Prawo cywilne Zobowiązania i spadki

Prawo cywilne Zobowiązania i spadki Pytania i odpowiedzi Jerzy Ciszewski, Anna Stępień-Sporek Zamów książkę w księgarni internetowej SERIA AKADEMICKA 4. WYDANIE WARSZAWA 2016

Stan prawny na 1 grudnia 2015 r. Wydawca Agata Jędrasik Redaktor prowadzący Grażyna Polkowska-Nowak Opracowanie redakcyjne Violet Design Łamanie Violet Design Poszczególne części napisali: Jerzy Ciszewski części druga i trzecia Anna Stępień-Sporek część pierwsza Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl P L K I B K Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 ISBN: 978-83-264-9636-3 4. wydanie Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści Wykaz skrótów 25 Wstęp 29 Część ogólna Rozdział I Ogólne wiadomości o prawie zobowiązań 33 1. Miejsce zobowiązań w prawie cywilnym i źródła prawa zobowiązań 33 1. Czym charakteryzuje się prawo zobowiązań jako dział prawa cywilnego? 33 2. Jakie cechy odróżniają prawo zobowiązań od innych działów prawa cywilnego? 34 3. Jakie źródła prawa zobowiązań można wymienić? 35 4. Czym są Zasady Europejskiego Prawa Kontraktów? 36 5. Jakie znaczenie mają zwyczaj i prawo zwyczajowe? 37 6. Czy prawo zobowiązań ma jednolitą strukturę? 38 2. Zobowiązanie 38 7. Czym jest zobowiązanie? 38 8. Jaka jest treść zobowiązania i czym jest wierzytelność? 39 9. Czym jest dług? 40 10. Na czym polega rozszerzona skuteczność wierzytelności? 40 11. Co rozumiemy przez pojęcie odpowiedzialności? 41 12. Na czym polega odpowiedzialność osobista dłużnika? 42 13. Co to jest ograniczona odpowiedzialność osobista? 42

6 Spis treści 14. Kiedy mamy do czynienia z zobowiązaniem niezupełnym? 43 15. Na czym polega odpowiedzialność rzeczowa? 44 16. W jaki sposób powstaje stosunek zobowiązaniowy? 45 Rozdział II Świadczenie 46 1. Pojęcie świadczenia 46 1. Na czym polega świadczenie i co jest jego przedmiotem? 46 2. Jaki charakter prawny ma świadczenie? 47 2. Treść świadczenia 48 3. Jaką postać może przybrać zachowanie dłużnika? 48 4. W jaki sposób można ustalić świadczenie i jakie są podstawy do określenia świadczeń przyszłych? 49 5. Dlaczego świadczenie musi być możliwe do wykonania? 50 6. Czym charakteryzują się świadczenia w zobowiązaniach rezultatu i w zobowiązaniach starannego działania? 51 3. Rodzaje świadczeń 52 7. Jakie są cechy charakterystyczne świadczeń w zobowiązaniach przemiennych? 52 8. Co to jest zobowiązanie z upoważnieniem przemiennym? 53 9. Czym są świadczenia uboczne i jakie ich rodzaje można wyróżnić? 54 10. Jakie są cechy charakterystyczne świadczeń jednorazowych? 55 11. Czym charakteryzują się świadczenia okresowe i świadczenia ciągłe? 56 12. Co to jest zobowiązanie ciągłe? 57 13. Na czym polega świadczenie oznaczone co do gatunku i świadczenie oznaczone co do tożsamości? 58 14. Czym różnią się świadczenia podzielne od świadczeń niepodzielnych? 59 4. Świadczenia pieniężne i odsetki 60 15. Co to jest pieniądz i jakie pełni funkcje? 60

Spis treści 7 16. Czym jest świadczenie pieniężne i w jaki sposób spełnia się to świadczenie? 61 17. Na czym polega zasada walutowości? 62 18. Na czym polega zasada nominalizmu? 63 19. Co to jest waloryzacja? 63 20. Na czym polega waloryzacja umowna? 64 21. Na czym polega waloryzacja sądowa? 65 22. Czym są odsetki? 66 23. W jaki sposób ustala się wysokość odsetek? 68 24. Na czym polega zakaz anatocyzmu? 69 25. Kiedy przedawniają się odsetki? 70 5. Naprawienie szkody 71 26. Jakie są przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej? 71 27. Jakie zasady odpowiedzialności można wyróżnić? 71 28. Czym jest związek przyczynowy? 73 29. Co rozumiemy przez szkodę? 75 30. W jaki sposób ustala się wysokość szkody? 77 31. Jakie funkcje pełni odszkodowanie? 78 32. Na czym polega przyczynienie się poszkodowanego do powstania lub powiększenia szkody? 79 33. Jakie ograniczenia obowiązku naprawienia szkody zostały przewidziane w kodeksie cywilnym? 80 34. W jaki sposób można naprawić szkodę? 81 35. Jak ustala się wysokość odszkodowania? 82 Rozdział III Wielość podmiotów stosunku zobowiązaniowego 84 1. Zobowiązania solidarne 84 1. Na czym polega solidarność dłużników? 84 2. Jakie są źródła solidarności biernej? 85 3. Jak kształtuje się pozycja prawna współdłużników względem wierzyciela? 86 4. Co to są roszczenia regresowe? 88 5. Na czym polega solidarność wierzycieli? 89 2. Zobowiązania in solidum 90 6. Czym jest zobowiązanie in solidum? 90 7. Jakie rodzaje zobowiązań in solidum można wyróżnić? 91

