PRODUKCYJNOŚĆ RUNI PASTWISK SUDECKICH

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2004: t. 4 z. 1 (10) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 259 272 www.imuz.edu.pl Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2004 PRODUKCYJNOŚĆ RUNI PASTWISK SUDECKICH Longina NADOLNA Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Dolnośląski Ośrodek Badawczy we Wrocławiu Słowa kluczowe: jakość paszy, pastwisko górskie, wydajność pastwiska, wypas bydła i owiec S t r e s z c z e n i e Badania na temat wydajności pastwisk i jakości pasz przeprowadzono na obiekcie wypasowym w Mostowicach w Sudetach Środkowych (670 700 m n.p.m.) w dwóch cyklach badawczych: pierwszy w latach 1979 1982 z wypasem bydła i owiec na osobnych pastwiskach, drugi w latach 1986 1990 z wypasem wspólnym tych zwierząt. Prowadzono wypas rotacyjny z podziałem pastwisk na siedem kwater i zrównoważonym nawożeniem mineralnym. Obsadę zwierząt 2,0 2,2 SD ha 1 dostosowano do najmniejszych wydajności pastwiska w sezonie. Największe plony, średnio 8,7 t sm. ha 1, uzyskano w I cyklu badawczym, korzystniejszym pod względem warunków meteorologicznych. W II cyklu plony były mniejsze średnio o 2,0 t sm. ha 1. Pasza pokrywała zapotrzebowanie pokarmowe młodych zwierząt. Zawartość energii NEL w kilogramie suchej masy wynosiła średnio 6,4 MJ. Pasza z pastwiska owczego i z wypasem wspólnym zawierała zbyt duże ilości białka, co wpłynęło na wysokie wartości stosunku energetyczno-białkowego. Mankamentem pasz ze wszystkich pastwisk była bardzo duża zawartość potasu, co mogło mieć niekorzystny wpływ na zdrowie zwierząt. WSTĘP W regionie górskim Sudetów użytki zielone stanowią 50% użytków rolnych i ich powierzchnia stale się zwiększa. Powstawały one, w większości przypadków, przez samozadarnianie odłogowanych gruntów ornych i charakteryzowały się stosunkowo małą wydajnością i wartością paszową roślinności. Od lat 70. XX w. podejmowano próby zwiększenia ich wydajności i poprawy jakości w celu wykorzystania bazy paszowej dla bydła i owiec. Niskonakładowy wypas sezonowy tych zwierząt w warunkach przyrodniczych i demograficznych regionu (brak rąk do Adres do korespondencji: dr inż. L. Nadolna, Dolnośląski Ośrodek Badawczy IMUZ, 50-153 Wrocław, ul. Kraińskiego 16; tel. +48 (71) 344-35-92, e-mail: longina.nadolna@secom.pl

260 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) pracy) uznano za najbardziej wskazany. Podstawą organizacji wypasu była optymalizacja obsady zwierząt, techniki i sposobu wypasu oraz wielkości i terminu nawożenia mineralnego. Obecnie, w związku z małą opłacalnością produkcji zwierzęcej, zaniechano gospodarowania na tysiącach hektarów sudeckich użytków zielonych. Brak spasania i wykaszania prowadzi do zmian składu florystycznego i degradacji runi oraz zmniejszenia wydajności i jakości tych użytków. W związku z akcesją Polski do UE istnieje konieczność weryfikacji powierzchni użytków zielonych w Sudetach pod kątem racjonalizacji produkcji zwierzęcej, z uwzględnieniem zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska. Chów i hodowla przeżuwaczy pozostaje główną alternatywą dla tych terenów i stanowi rękojmię utrzymania się pożądanych zbiorowisk na trwałych użytkach zielonych oraz niedopuszczania do ich degradacji i samozakrzaczania. W opracowaniu dokonano oceny jakości paszy i produkcyjności pastwisk wykorzystywanych przez bydło i owce