raczej zaczął czuć zimno ostrza gilotyny na swoim karku. Jakiekolwiek dowody winy lub ich brak przed Trybunałem Rewolucyjnym nie miały żadnego znaczenia. Zazwyczaj, nie tylko w przypadku Dantona, głównym obciążeniem były zeznania świadków, które można było wymusić lub kupić. Przypominam, że jesteśmy w dobie terroru jakobińskiego, kiedy krew leje się codziennie ulicami Paryża, a gilotyna ścina na równi głowy plebsu i burżuazji. P: Jaka była rola prasy ( wolnej prasy?) w czasie rewolucji (w kontekście zamknięcia dziennika: Le Vieux Cordelier ): H: Rewolucja francuska zapoczątkowuje wiele zmian obyczajowych w Europie. Jedną z nich jest nadanie prasie szczególnego znaczenia. Gazety przed rewolucją przeznaczone były dla 8

bardzo wąskiej grupy mieszkańców miast, którzy potrafili czytać, czyli wywodzili się z bogatych rodzin szlacheckich lub burżuazyjnych. Rewolucja bezpośrednio nie powoduje, że wzrasta liczba osób umiejących czytać, ale przyspiesza (umożliwia) awans społeczny, w wyniku którego ludzie chcą wiedzieć, co się wokół nich dzieje, więc sięgają po gazety. Pod koniec XVIII wieku i w XIX jest to jedyne medium, jedyne powszechne i dość tanie źródło informacji, które szybko staje się narzędziem politycznym. Kiedy kluczowe wydarzenia, decyzje dotyczące wielu ludzi podejmowane są z dnia na dzień, kolejne wydania dzienników wraz z komentarzami były skuteczną formą nacisku. Czytelnicy, zwłaszcza ludzie prości, nie mają własnych poglądów, przyjmują to, co jest napisane, za prawdę jedyną i ostateczną. Dlatego otwieranie bądź zamykanie jakichś redakcji, które szybko stały się prawicowe lub lewicowe, było najczęściej inspirowane z góry, przez polityków, a nie przez finansistów. P: Jakie były stosunki/ relacje między Komitetami a Konwentem? H: Komitet Ocalenia Publicznego i Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego były formalnie podległe Konwentowi Narodowemu. Konwent powstał we wrześniu 1792 roku, jest pierwszym zgromadzeniem Republiki Francuskiej. Komitety powstałe w 1793 były władzą wykonawczą, rękami Konwentu, mającymi zapewnić spokój i bezpieczeństwo. Robespierre był twórcą Komitetów, on i inni jakobini mieli duży wpływ na decyzje Komitetów, większy niż wśród 750 członków Konwentu. P: Czy hasło: Komitety to dyktatura znajduje potwierdzenie w faktach? H: Tak, Komitety wykonywały polecenia jakobinów. Trybunał Rewolucyjny powołany przez Konwent jako najwyższy sąd, wykonywał polecenia Komitetów. Wydawał tylko dwa rodzaje wyroków: uniewinniający i karę śmierci przez ścięcie. Od wyroków Trybunału nie było odwołania. P: Jak współczesna historiografia ocenia terror Robespierre a? W filmie wypowiada on znaczące kwestie: Terror jest wyrazem rozpaczy / Dobro kraju wymaga od nas nikczemności to przejawy cynizmu i wyrachowania czy wyraz tragizmu położenia, w jakim znalazła się rewolucja? H: Robespierre był motorem rewolucji o sile nie porównywalnej z nikim innym. Z pewnością był wyrachowany i cyniczny. Wierzył w czystość rewolucji. Dziś w historiografii jest symbolem rewolucji razem z gilotyną. Upraszczając: Robespierre = gilotyna. Nie kojarzy się go z pozytywnymi zdobyczami rewolucji takimi jak choćby pierwsze w Europie spisane prawa człowieka. Postępowanie Robespierr a jest wyrazem nakręcającej się spirali terroru. Walki dobrej rewolucji ze złą rewolucją. Historia pokazała, że jeśli tylko rewolucja posługuje się przemocą, ostatecznie nie może skończyć się dobrze. Robespierre zaczął mieć przekonanie (pewność?) o tragicznym położeniu rewolucji i swoim własnym w dniu ścięcia Dantona. Wtedy mógł przyznać rację Dantonowi, który mówił Rewolucja, jak Saturn, pożera własne dzieci. P: Danton a sprawa polska. Czy spór między dantonistami a robespierrystami obrazuje wewnętrzny rozłam w Solidarności? H: Spór między zwolennikami Robespierr a, zaciekłego rewolucjonisty-biurokraty, który zdaje