8 Spis treści 3. Zobowiązania podzielne i niepodzielne 91 8. Czym są zobowiązania podzielne? 91 9. Jak kształtuje się sytuacja kilku podmiotów zobowiązanych albo uprawnionych do świadczenia podzielnego? 92 10. Jak kształtuje się sytuacja kilku podmiotów zobowiązanych albo uprawnionych do świadczenia niepodzielnego? 93 Rozdział IV Umowa jako źródło stosunku zobowiązaniowego 95 1. Zagadnienia ogólne związane z umowami 95 1. Co to jest umowa? 95 2. Czym jest umowa adhezyjna? 96 3. Co to jest umowa wzajemna? 97 4. Jakie są konsekwencje wyróżnienia umów wzajemnych? 99 5. Co rozumiemy przez umowy realne i konsensualne? 99 6. Czym się różnią umowy kauzalne od umów abstrakcyjnych? 100 7. Jakie umowy należą do umów losowych? 101 2. Treść umów 102 8. Na czym polega swoboda umów? 102 9. Jaki jest zakres i jakie są granice swobody umów? 103 10. Jakie są konsekwencje przekroczenia granic swobody umów? 104 11. Na czym polega pierwotna niemożliwość świadczenia? 105 12. Czym jest wyzysk? 106 3. Wzorce umów 107 13. Jaką funkcję pełnią wzorce umów? 107 14. Czym jest wzorzec umowy? 108 15. Jaki charakter prawny ma wzorzec umowy? 110 16. Jakie są przesłanki mocy wiążącej wzorca? 110 17. Jaki jest stosunek między wzorcem a umową oraz między wzorcami stosowanymi przez obie strony? 112 18. Jakie są konsekwencje wydania wzorca w czasie trwania stosunku o charakterze ciągłym? 112

Spis treści 9 4. Umowy konsumenckie 113 19. Jakie umowy należą do umów konsumenckich? 113 20. Jakie instytucje służą ochronie konsumenta? 114 21. Czym są niedozwolone postanowienia umowne? 114 22. Kiedy można uznać klauzulę umowną za niedozwoloną? 116 23. Jakie postanowienia umowne zostały zamieszczone w katalogu klauzul z art. 385 3 k.c.? 117 24. Jakie są konsekwencje uznania klauzuli za niedozwoloną i w jaki sposób dokonuje się kontroli treści umowy w omawianym zakresie? 118 25. Kiedy mamy do czynienia z umową zawieraną poza lokalem przedsiębiorstwa? 120 26. Jakie umowy należą do umów zawieranych na odległość? 121 27. W jaki sposób powinna być zawierana umowa poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość? 122 28. Kiedy i w jaki sposób konsument może odstąpić od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość? 125 5. Zagadnienia szczególne związane z zawieraniem umów 126 29. Co rozumiemy przez pojęcie culpa in contrahendo? 126 30. Co to jest umowa przedwstępna? 128 31. Jakie są przesłanki ważności umowy przedwstępnej? 129 32. Jakie są konsekwencje niezawarcia umowy przyrzeczonej? 130 33. W jakim terminie przedawniają się roszczenia wynikające z umowy przedwstępnej? 131 34. Jakie są ograniczenia swobody zawierania umów? 131 6. Umowy odnoszące się do osób trzecich 132 35. Kiedy mamy do czynienia z umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej? 132 36. Jakie są skutki zawarcia umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej? 134 27. Co to jest umowa o świadczenie przez osobę trzecią? 135 38. Na czym polega umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią z obowiązku świadczenia? 136

10 Spis treści Rozdział V Czyny niedozwolone 138 1. Czyny niedozwolone w ogólności 138 1. Kiedy zachodzi odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego i co to jest czyn niedozwolony? 138 2. Jakie funkcje pełni regulacja dotycząca czynów niedozwolonych? 139 2. Odpowiedzialność za własne czyny 140 3. Czym charakteryzuje się odpowiedzialność za własne czyny? 140 4. Na czym polega bezprawność czynu? 141 5. Jakie okoliczności wyłączają bezprawność? 141 6. Co to jest wina i kto może ją ponosić? 143 7. Jakie są rodzaje winy? 144 8. Na czym polega współsprawstwo i współodpowiedzialność? 146 9. Co to jest wina anonimowa? 147 3. Odpowiedzialność za cudze czyny 148 10. Jaki jest zakres podmiotowy osób zobowiązanych do nadzoru? 148 11. Jakie są przesłanki odpowiedzialności osób sprawujących nadzór? 149 12. Kiedy odpowiedzialność ponosi bezpośredni sprawca czynu? 150 4. Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności innej osobie 151 13. Jak kształtuje się odpowiedzialność za szkodę, która została wyrządzona przez samodzielnego wykonawcę? 151 14. Jak kształtuje się odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego? 152 5. Odpowiedzialność organów władzy publicznej 153 15. Czy państwo ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną w związku z wykonywaniem funkcji władczych? 153 16. Które podmioty ponoszą odpowiedzialność? 154 17. Kto może być poszkodowanym? 155 18. Jakie są przesłanki odpowiedzialności? 155