na oddzielnych i wspólnym pastwisku, w dwóch cyklach badawczych. Wyniki badań z I cyklu (lata 1979 1982), wykonanych przez Sakowskiego, i z II cyklu (lata 1986 1990), wykonanych przez Nadolną, były podstawą rozpraw doktorskich [NADOLNA, 1998a; SAKOWSKI, 1984]. Prezentowane wyniki badań są uzupełnieniem wcześniejszych prac dotyczących tego obiektu: FATYGI, SAKOWSKIEGO [1991], LUBIENIECKIEGO [1981] i NADOL- NEJ [1998b; 1999]. TEREN I WARUNKI BADAŃ Badania przeprowadzono na obiekcie wypasowym w Mostowicach. Obiekt znajduje się w Sudetach Środkowych w Górach Bystrzyckich na wysokości 650 700 m n.p.m. Pod względem morfologicznym jest to płaskowyż przechodzący ostrą krawędzią w dolinę rzeki granicznej z Czechami Orlicy. Wydzielony pod pastwisko doświadczalne teren ma nachylenie 4 7. Gleby stanowią reprezentatywny dla regionu typ gleb brunatnych kwaśnych, wytworzonych z gliny lekkiej pylastej. Są to gleby ze średnią zawartością części szkieletowych i średnio głębokie [BORKOWSKI i in., 1989]. Skład botaniczny runi pastwisk w obydwu cyklach badawczych był podobny: trawy: wiechlina łąkowa (Poa pratensis L.) 15%, kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis Huds.) 15%, mietlica pospolita (Agrostis capillaris L.) 15%, kłosówka miękka (Holcus mollis L.) 7%, kupkówka pospolita (Dactylis glomerata L.) 6%, śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv.) 6%, życica trwała (Lolium perenne L.) 5%, wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis L.) 2% oraz w mniejszych ilościach: kostrzewa czerwona (Festuca rubra L. s.s.) i konietlica łąkowa (Trisetum flavescens (L.) P. Beauv.);

L. Nadolna: Produkcyjność runi pastwisk sudeckich 261 motylkowate: koniczyna biała (Trifolium pratense L.) 7% oraz wyka ptasia (Vicia cracca L.); rośliny dwuliścienne: przywrotnik pasterski (Alchemilla monticola Opiz) 7%, mniszek pospolity (Taraxacum officinale F.H. Wigg.) 5%, krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.) 2% oraz w mniejszych ilościach: jaskier ostry (Ranunculus acris L. s.s.), jaskier rozłogowy (Ranunculus repens L.) i szczaw kędzierzawy (Rumex crispus L.). Warunki atmosferyczne w czasie trwania doświadczeń były bardzo zróżnicowana (tab. 1 i 2). W I cyklu badawczym duże różnice wystąpiły w ilości opadów w latach 1980 i 1982. Sumy opadów w okresie od maja do września wynosiły odpowiednio 507,7 i 208,0 mm. Rok 1980 charakteryzował się rekordowo mokrym lipcem 261,0 mm, a 1982 minimalnymi opadami we wrześniu 14,1 mm. W pozostałych latach I cyklu (1979, 1981) suma opadów była podobna i wynosiła ponad 400 mm. W II cyklu badawczym sumy opadów i średnie temperatury analizowano w okresie od kwietnia do sierpnia, ponieważ warunki pogodowe w kwietniu mają duży wpływ na rozwój roślinności i termin rozpoczęcia wypasu. Sumy opadów w pierwszych dwóch latach tego cyklu były duże i wynosiły w 1986 r. 626 mm i w 1987 r. 711 mm. W trzech następnych latach były one znacznie mniejsze: 1988 296 mm, 1989 327 mm i 1990 432 mm. W latach tych największe niedobory opadów wystąpiły w maju, lipcu i sierpniu. W obydwu cyklach, lata o najwyższych opadach charakteryzowały się mniejszymi średnimi miesięcznymi temperaturami. Tabela 1. Sumy opadów Table 1. Sum of precipitation Lata Opady, mm Precipitation, mm Years IV V VI VII VIII IX I cykl I period 1979 26,5 162,0 48,6 103,3 68,8 1980 37,8 92,2 261,0 33,4 83,3 1981 33,3 62,6 172,8 107,6 45,6 1982 72,2 46,6 35,3 39,8 14,1 II cykl II period 1986 71,5 95,4 165,5 110,3 183,6 78,5 1987 100,8 109,0 175,8 110,9 214,5 86,5 1988 6,0 24,0 147,0 65,0 54,0 1989 64,0 34,0 106,0 79,0 44,0 49,0 1990 104,2 90,1 134,5 46,1 57,3 119,5 Średnia z wielolecia Long-term mean 1891-1930 109,2 113,8 105,4 102,3 79,1