się nie widzieć zmieniającej się sytuacji społecznej w kraju, zmęczenia rewolucją i terrorem, a zwolennikami Dantona, bohatera rewolucji równemu zaangażowaniem Robespierrowi, ale mniej radykalnego, zwracającego uwagę na opinię ludu ( zarówno mieszkańców Paryża jak i ludu prowincjonalnej Francji) jest typową sytuacją dzielenia łupów między dwie frakcje i to jeszcze w trakcie dokonywanego dzieła, na gorąco, czyli w trakcie trwania rewolucji, ale już po obaleniu monarchii i ścięciu znienawidzonego króla. Wydarzenia w Polsce po 1989 roku, kiedy dokonywał się wyraźny rozłam wśród twórców Solidarności, kiedy ogłoszona została tzw. wojna na górze po wygranych wyborach prezydenckich 1990 roku przez Lecha Wałęsę ( Solidarność bierze wszystko takie były nagłówki gazet, w porównaniu do roku 9

1989 Wasz prezydent, nasz premier - pisała Gazeta Wyborcza ) można zrozumieć tylko przywołując porozumienia sierpniowe z 1980 roku, następujący potem stan wojenny, a to wszystko nie zdarzyłoby się bez postania Komitetu Obrony Robotników po wystąpieniach 1976 roku. Są to wydarzenia w swoim charakterze rewolucyjne, ale dużo bardziej rozciągnięte w czasie i mniej gwałtowne niż rewolucja we Francji, która działa się na ostrzu noża dosłownie i w przenośni, w czasie wojny z koalicją antyfrancuską, w ciągu kilku lat. Rozłam Solidarności jest efektem rewolucji bezkrwawej i zdecydowanie bardziej wewnętrznej niż europejskiej, mimo że za Polską w 1989 roku poszły inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Sporem analogicznym do tego między dantonistami i robespierrystami może być narastający w 1917 roku konflikt między bolszewikami a mienszewikami w Rosji, wywodzącymi się z tej samej Socjal-Demokratycznej Partii Robotniczej Rosji, która dokonała rewolucji 1905 roku poważnie podkopując i tak już słaby autorytet władzy carskiej. Choć i tu analogia nie jest całkowita, zwycięzca w sporze Robespierre, czyli Lenin rychło nie podziela losów swego adwersarza Dantona, którym można nazwać Aleksandra Kiereńskiego po obaleniu Mikołaja II. 4. Praca domowa: Zinterpretuj scenę z malarzem Jacquesem Louisem Davidem, kiedy Robespierre żąda od artysty usunięcia z obrazu postaci jego przeciwnika politycznego, Fabre a jaka jest wymowa tej sceny? Co mówi o relacjach między rewolucją a sztuką? 10

Załącznik Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 roku. Przedstawiciele ludu francuskiego, ukonstytuowani w Zgromadzeniu Narodowym, zważywszy, że nieświadomość, zapomnienie, albo pogarda praw człowieka są jedynymi przyczynami nieszczęść narodu oraz korupcji rządu, postanowili w uroczystej Deklaracji wyłożyć przyrodzone, nieusuwalne i święte prawa człowieka, w tym celu, aby Deklaracja ta zawsze obowiązująca wszystkich członków społeczności ustawicznie im przypominała ich prawa i obowiązki [ ] Zgromadzenie Narodowe uznaje i ogłasza następujące prawa człowieka i obywatela: Art. I. Art. II. Art. III. Art. IV. Art. V. Art. VI. Art. VII. Art. VIII. Art. IX. Art. X. Ludzie rodzą się i pozostają wolnymi i równymi w prawach. Podstawą różnic społecznych może być tylko wzgląd na pożytek ogółu. Celem wszelkiego zrzeszenia politycznego jest utrzymanie przyrodzonych i niezbywalnych praw człowieka. Prawa te to: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi. Źródło wszelkiej władzy zasadniczo tkwi w narodzie. Żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, która by wyraźnie od narodu nie pochodziła. Wolność polega na tym, że wolno każdemu czynić wszystko, co tylko nie jest ze szkodą drugiego, korzystanie zatem z przyrodzonych praw każdego człowieka nie napotyka innych granic, jak te, które zapewniają korzystanie z tych samych praw innych członków społeczeństwa. Granice te mogą być zakreślone tylko drogą ustawy. Ustawa ma prawo zakazywać tylko tego, co jest szkodliwe dla społeczeństwa. To, czego ustawa nie