Spis treści 11 19. Jakie są przesłanki odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu normatywnego? 157 20. Jakie są przesłanki odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia lub decyzji? 159 21. Jakie są przesłanki odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia lub decyzji? 161 22. Jakie są przesłanki odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu normatywnego? 164 23. Kiedy powstaje obowiązek naprawienia szkody na zasadach słuszności? 164 6. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta i rzeczy 166 24. Które podmioty odpowiadają za szkody wyrządzone przez zwierzęta? 166 25. Jakie są zasady odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez zwierzęta? 167 7. Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu 168 26. Jakie są przesłanki odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w następstwie wyrzucenia, wylania lub spadnięcia przedmiotu? 168 27. Na jakich zasadach oparta jest odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną w następstwie wyrzucenia, wylania lub spadnięcia przedmiotu? 169 8. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części 170 28. Które podmioty odpowiadają za szkodę wyrządzoną zawaleniem się budowli lub oderwaniem się jej części? 170 29. Na jakich zasadach opiera się odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną zawaleniem się budowli lub oderwaniem się jej części? 170 9. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z ruchem przedsiębiorstwa i użyciem sił przyrody 171 30. Jakie są przesłanki odpowiedzialności za szkody wyrządzone w związku z ruchem przedsiębiorstwa i użyciem sił przyrody? 171

12 Spis treści 31. Jakie są przyczyny wyłączające odpowiedzialność z art. 435 1 k.c.? 173 10. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem mechanicznych środków komunikacji 173 32. Kto ponosi odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem mechanicznych środków komunikacji i jakie okoliczności pozwalają na uwolnienie się od tej odpowiedzialności? 173 33. Kiedy dochodzi do uchylenia odpowiedzialności na zasadzie ryzyka za szkody wyrządzone ruchem mechanicznych środków komunikacji? 175 34. Jak kształtują się obowiązkowe ubezpieczenia posiadaczy pojazdów mechanicznych? 176 11. Szczególne przypadki naprawienia szkody 177 35. Jakie są przesłanki współodpowiedzialności? 177 36. Jak kształtują się roszczenia regresowe między współodpowiedzialnymi za szkodę? 178 37. Czym charakteryzuje się szkoda na osobie? 178 38. W jaki sposób dochodzi do naprawienia majątkowej szkody polegającej na uszkodzeniu ciała? 179 39. W jaki sposób dochodzi do naprawienia majątkowej szkody na osobie, polegającej na śmierci człowieka? 182 40. Czy można naprawić krzywdę? 184 41. Jaki jest stosunek art. 445 do art. 448 k.c.? 186 42. Na czym polega odpowiedzialność za szkody prenatalne? 187 43. Na czym polega odpowiedzialność za szkody wyrządzone niechcianym urodzeniem? 188 12. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych 190 44. W jakich terminach przedawniają się roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym? 190 13. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny 192 45. Co to jest produkt niebezpieczny? 192 46. Jakie podmioty ponoszą odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny? 193

Spis treści 13 47. Jakie są przesłanki odpowiedzialności za produkt niebezpieczny? 194 48. W jakich terminach przedawniają się roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny? 195 Rozdział VI Bezpodstawne wzbogacenie 196 1. Pojęcie bezpodstawnego wzbogacenia 196 1. Co rozumiemy przez pojęcie bezpodstawnego wzbogacenia? 196 2. Jakie są przesłanki powstania roszczenia o wydanie wzbogacenia? 197 3. Czym charakteryzuje się roszczenie o wydanie wzbogacenia? 199 2. Nienależne świadczenie 201 4. Czym jest nienależne świadczenie? 201 5. Jakie przypadki nienależnych świadczeń można wyróżnić? 201 6. Kiedy wyłączone jest roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego? 203 7. Na czym polega niegodziwość świadczenia? 204 Rozdział VII Wykonanie zobowiązania 206 1. Ogólne wiadomości o wykonaniu zobowiązania 206 1. Jaki jest charakter prawny wykonania zobowiązania? 206 2. W jaki sposób powinno być wykonywane zobowiązanie? 207 3. Na czym polega zasada pacta sunt servanda? 208 4. Co rozumiemy przez pojęcie clausula rebus sic stantibus? 208 5. Kiedy można zastosować środki przewidziane w art. 357 1 k.c.? 209 6. Jakie orzeczenie może wydać sąd na podstawie art. 357 1 k.c.? 210 7. Co to jest umowna klauzula adaptacyjna? 211