262 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) Tabela 2. Średnia temperatura powietrza Table 2. Mean air temperature Lata Temperatura powietrza, o C Air temperature, o C Years IV V VI VII VIII IX I cykl I period 1979 10,9 16,1 11,8 13,7 11,3 1980 6,9 11,4 12,6 13,6 10,1 1981 11,4 14,2 14,0 13,7 11,5 1982 10,5 14,1 17,1 15,8 13,6 II cykl II period 1986 7,7 14,0 13,7 14,8 14,5 8,4 1987 2,6 7,4 13,2 15,3 12,9 12,1 1988 6,8 13,3 15,2 16,0 16,4 1989 7,9 12,2 13,9 16,6 16,7 13,6 1990 3,7 11,8 15,1 15,0 15,0 7,9 Średnia z wielolecia Long-term mean 1891-1930 10,6 13,7 15,5 14,5 13,5 METODY BADAŃ Badania przeprowadzono w dwóch cyklach badawczych: pierwszy w okresie 1979 1982 z wypasem bydła i owiec na osobnych pastwiskach, drugi w okresie 1986 1990 z wypasem mieszanym tych zwierząt. Każde z pastwisk było podzielone na siedem kwater. Z uwagi na zakres pracy, dane dotyczące organizacji i techniki wypasu zwierząt ograniczono do niezbędnego minimum. Pastwiska, w obydwu cyklach badawczych, nawożono składnikami NPK w zbliżonych ilościach, tj. 72 80 kg ha 1 K 2 O i P 2 O 5. Roczna dawka azotu, podzielona na dawki pod każdą rotację w zależności od ich ilości wynosiła w I cyklu 114 144 kg ha 1, w II cyklu 105 135 kg ha 1. Podczas sezonu pastwiskowego nie stosowano zabiegów pielęgnacyjnych, w tym również wykaszania niedojadów. W doświadczeniach wypasano bydło jałówki rasy nizinnej czerwono-białej oraz owce skopki, mieszańce cygaja lub merynosa z kentem. Obsadę zwierząt (2,0 2,2 SD ha 1 ) w obydwu cyklach badawczych dostosowano do średniej wydajności pastwiska na przełomie lipca i sierpnia, aby zapewnić zwierzętom dostateczną ilość paszy, bez potrzeby dokarmiania. Długość sezonu pastwiskowego zależała w głównej mierze od warunków pogodowych i zasobów paszowych. W obydwu cyklach wypas rozpoczynał się w trzeciej dekadzie maja lub pierwszej czerwca. Sezon pastwiskowy w I cyklu kończono w połowie września, a w II na przełomie sierpnia i września, z powodu

L. Nadolna: Produkcyjność runi pastwisk sudeckich 263 braku paszy. W I cyklu liczba dni wypasu wynosiła średnio 109 (od 98 w 1982 r. do 120 w 1981 r.), a w II cyklu 96 (od 91 w 1990 r. do 105 w 1989 r.). Spasanie kwatery w I cyklu trwało 3 4 dni, w II cyklu czas ten skrócono w pierwszej rotacji do 2, w następnych wynosił 3 dni. W sezonie uzyskiwano 4 5 rotacji. Produkcyjność pastwisk oceniono metodą analityczną. W celu określenia wydajności pastwisk na każdej kwaterze, w miejscach reprezentatywnych, wyznaczono poletka próbne o powierzchni 4 m 2 w czterech powtórzeniach. Przed wejściem zwierząt na kwaterę ruń na poletkach koszono i ważono, a następnie z każdego poletka pobierano 1 kg zielonej masy do oznaczenia zawartości suchej masy i pięciu podstawowych składników pokarmowych metodą wendeńską. Fosfor oznaczono metodą molibdenową z metolem, natomiast potas, wapń, sód i magnez za pomocą fotometrii płomieniowej metodą emisyjną. Koncentrację energii netto laktacji NEL (MJ kg 1 sm.) obliczono według wzoru VAN ESA [1978]: NEL = 0,6 [1 + 0,004 (q 57)] EM gdzie: q = EM/EB, EB energia brutto, w