zakazuje, nie może być wzbronione i nikt nie może być zmuszonym do czynienia tego, czego ustawa nie nakazuje. Ustawa jest wyrazem woli ogółu. Wszyscy obywatele mają prawo współdziałać osobiście lub przez swych przedstawicieli w tworzeniu ustaw. Prawo musi być jednakie dla wszystkich zarówno gdy chroni, jak też gdy karze. Wszyscy obywatele są równi w jego obliczu, wszyscy w równej mierze mają dostęp do wszystkich dostojeństw, stanowisk i urzędów publicznych, wedle swego uzdolnienia i bez żadnych innych preferencji, prócz ich osobistych zasług i zdolności. Nikt nie może być oskarżonym, aresztowanym ani więzionym, poza wypadkami określonymi ściśle przez ustawę i z zachowaniem form przez nią przepisanych. Ktokolwiek będzie zabiegał o wydanie zarządzeń samowolnych, sam je wydawał, wykonywał lub ich wykonanie nakazywał, winien być karany; każdy jednak obywatel, wezwany czy ujęty w imię prawa obowiązany jest do natychmiastowego posłuszeństwa i staje się winnym w razie oporu. Ustawa winna przepisywać jedynie kary ścisłe i oczywiście konieczne, nikt też nie może być karany inaczej, jak na mocy ustawy uchwalonej i publicznie w sposób ustawą przepisany przed popełnieniem przestępstwa ogłoszonej. Ponieważ każdy aż do orzeczenia jego winy uważanym być musi za niewinnego, przeto, o ile zachodzi konieczność uwięzienia go, wszelkie środki, nie będące nieodzownymi do zabezpieczenia jego osoby, muszą być surowo ustawą wzbronione. Nikt nie powinien być niepokojony z powodu swych przekonań, nawet religijnych, byleby tylko ich objawianie nie zakłócało ustawą zakreślonego porządku publicznego. 11

Art. XI. Art. XII. Art. XIII. Art. XIV. Art. XV. Art. XVI. Art. XVII. Wolna wymiana myśli i poglądów jest jednym z najcenniejszych praw człowieka; każdemu obywatelowi zatem wolno przemawiać, pisać i drukować swobodnie z zastrzeżeniem, że za nadużycie tej wolności odpowiadać będzie w wypadkach, przewidzianych przez ustawę. Zabezpieczenie praw człowieka i obywatela stwarza potrzebę władzy publicznej (aparatu przymusu), władza ta zatem jest ustanowioną ku pożytkowi ogółu, nie zaś dla korzyści osobistej tych, którym została powierzona. Celem utrzymania władzy publicznej i ponoszenia wydatków na administrację niezbędnym jest podatek powszechny; musi być on równo rozdzielony między wszystkich obywateli w miarę ich środków. Wszyscy obywatele mają prawo bezpośrednio lub przez swych przedstawicieli stwierdzać zachodzącą potrzebę podatku powszechnego, swobodnie zezwalać nań, jako też określać jego wysokość, wymiar, sposób ściągania oraz czas trwania. Społeczeństwo ma prawo żądać od każdego urzędnika publicznego zdawania sprawy z jego czynności urzędowych. Społeczeństwo, w którym rękojmie praw człowieka nie są zabezpieczone ani podział władzy nie jest ustalony, nie ma Konstytucji. Ponieważ własność jest prawem nietykalnym i świętym, przeto nikt jej pozbawionym być nie może, wyjąwszy wypadki, gdy potrzeba ogółu, zgodnie z ustawą stwierdzona, niewątpliwie tego wymaga, a i to tylko pod warunkiem sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania. Pytania do tekstu: 1. Jakimi przymiotnikami autorzy określają prawa umieszczone w Deklaracji? Wyjaśnij znaczenie każdego z tych określeń w kontekście ustanawianych praw. 2. Jakie prawa i wolności przysługują człowiekowi w świetle tej Deklaracji? Jak te prawa mają się do sytuacji społecznej we Francji sprzed rewolucji? 3. Jak sytuuje się w świetle powyższych praw aparat państwowy względem obywatela? 4. Treść Deklaracji weszła w skład konstytucji 1791 roku i była zmieniana jeszcze dwukrotnie w 1793 i 1795 roku. Na podstawie wiedzy z lekcji bądź podręcznika oraz informacji zawartych w filmie A. Wajdy odpowiedz na pytanie: Jakie zmiany (których paragrafów, lub dopisanie nowych) w treści Deklaracji zaproponował(a)byś, adaptując ją do rządów jakobinów oraz za czasów Dyrektoriatu? 12