14 Spis treści 2. Przedmiot wykonania zobowiązania i osoby uczestniczące w wykonaniu zobowiązania 211 8. Jakie podmioty uczestniczą w wykonaniu zobowiązania? 211 9. Co jest przedmiotem wykonania zobowiązania i na czym polega zarachowanie zapłaty? 213 3. Miejsce i czas wykonania zobowiązania 215 10. Jak określa się miejsce wykonania zobowiązania? 215 11. Jak określa się termin spełnienia świadczenia? 216 12. Co rozumiemy przez pojęcie wymagalności świadczenia? 218 4. Wykonanie zobowiązań z umów wzajemnych i dowody wykonania zobowiązania 219 13. W jaki sposób powinny być wykonywane świadczenia wzajemne? 219 14. Jakie są dowody spełnienia świadczenia? 220 Rozdział VIII Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań oraz dodatkowe zastrzeżenia umowne 222 1. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 222 1. Na czym polega odpowiedzialność kontraktowa i kiedy powstaje? 222 2. Czy dłużnik ponosi odpowiedzialność za działania albo zaniechania osób, którym powierzył wykonanie zobowiązania? 225 3. Jak rozkłada się ciężar dowodu przy odpowiedzialności odszkodowawczej ex contractu? 227 4. Na czym polega niemożliwość świadczenia? 228 5. Jakie są skutki niemożliwości świadczenia nieobjętej odpowiedzialnością dłużnika? 229 6. Jakie są skutki niemożliwości świadczenia objętej odpowiedzialnością dłużnika? 230 7. Co to jest opóźnienie i zwłoka? 232 8. Jakie są następstwa opóźnienia? 233 9. Jakie są konsekwencje zwłoki? 234

Spis treści 15 10. Jakie są skutki zwłoki w umowach wzajemnych? 236 11. Na czym polega prawo zatrzymania? 237 12. Kiedy występuje zwłoka wierzyciela? 238 2. Dodatkowe zastrzeżenia umowne 239 13. Co rozumiemy przez dodatkowe zastrzeżenia umowne? 239 14. Czym jest zadatek? 239 15. Jakie konsekwencje powoduje zastrzeżenie zadatku w umowie? 241 16. Na czym polega umowne prawo odstąpienia? 242 17. Jakie są skutki skorzystania z umownego prawa odstąpienia? 243 18. Co to jest odstępne? 244 19. Czym jest kara umowna? 244 20. Czy kara umowna może zostać zmniejszona? 246 21. Co to jest kara ustawowa? 246 Rozdział IX Wygaśnięcie zobowiązania 247 1. Jakie przyczyny wygaśnięcia zobowiązań przewidują przepisy kodeksu cywilnego? 247 2. W jakich sytuacjach dochodzi do ustania więzi prawnej z zaspokojeniem interesu wierzyciela? 248 3. Kiedy dochodzi do wygaśnięcia zobowiązania bez zaspokojenia interesu wierzyciela? 248 1. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela 249 4. Kiedy mamy do czynienia ze świadczeniem w miejsce wykonania? 249 5. Na czym polega odnowienie? 250 6. Co to jest potrącenie i na czym polega potrącenie umowne? 253 7. Na czym polega potrącenie ustawowe? 254 8. Kiedy przedmiot świadczenia może zostać złożony do depozytu sądowego? 257 9. Jakie skutki powoduje złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego? 258

16 Spis treści 2. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela 261 10. W jaki sposób dochodzi do rozwiązania umowy? 261 11. Na czym polega zwolnienie z długu? 262 Rozdział X Przejście praw i obowiązków ze stosunku zobowiązaniowego 264 1. Jakie instytucje regulują zmiany podmiotów stosunku zobowiązaniowego i czy dopuszczalne jest łączne przeniesienie wierzytelności i długu? 264 1. Zmiana wierzyciela 265 2. Na czym polega przelew wierzytelności? 265 3. Jakie są przesłanki przeniesienia wierzytelności w drodze przelewu? 265 4. Jakie konsekwencje powoduje przelanie wierzytelności? 267 5. Kiedy osoba trzecia może wstąpić w prawa zaspokojonego wierzyciela? 269 6. Jakie są skutki wstąpienia osoby trzeciej w miejsce zaspokojonego wierzyciela? 270 2. Zmiana dłużnika 271 7. Na czym polega przejęcie długu? 271 8. W jaki sposób dług może zostać przejęty? 272 9. W jakiej formie powinna być zawarta umowa o przejęcie długu i jakie są konsekwencje braku zgody na przejęcie długu? 273 10. Co może być przedmiotem umowy o przejęcie długu? 274 11. Jakie uprawnienia przysługują przejemcy? 275 12. Jakie są konsekwencje kumulatywnego przystąpienia do długu? 275 13. Jakie są rodzaje kumulatywnego przystąpienia do długu? 276 Rozdział XI Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika 278 1. Ochrona wierzyciela w ogólności 278 1. Co rozumiemy przez pojęcie skargi pauliańskiej? 278