MJ kg 1 sm., EM energia metaboliczna, w MJ kg 1 sm. Energię brutto EB i energię metaboliczną EM obliczono według schematu SCHIEMANNA i in. [1971]. Zastosowano następujące współczynniki strawności: białko ogólne 78%, tłuszcz surowy 58%, włókno surowe 72%, bezazotowe substancje wyciągowe 78%. WYNIKI BADAŃ JAKOŚĆ PASZY Zawartość suchej masy zależała od terminów rozpoczęcia wypasu, co było związane z fazą rozwojową roślinności oraz od warunków meteorologicznych. Wystąpiło duże zróżnicowanie tej zawartości w poszczególnych latach i cyklach (tab. 3, 4). Największą zawartość (24,3%) stwierdzono w 1986 r. w runi pastwiska z wypasem mieszanym, najmniejszą (14,7%) w 1980 r. pastwiska owczego. Najmniejszą zawartością suchej masy, średnio w okresie badań, charakteryzowała się pasza z pastwiska dla owiec 18,5%, a największą pasza z pastwiska dla bydła 20,0%. Zawartość włókna surowego w runi wszystkich pastwisk nie przekraczała 29%, a średnio w okresie badań 22,5% (tab. 3, 4). Najmniejsze wartości tego składnika zanotowano w 1980 r. na pastwisku owczym 21,76%. W runi pastwisk dla bydła

264 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) i z wypasem mieszanym zawartość włókna była większa i w niektórych latach dochodziła do 28%. Średnio, na pastwisku dla bydła, wynosiła ona 26,91%, a na pastwisku z wypasem mieszanym nieco mniejsza 25,56%. Zawartość białka ogólnego była ujemnie skorelowana z zawartością włókna. Największe wartości składnik ten osiągał na pastwisku owczym średnio 17,9%, a w 1980 r. 20,88%. Pasza z pastwiska o wypasie mieszanym zawierała również dużą zawartość białka, średnio 17,29%. Wystąpiło tu jednak duże zróżnicowanie tego składnika w latach od 14,55% w 1986 r. do 21,51% w 1988 r. Najmniej zasobna w białko była pasza z pastwiska dla bydła, średnio 15,28%, ale była ona najbardziej wyrównana w poszczególnych latach badań. Najmniejszą zasobnością w tłuszcz średnio 3,07%, a zarazem największym zróżnicowaniem w latach od 2,09% w 1986 r. do 3,69% w 1989 r., cechowało się pastwisko z wypasem wspólnym. Najwięcej tego składnika zawierała pasza z pastwiska owczego, średnio 3,31%. W runi pastwiska dla owiec zawartość popiołu, czyli części mineralnych, wynosiła od 8,20% w 1981 r. do 11,04% w 1980 r. (średnio 9,56%). Najmniejsze jego zawartości, poniżej 8%, wystąpiły w paszy z pastwiska dla bydła w latach 1981 i 1982 (średnio 8,28%). W runi pastwiska z wypasem mieszanym średnia zawartość popiołu wynosiła 8,67%. Zasobność paszy w bezazotowe substancje wyciągowe, na przestrzeni badanych lat, była zbliżona w paszach z pastwisk z wypasem osobnym bydła i owiec średnio ponad 46%. Pasza z pastwiska o wypasie mieszanym zawierała nieco mniej tych substancji średnio 45,4%. Koncentrację energii NEL w kilogramie suchej masy określono w MJ. Największą koncentrację energii stwierdzono w paszy z pastwiska dla bydła. Średnio w okresie badań wynosiła ona 6,43 MJ, a w paszy z pastwisk dla owiec i wypasu mieszanego 6,41 MJ. Najmniejszą i największą koncentrację energii zanotowano w paszach z pastwiska dla owiec, odpowiednio 6,30 MJ w 1980 r. i 6,54 MJ w 1981 r. Zawartość makroskładników oraz ich stosunki równoważnikowe przedstawiono w tabeli 4. Zawartość fosforu w paszy z pastwisk dla bydła i owiec utrzymywała się w granicach zawartości średniej i w I cyklu wynosiła średnio w okresie badań 0,35% i w II cyklu 0,39%. Ilość tego składnika w runi