Spis treści 17 2. Przesłanki ochrony 279 2. Od jakich przesłanek uzależniona jest ochrona pauliańska? 279 3. Co należy rozumieć jako pokrzywdzenie wierzyciela? 281 4. Kiedy można mówić o korzyści osoby trzeciej z dokonanej przez dłużnika czynności prawnej? 283 3. Zaskarżenie czynności dłużnika 285 5. W jaki sposób wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego? 285 6. Jaki jest skutek orzeczenia względnej bezskuteczności? 286 7. Jakie instytucje podobne do skargi pauliańskiej przewidziano w kodeksie cywilnym? 288 Rozdział XII Zbieg roszczeń 290 1. Uwagi ogólne 290 1. Kiedy występuje zbieg przepisów, zbieg norm i zbieg roszczeń? 290 2. Jakie są konsekwencje zbiegu roszczeń? 291 2. Reguły dotyczące wybranych zbiegów roszczeń 291 3. Jak jest regulowany zbieg roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z innymi roszczeniami? 291 4. Jaki jest stosunek roszczeń deliktowych do roszczeń kontraktowych? 293 5. Czy możliwy jest zbieg roszczeń z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny z innymi roszczeniami? 294 6. Czy dochodzi do zbiegu roszczeń w razie naruszenia dóbr osobistych? 295 Część szczegółowa Rozdział XIII Umowa sprzedaży 299 1. Podstawowe cechy charakterystyczne umowy sprzedaży 299 1. Jakie są elementy przedmiotowo istotne umowy sprzedaży? 299

18 Spis treści 2. W jakiej formie zawiera się umowę sprzedaży? 303 3. W jakim trybie można zawrzeć umowę sprzedaży? 304 2. Rękojmia 306 4. Jakich wad dotyczy odpowiedzialność z tytułu rękojmi? 306 5. Jaki jest zakres odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu wady rzeczy? 309 6. Jakie są uprawnienia kupującego z tytułu rękojmi? 310 7. Kiedy wygasają uprawnienia kupującego z tytułu rękojmi? 313 8. W jakiej relacji pozostają uprawnienia kupującego z tytułu rękojmi do roszczeń odszkodowawczych za szkodę spowodowaną wadami rzeczy? 315 9. Na czym polega modyfikacja odpowiedzialności z tytułu rękojmi? 316 3. Gwarancja jakości 317 10. Jaki jest charakter prawny gwarancji jakości? 317 11. Jakie są przesłanki odpowiedzialności z tytułu gwarancji? 320 12. Jakie są uprawnienia kupującego z tytułu gwarancji? 321 13. Na czym polega umowne przejęcie obowiązków wykonywania świadczeń gwarancyjnych? 324 4. Szczególne rodzaje sprzedaży 325 14. Co należy rozumieć przez szczególne rodzaje sprzedaży? 325 15. Jakie są cechy charakterystyczne sprzedaży na raty jako szczególnego rodzaju sprzedaży? 327 16. Jaka jest różnica między sprzedażą z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej a sprzedażą na próbę? 330 17. Na czym polega sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu? 333 18. Na czym polega prawo pierwokupu? 335 Rozdział XIV Umowa zamiany 340 1. Jakie są elementy przedmiotowo istotne umowy zamiany? 340 2. Na czym polega odpowiednie stosowanie do umowy zamiany przepisów o sprzedaży? 341

Spis treści 19 Rozdział XV Umowa o dzieło 342 1. Jakie są elementy przedmiotowo istotne umowy o dzieło? 342 2. Jak kształtuje się odpowiedzialność za wady dzieła? 346 Rozdział XVI Umowa darowizny 349 1. Jakie jest pojęcie umowy darowizny? 349 2. Na czym polega specyfika formy umowy darowizny? 351 3. Na czym polega osłabienie ochrony obdarowanego? 352 4. Na czym polega złagodzenie odpowiedzialności darczyńcy? 353 5. Na czym polega darowizna połączona z poleceniem? 355 6. Kto i kiedy może odwołać darowiznę? 358 7. W jaki sposób następuje odwołanie darowizny? 363 8. Czy można rozwiązać umowę darowizny? 365 Rozdział XVII Renta i dożywocie 367 1. Jaki jest charakter prawny i elementy przedmiotowo istotne umowy renty? 367 2. Jak się przedawniają roszczenia z umowy renty? 368 3. Kiedy wygasa prawo do renty? 369 4. Jakie są zasady zmiany wysokości renty? 371 5. Jaki charakter prawny ma umowa o dożywocie? 372 6. Na czym polega szczególna ochrona interesów dożywotnika? 375 7. Kiedy następuje zmiana treści dożywocia? 376 8. Kiedy następuje rozwiązanie umowy o dożywocie? 378 9. Jakie są przesłanki uznania umowy o dożywocie za bezskuteczną? 379 Rozdział XVIII Umowa najmu i dzierżawy 381 1. Jakie są cechy charakterystyczne umowy najmu z uwzględnieniem obowiązków wynajmującego i najemcy? 381

20 Spis treści 2. Jakie są obowiązki stron umowy najmu? 383 3. Jakie są skutki zbycia rzeczy najętej? 389 4. Kiedy następuje zakończenie najmu? 390 5. Jakie są cechy charakterystyczne najmu lokali mieszkalnych? 391 6. Czym się charakteryzuje umowa dzierżawy? 398 7. Na czym polega specyfika dzierżawy nieruchomości rolnej? 401 Rozdział XIX Użyczenie 403 1. Jakie są treść i charakter prawny umowy użyczenia? 403 2. Kiedy ustaje użyczenie? 405 Rozdział XX Umowa pożyczki i umowa kredytu 407 1. Co to są czynności prawne kredytowe i jaka jest konstrukcja umowy pożyczki? 407 2. Co to jest depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare)? 410 3. Jakie są cechy charakterystyczne umowy kredytu? 411 Rozdział XXI Umowa rachunku bankowego i poręczenie 414 1. Jakie są rodzaje rachunków bankowych? 414 2. Jakie są przesłanki konstrukcji umowy rachunku bankowego? 415 3. Jakie są cechy konstrukcyjne poręczenia? 418 Rozdział XXII Umowa ubezpieczenia 423 1. Jakie są cechy charakterystyczne ubezpieczeń gospodarczych? 423 2. Jakie są obowiązki stron umowy ubezpieczenia? 427 3. Jak się przedawniają roszczenia z umowy ubezpieczenia? 432

Spis treści 21 Rozdział XXIII Umowa leasingu 433 1. Czym się charakteryzuje leasing? 433 2. Czym charakteryzuje się leasing z tzw. opcją wykupu? 436 3. Kiedy dochodzi do zakończenia leasingu? 437 Rozdział XXIV Umowa zlecenia 439 1. Jakie są podstawowe elementy konstrukcyjne w umowie zlecenia? 439 2. Jakie są obowiązki stron umowy zlecenia? 440 3. Co rozumiemy przez przypadek prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)? 443 Rozdział XXV Umowy: agencyjna, komisu i spółki cywilnej 446 1. Jaka jest istota umowy agencyjnej? 446 2. Jakie są obowiązki stron umowy agencyjnej? 448 3. Jakie są istotne elementy umowy komisu? 452 4. Czym się charakteryzuje spółka cywilna? 455 5. Czym się charakteryzuje odpowiedzialność wspólników spółki cywilnej? 458 6. Czy możliwie jest zawarcie umowy spółki cywilnej z udziałem małżonka? 459 7. Kiedy może nastąpić zakończenie stosunku prawnego spółki cywilnej? 461 Rozdział XXVI Przechowanie i odpowiedzialność, prawo zastawu i przedawnienie roszczeń utrzymujących hotele i podobne zakłady 462 1. Czym się charakteryzuje umowa przechowania? 462 2. Jak należy określić osobę utrzymującą zarobkowo hotel lub podobny zakład i czym się charakteryzuje odpowiedzialność tych podmiotów? 465

22 Spis treści Rozdział XXVII Ugoda 468 1. Jak należy rozumieć ugodę w rozumieniu kodeksu cywilnego? 468 2. Czym się charakteryzuje ugoda sądowa? 470 Rozdział XXVIII Przyrzeczenie publiczne 471 1. Dlaczego przyrzeczenie publiczne jest źródłem stosunku zobowiązaniowego? 471 2. Co to jest przyrzeczenie nagrody konkursowej? 472 Rozdział XXIX Przekaz i papiery wartościowe 474 1. Jaka jest konstrukcja przekazu? 474 2. Co rozumiemy przez pojęcie papieru wartościowego? Jakie są jego cechy i systematyka? 476 3. Jakie są elementy istotne i podstawowe rodzaje weksla i czeku? 479 Spadki Rozdział XXX Ogólne pojęcia, zasady i funkcje prawa spadkowego 485 1. Co reguluje prawo spadkowe? 485 2. Co oznaczają terminy: dziedziczenie, otwarcie i powołanie do spadku oraz nabycie spadku? 492 3. Co to jest niegodność dziedziczenia? 494 Rozdział XXXI Dziedziczenie ustawowe 499 1. Jaka jest kolejność dziedziczenia ustawowego i jakie są grupy spadkobierców ustawowych? 499 2. Czym się charakteryzuje dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych i wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej? 505 3. Na czym polegają szczególne uprawnienia dziadków spadkodawcy? 508