pastwiska z wypasem mieszanym można określić jako dużą. W 1986 r. wynosiła ona 0,65%, w latach 1987 1989 przekraczała 0,40%, a średnio w okresie badań 0,47. W paszy wszystkich pastwisk stwierdzono zbyt dużą zawartość potasu. Szczególnie na pastwisku owczym i z wypasem mieszanym przekraczała ona zapotrzebowanie pokarmowe zwierząt i wynosiła średnio 3,26%. Zasobność w potas runi pastwiska dla bydła była bardziej korzystna i wynosiła średnio 2,83%. Dużą zawartość wapnia zanotowano w runi pastwiska owczego. W 1980 r. wynosiła ona 0,88%, a średnio w okresie badań 0,77%. Na pastwisku dla bydła była

L. Nadolna: Produkcyjność runi pastwisk sudeckich 265 nieco mniejsza 0,61%. Ruń pastwiska z wypasem mieszanym była najmniej zasobna w ten składnik średnio 0,38% i cechowała się dużym zróżnicowaniem w poszczególnych latach od 0,54% w 1986 r. do 0,22% w 1988 r., na co mogły mieć wpływ warunki meteorologiczne. W paszy ze wszystkich badanych pastwisk stwierdzono bardzo małą zawartość sodu, która nie pokrywała zapotrzebowania zwierząt na ten składnik. Średnio wynosiła ona 0,01% z pastwiska z wypasem mieszanym i 0,02% z pastwiska dla bydła i owiec. Największą zawartość magnezu stwierdzono w paszy z pastwiska z wypasem mieszanym, średnio 0,29%, a w latach 1986 i 1987 odpowiednio 0,47% i 0,42%. Mniej magnezu zawierała ruń z pastwisk dla bydła 0,17% i owiec 0,20%. Stosunek wapnia do fosforu wykazywał małe wartości, zwłaszcza na pastwisku z wypasem mieszanym średnio 0,80 (w 1988 r. 0,52). Większe wartości, zbliżone do prawidłowych, osiągnięto w runi pastwisk dla bydła 1,74 i owiec 1,99. Wartości stosunku wagowego potasu do sumy wapnia i magnezu znacznie przekraczały granice optymalne. W paszy pastwiska owczego stosunek ten wynosił 3,42, a dla bydła 3,68. Na pastwisku z wypasem mieszanym był największy 5,32, a maksymalną wartość osiągnął w 1988 r. 7,90. Stosunek potasu do sodu był zbyt szeroki w runi na wszystkich badanych pastwisk. Na pastwiskach dla bydła i owiec osiągał średnie wartości odpowiednio 211 i 198. Najbardziej niekorzystny był on w 1987 r. na pastwisku z wypasem mieszanym 422, a średnio wyniósł 326. WYDAJNOŚĆ PASTWISK W I cyklu badań średnie plony suchej masy z obydwu pastwisk były duże i wynosiły 8,71 t ha 1 z pastwiska dla bydła i 8,46 t ha 1 z pastwiska dla owiec (tab. 5). Największe plony osiągnięto w 1981 r. z pastwiska dla bydła 10,34 t ha 1, nieco mniejsze z pastwiska dla owiec 9,59 t ha 1. W II cyklu średnie plony z pastwiska z wypasem mieszanym były mniejsze i wynosiły 6,6 t ha 1. Największy roczny plon w tym cyklu zanotowano w 1987 r. 7,50 t ha 1, natomiast najmniejszy w dwóch ostatnich latach badań w 1989 5,37 t ha 1 i 1990 r. 6,07 t ha 1. Analiza plonowania pastwisk w poszczególnych latach badań potwierdziła duży wpływ warunków meteorologicznych. W I cyklu badań były one bardziej korzystne dla rozwoju roślin największe plony uzyskano po roku obfitującym w opady. W II cyklu, w ostatnich 3 latach, opady były niskie, a temperatury powietrza wysokie, w związku z czym niedobór wody pogłębiał się, co wpłynęło na zmniejszenie plonów. Wartość energetyczna plonu NEL kształtowała się podobnie jak wydajność pastwisk. Największe wartości uzyskano w I cyklu badań z pastwiska dla bydła średnio 56 005 MJ ha 1, a dla owiec 54 229 MJ ha 1. Z pastwiska z wypasem mieszanym, w II cyklu, uzyskano dużo mniejsze wartości średnio 42 550 MJ ha 1.