Spis treści 23 Rozdział XXXII Dziedziczenie testamentowe 510 1. Co oznacza swoboda testowania i jakie są jej ograniczenia? 510 2. Jak należy zdefiniować testament? 513 3. Jakie są formy i rodzaje testamentów? 516 4. W jaki sposób można odwołać testament? 524 5. Co oznacza favor testamenti? 525 6. Na czym polega podstawienie i przyrost? 526 7. Czym się charakteryzuje zapis testamentowy i polecenie? 527 8. Kim jest wykonawca testamentu, jakie ma uprawnienia i obowiązki? 533 9. Kiedy testament jest nieważny? 535 Rozdział XXXIII Zachowek 538 1. Co oznacza prawo do zachowku? 538 2. Co oznacza wydziedziczenie? 543 Rozdział XXXIV Nabycie spadku przez spadkobiercę 545 1. Jak należy rozumieć przyjęcie i odrzucenie spadku? 545 2. Co to jest transmisja? 550 3. Jakie skutki prawne wywołuje stwierdzenie nabycia spadku? 551 4. Co oznacza ochrona dziedziczenia? 556 5. Jak kształtuje się odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe? 557 Rozdział XXXV Wspólność majątku spadkowego i dział spadku 564 1. Jaki jest szczególny skutek dziedziczenia spadku przez kilku spadkobierców? 564 2. Jakie są ogólne zasady działu spadku? 566 3. Czym się charakteryzuje umowny dział spadku? 570 4. Jakie są podstawowe reguły sądowego działu spadku? 571

24 Spis treści 5. Na czym polega zaliczenie darowizn i (od dnia 23 października 2011 r.) zapisów windykacyjnych na schedę spadkową? 574 Rozdział XXXVI Umowy dotyczące spadku 577 1. Jakie są cechy charakterystyczne umowy o zrzeczenie się dziedziczenia? 577 2. Na czym polega umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku? 578 Literatura 581

Wykaz skrótów Akty prawne k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 583 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1030 z późn. zm.) k.w. ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1094 z późn. zm.) nowela ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks marcowa cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 85, poz. 458) pr. o a.s.c. ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. poz. 1741 z późn. zm.) pr. bank. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 128 z późn. zm.) pr. czek. ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 z późn. zm.) pr. not. ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 164 z późn. zm.)

26 Wykaz skrótów pr. weksl. ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 z późn. zm.) u.dz.u. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1206 z późn. zm.) u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 707 z późn. zm.) u.o.p.l. ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 150 z późn. zm.) u.p.k. ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. poz. 827 z późn. zm.) ustawa o PG ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1150 z późn. zm.) Czasopisma i publikatory Apel.-W-wa Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego Dz. U. Dziennik Ustaw LEX system informacji prawnej Wolters Kluwer M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAB Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór urzędowy, Seria A PiP Państwo i Prawo PPH Przegląd Prawa Handlowego Pr. Bank. Prawo Bankowe Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo

Wykaz skrótów 27 PUG RPEiS Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Organy orzekające NSA SA SN TK Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny

Wstęp Niniejszy podręcznik stanowi zwięzłe przedstawienie problematyki prawa zobowiązań oraz prawa spadkowego w pytaniach i odpowiedziach. Nietypowa forma opracowania spowodowała, że konieczne było ograniczenie tej tematyki jedynie do najważniejszych zagadnień, które zostały podzielone na trzy części. W opracowaniu pominięto problematykę umów handlowych, które są omawiane w toku wykładu z zakresu prawa handlowego. Książka skierowana jest przede wszystkim do studentów prawa i administracji, ale także do aplikantów oraz praktyków. Może stanowić wstęp do rozpoczęcia nauki prawa zobowiązań oraz prawa spadkowego, a także istotną pomoc w powtórzeniu i usystematyzowaniu posiadanych już wiadomości. Pytania zostały w większości tak skonstruowane, aby uniknąć powtórzeń przy formułowaniu odpowiedzi. Czytelnik powinien mieć na względzie, że udzielając odpowiedzi na konkretne pytanie niejednokrotnie wskazane jest korzystanie z informacji znajdujących się w odpowiedziach na inne pytania. Ponadto, aby odpowiedź była pełniejsza, powinien uwzględnić podane przykłady oraz przywołane orzecznictwo. Należy jednak pamiętać, że przyjęta forma opracowania spowodowała konieczność ograniczenia liczby powołanych orzeczeń tylko do najważniejszych. Na końcu podręcznika znajduje się zestawienie literatury wykorzystanej przy jego przygotowaniu. Nie jest to jednak wykaz zupełny. Wymieniono jedynie niektóre pozycje zalecane studentom.