266 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) Największe plony białka ogólnego uzyskano w 1980 r. 1 620,29 kg ha 1 z pastwiska owczego, a średnio 1 503,88 kg ha 1. Pastwisko dla bydła plonowało na poziomie 1 317,54 kg ha 1. Najmniejsze wartości tego składnika osiągnięto w 1989 r. 848,5 kg ha 1 z pastwiska z wypasem mieszanym, a średnio 1 158,8 kg ha 1. Największe wartości białka ogólnego w 1 kg sm. zanotowano w paszy z pastwiska dla owiec 179,1 g, nieco mniejsze z pastwiska z wypasem mieszanym 172,9 g, a najmniejsze z pastwiska dla bydła 152,0 g. Największe średnie wartości stosunku energetyczno-białkowego zanotowano w paszy z pastwiska dla owiec 27,9 i nieco mniejsze z pastwiska z wypasem mieszanym 27,0. W niektórych latach stosunek ten przekraczał 33. Najbardziej korzystne wartości wystąpiły w paszy z pastwiska dla bydła średnio 23,7. Stosunek białkowy, wyrażony ilością białka strawnego do pozostałych strawnych składników, był wąski. Na pastwisku dla owiec wynosił średnio 1:4,4, a z wypasem wspólnym 1:4,1 (w 1988 r. 1:3,1). Zwierzęta mogły odczuwać braki energii. Najkorzystniejsze wartości zanotowano w paszy z pastwiska dla bydła średnio 1:5,2 DYSKUSJA WYNIKÓW Z analizy zawartości suchej masy i podstawowych składników pokarmowych w runi wynika, że pasza z badanych pastwisk pokrywała zapotrzebowanie wypasanych młodych zwierząt była soczysta, o średniej zawartości suchej masy 18,5 20%, ilości włókna nieprzekraczającej 28%, średniej koncentracji energii NEL 6,40 MJ. Zawartość białka w niektórych latach była zbyt duża dochodziła do 20% i przekraczała zapotrzebowanie młodych zwierząt, które wynosi 12 14%, [PREŚ, 1991]. Pasza z pastwiska owczego, w porównaniu z pozostałymi, była najbardziej soczysta. Zawartość suchej masy, średnio w okresie badań, wynosiła 18,5%, a włókna surowego 22,5%. Oprócz tego cechowała się większą zawartością białka 17,9%, tłuszczu 3,31% i związków mineralnych 9,56%. Największą koncentrację energii NEL 6,43 MJ zanotowano jednak na pastwisku dla bydła. Najbardziej niekorzystne ze względu na zawartość makroskładników okazało się pastwisko z wypasem mieszanym w II cyklu badawczym. Dotyczyło to przede wszystkim dużej zawartości potasu średnio 3,26% i bardzo małej zawartości sodu 0,01%. Stosunek ilościowy tych składników, istotny dla gospodarki mineralnej zwierząt, również był niekorzystny 326. W paszy z tego pastwiska zanotowano zbyt małą zawartość wapnia 0,38%, niepokrywającą zapotrzebowania młodych zwierząt, które wynosi 0,5% [PREŚ, 1991]. Niedobór wapnia i duża zawartość fosforu (0,47%) wpłynęły na stosunek wagowy zwierząt, który przekraczał 0,8, znacznie odbiegając od wartości optymalnej 1,5 2,0 [BURGSTALLER, 1985]. Ważnym wskaźnikiem jakości paszy jest stosunek potasu do sumy wapnia i magnezu.

L. Nadolna: Produkcyjność runi pastwisk sudeckich 267 W runi tego pastwiska wartość tego wskaźnika była zbyt duża i wykazywała zróżnicowanie w okresie badań 3,54 7,90. Według UNDERWOODA [za KOPCIEM, 2000] wskaźnik ten powinien wynosić 1,62 i nie przekraczać 2,2. Zawartość makroskładników i ich wzajemne proporcje na pastwiskach dla bydła i owiec w I cyklu badawczym były bardziej korzystne. Zawartość wapnia i nagnezu w runi pastwisk pokrywała zapotrzebowanie zwierząt na te składniki, natomiast mniejsza zawartość fosforu i nieznacznie większa sodu poprawiła stosunek Ca:P i K:Na. Nadmierną zasobność runi w potas tłumaczyć można niezbilansowanym nawożeniem mineralnym. Uzyskaną wydajność wszystkich pastwisk w warunkach Sudetów należy traktować jako dużą i pozwalającą na wyżywienie 2,5 3,0 SD ha 1 [MIKOŁAJCZAK, 1996]. W I cyklu badawczym pastwiska dla bydła i owiec plonowały na tym samym poziomie 8,5 t ha 1. Różnica, na korzyść pastwiska dla bydła, wynosiła średnio w okresie badań tylko 0,25 t ha 1. Maksymalne plony na obydwu pastwiskach otrzymano w 1981 r., po roku obfitującym w opady. Pastwisko z wypasem wspólnym, w II cyklu badawczym, plonowało średnio o 2 t ha 1 mniej. Średnią wydajność 6,6 t ha 1 zmniejszyły plony z lat 1989 1990. Zróżnicowanie wielkości plonów w poszczególnych latach, jak i w dwóch odrębnych cyklach badawczych, wskazuje na duży wpływ warunków pogodowych. Wcześniejsze badania potwierdzają również tę zależność [NADOLNA, 1996]. Wydajność pastwisk, oceniona metodą analityczną, była analogiczna do uzyskanych