30 Wstęp Przy omówieniu poszczególnych zagadnień odwołano się tylko do opracowań o charakterze ogólnym, do których powinien sięgnąć Czytelnik, aby uzupełnić swoją wiedzę we wskazanym zakresie. Czwarte wydanie podręcznika uwzględnia ostatnie zmiany, jakie nastąpiły w prawie cywilnym, w tym w szczególności w regulacji poświęconej ochronie praw konsumentów. Publikację uzupełniono także o najnowsze orzeczenia dotyczące omawianej problematyki. Mamy nadzieję, że książka okaże się pomocnym źródłem przy nauce prawa zobowiązań i prawa spadkowego oraz będzie stanowiła wstęp do dalszych, pogłębionych studiów. Podręcznik uwzględnia stan prawny na 1 grudnia 2015 roku. dr hab. Jerzy Ciszewski, prof. UG dr Anna Stępień-Sporek

Część ogólna

Rozdział I Ogólne wiadomości o prawie zobowiązań 1. Miejsce zobowiązań w prawie cywilnym i źródła prawa zobowiązań 1 D Czym charakteryzuje się prawo zobowiązań jako dział prawa cywilnego? Prawo zobowiązań jest jednym z działów prawa cywilnego, stanowiącego gałąź prawa prywatnego. W konsekwencji charakterystyczna dla tego działu jest cywilnoprawna metoda regulacji oparta na formalnej równorzędności stron 1. Zobowiązania regulują stosunki majątkowe o charakterze względnym, a zatem są prawami podmiotowymi skutecznymi wobec konkretnych podmiotów. Prawo zobowiązań reguluje wymianę dóbr i usług, czyli obrót majątkowy między podmiotami prawa cywilnego. Chroni także podmioty prawa cywilnego przed uszczerbkiem w ich majątku. 1 Szerzej na temat cywilnoprawnej metody regulacji zob. np. J. Ciszewski, A. Stępień, Prawo cywilne w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2007, s. 20 21.

34 Część ogólna 2 D Jakie cechy odróżniają prawo zobowiązań od innych działów prawa cywilnego? Zobowiązania mają pewne charakterystyczne cechy, które pozwalają odróżnić ten dział prawa cywilnego od innych jego działów. Prawo zobowiązań różni się od części ogólnej tym, że ta ostatnia zawiera normy właściwe dla wszystkich działów prawa cywilnego. Część ogólna zawiera podstawowe zasady, które odnoszą się do wszystkich działów i dotyczą np. czynności prawnych, nadużycia prawa podmiotowego, przedstawicielstwa czy terminów przedawnienia. Prawo zobowiązań reguluje stosunki o charakterze względnym, co odróżnia je od prawa rzeczowego, w którym podstawowe znaczenie mają normy wyznaczające bezwzględne prawa podmiotowe. Prawo rzeczowe reguluje społeczne formy korzystania z rzeczy, a prawo zobowiązań normuje społeczne formy korzystania ze wszystkich dóbr i usług o wartości majątkowej 2. W prawie zobowiązań duże znaczenie odgrywają normy względnie wiążące, które praktycznie nie występują w prawie spadkowym. Prawo zobowiązań dotyczy stosunków odnoszących się do wymiany dóbr i usług między żyjącymi (inter vivos). Z kolei prawo spadkowe odnosi się do przejścia praw majątkowych na wypadek śmierci (mortis causa), przy czym dotyczy zarówno przejścia praw o charakterze względnym, jak i bezwzględnym. Prawo zobowiązań służy przede wszystkim celom majątkowym, które w prawie rodzinnym ustąpiły miejsca celom niemajątkowym. W prawie zobowiązań nie jest istotna więź rodzinna między stronami stosunków. Dodatkowo w prawie rodzinnym występują pewne 2 Zob. W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 23.

Rozdział I. Ogólne wiadomości o prawie zobowiązań 35 elementy podporządkowania np. między dziećmi i rodzicami czy pupilem a opiekunem, natomiast w prawie zobowiązań występuje formalna równość uczestników stosunków. 3 D Jakie źródła prawa zobowiązań można wymienić? Mówiąc o źródłach prawa zobowiązań, należy odwołać się do art. 87 Konstytucji RP, w którym wymieniono źródła powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej. Są to przede wszystkim Konstytucja, a następnie ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego. Wśród ustaw podstawowe znaczenie ma ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny 3. Z wcześniejszych regulacji na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań 4 oraz rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy 5, które weszły w życie dnia 1 lipca 1934 r. Wśród obowiązujących ustaw należy wymienić m.in. ustawy: z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe 6 ; z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe 7 ; z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego 8 ; z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski 9 ; z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze 10 ; z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych 11. 3 Tekst jedn.: Dz. U. 2014 r. poz. 121 z późn. zm. 4 Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm. 5 Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm. 6 Dz. U. Nr 37, poz. 282 z późn. zm. 7 Dz. U. Nr 37, poz. 283 z późn. zm. 8 Tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 150 z późn. zm. 9 Tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 758 z późn. zm. 10 Tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233 z późn. zm. Z dniem 1 stycznia 2016 r. zmiana tytułu na Prawo upadłościowe zgodnie z ustawą z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne (Dz. U. poz. 233 z późn. zm.). 11 Tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.