plonów. Największe wartości osiągnięto na pastwisku dla bydła 56 005 MJ NEL, najmniejsze na pastwisku wspólnym 42 550 MJ NEL. Duża zawartość białka w runi pastwiska owczego wpłynęła na jego największe plony 1 503,88 kg ha 1. Składniki pokarmowe są dobrze wykorzystane tylko wtedy, gdy w dawce pokarmowej zachowane są właściwe proporcje białka i energii [OSTROWSKI, 1990]. W paszy pastwiska owczego i z wypasem mieszanym wystąpiła nadwyżka białka, co potwierdzają ilości białka przypadające na 1 MJ NEL. Stosunek energetyczno-białkowy na pastwisku dla owiec wynosił średnio 27,9, a z wypasem mieszanym 27,0. Są to wartości cechujące paszę dla wysokowydajnej krowy mlecznej, natomiast dla młodych zwierząt bardziej optymalne wskaźniki otrzymano na pastwisku dla bydła średnio 23,7 [Żywienie..., 1995]. W tym również przypadku stosunek białkowy był najszerszy. WNIOSKI 1. Na podstawie przedstawionych wyników można stwierdzić, że pasza z badanych pastwisk cechowała się dobrym składem chemicznym, choć duża zawartość białka przekraczała zapotrzebowanie młodych zwierząt. Na pastwisku dla owiec i z wypasem mieszanym zwierzęta mogły odczuwać brak energii. Wadą tych pasz

268 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) była również duża zawartość potasu, która mogła wpływać niekorzystnie na gospodarkę mineralną zwierząt. 2. Czynnikiem mającym znaczny wpływ na wielkość plonowania sudeckich użytków zielonych są warunki meteorologiczne, o czym świadczy duże zróżnicowanie wydajności w poszczególnych latach i cyklach badawczych. Mimo zróżnicowania, uzyskiwane plony pozwalają na wyżywienie do 3,0 SD ha 1 w sezonie pastwiskowym. 3. Pastwiska terenów górskich Sudetów stanowią znaczne rezerwy paszowe. Stosując zintegrowany poziom nawożenia, odpowiednią technikę i sposób wypasu można uzyskać dużą produkcyjność, dobrą jakościowo paszę dla przeżuwaczy i co za tym idzie wysokiej jakości produkty zwierzęce. Potencjał produkcyjny sudeckich użytków zielonych powinien być zachowany, aby przy lepszej koniunkturze i możliwości zwiększenia produkcji zwierzęcej mógł być uruchomiony. LITERATURA BORKOWSKI J., BAC S., FATYGA J., WZOREK Z., 1989. Uwarunkowania przyrodnicze produkcji roślinnej w Sudetach. Fragmenta Agronomica nr 2 (22) s. 7 23. BURGSTALLER G. 1985. Praktyczne żywienie bydła. Warszawa: PWRiL ss. 303. ES VAN A., 1978. Livest. Prod. Sci. nr 5 s. 311 345. FATYGA J., SAKOWSKI R., 1991. Porównanie wypasu bydła i owiec na pastwiskach kwaterowych w Sudetach. Wiad. IMUZ t. 16 z. 4 s. 205 220. KOPEĆ M., 2000. Dynamika plonowania i jakości runi łąki górskiej w okresie trzydziestu lat trwania doświadczenia nawozowego. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Rozprawy z. 267 ss. 84. LUBIENIECKI A., 1981. Ocena produktywności pastwiska górskiego w zależności od stosowanego systemu wypasu na przykładzie obiektu Mostowice. Pr. dokt. Wrocław: AR. MIKOŁAJCZAK Z., 1996. Ekologiczne modele produkcji pasz na użytkach zielonych w Sudetach. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Konferencje XII nr 291 s. 101 111. NADOLNA L., 1996. Przyrodnicze uwarunkowania plonotwórczego działania azotu na górskich użytkach zielonych w Sudetach. Zesz. Probl. Nauk. Rol. z. 442 s. 349 358. NADOLNA L., 1998a. Wpływ wspólnego wypasu bydła i owiec na produkcję roślinną, zwierzęcą i wykorzystanie pastwiska górskiego w Sudetach. Pr. dokt. IMUZ w Falentach. NADOLNA L., 1998b. Wpływ mieszanego i kolejnego wypasu bydła i owiec na jakość i wielkość plonów oraz wykorzystanie pastwiska górskiego w Sudetach. Wiad. IMUZ t. 19 z. 4 s. 107 121. NADOLNA L., 1999. Kształtowanie się przyrostów masy ciała bydła i owiec przy zastosowaniu mieszanego i kolejnego wypasu w warunkach Sudetów. Wiad. IMUZ t. 20 z.1 s. 71 85. OSTROWSKI R., 1990. Wycena pastwisk i wartość żywieniowa pozyskiwanej z nich paszy. Wartość żywieniowa pasz z użytków zielonych w świetle wyników badań krajowych w ostatnim czterdziestoleciu. Komitet Uprawy Roślin PAN, sekcja Łąkarstwa s. 82 101. PREŚ J., 1991. Możliwości rozwoju produkcji zwierzęcej w górach. W: Strategia gospodarki rolnej w górzystych regionach Polski Południowej. Mater. Konf. 15 16 października 1991. Falenty: Wydaw. IMUZ. s. 65 74. SAKOWSKI R., 1984. Wpływ wypasu młodego bydła i owiec na produkcję roślinną i zwierzęcą oraz skład botaniczny pastwisk górskich. Pr. dokt. Falenty: IMUZ.

L. Nadolna: Produkcyjność runi pastwisk sudeckich 269 SCHIEMANN R., NEHRING K., HOFFMANN P., JENTSCH W., CHUDY A., 1971. Energetische Futterbewertung und Energienormen. Berlin: VEB Deutscher Landwirtschaftverlag. Żywienie zwierząt i paszoznawstwo, 1995. Pr. zbior. Red. J. CHACHUŁOWA., J. SKOMIAŁ. Warszawa: Wydaw. SGGW ss. 129. Longina NADOLNA PRODUCTIVITY OF PASTURES IN THE SUDETY MOUNTAIN Key words: grazing of cattle and sheep, mountain grassland, pasture efficiency, quality of forage S u m m a r y Pasture efficiency and forage quality were assessed in experiments in Mostowice (670 700 m a.s.l.) in the Middle Sudety Mountains in two periods. During the first period (1979 1982), cattle and sheep grazed separately, whereas in the second one (1986 1990) cattle and sheep grazed together. Pastures were divided into 7 plots fertilised with medium doses of mineral fertilisers. The stocking rate (on average 2.0 2.2 LU ha 1 ) was adjusted to pastures of the lowest efficiency in the grazing season (July/August). The highest efficiency, on average 8.7 t DM ha 1, was achieved during the first period of more favourable climatic conditions. During the second one, the efficiency was lower by 2.0 t DM ha 1. Nutrient content satisfied animal s requirements. Energy concentration NEL in 1 kg DM was on average 6.4 MJ. High protein content in forage from sheep and mixed pastures resulted in high protein : energy ratios. The excess of potassium was an imperfection of forage from all pastures which might negatively affect animal health. Recenzenci: prof. dr hab. Mikołaj Nazaruk prof. dr hab. Stanisław Twardy Praca wpłynęła do Redakcji 10.07.2003 r.

Tabela 3. Zawartość suchej masy i składników pokarmowych (%) oraz koncentracja energii NEL (MJ kg 1 sm.) w paszy Table 3. The content of dry matter, nutrients (%) and the concentration of energy NEL (MJ kg 1 DM) in fodder Lata Years Sucha masa Dry matter Włókno surowe Crude fibre Białko ogólne Total protein Tłuszcz surowy Crude fat Popiół Ash Bezazotowe substancje wyciągowe Nitrogen-free extracts I cykl I period Pastwisko dla bydła Pasture for cattle 1979 20,4 27,07 15,12 3,08 8,22 46,51 6,43 1980 16,8 26,32 17,94 3,09 9,67 42,98 6,31 1981 23,3 28,23 13,86 3,06 7,42 47,43 6,47 1982 19,5 26,45 13,92 3,16 7,72 48,75 6,50 Średnio Mean 20,0 26,91 15,28 3,10 8,28 46,43 6,43 Pastwisko dla owiec Pasture for sheep 1979 18,6 22,43 17,74 3,32 9,57 46,94 6,43 1980 14,7 21,76 20,88 3,27 11,04 43,05 6,30 1981 20,3 23,06 15,94 3,35 8,20 49,45 6,54 1982 20,2 22,60 17,06 3,31 9,42 47,61 6,39 Średnio Mean 18,5 22,46 17,90 3,31 9,56 46,77 6,41 II cykl II period Pastwisko z wypasem mieszanym (bydło + owce) Pasture with mixed grazing (cattle + sheep) 1986 24,3 27,67 14,55 2,09 7,55 48,14 6,43 1987 17,3 25,48 19,09 2,77 8,85 43,81 6,37 1988 19,1 24,15 21,51 3,43 8,37 42,54 6,44 1989 18,1 24,42 15,80 3,69 9,97 46,12 6,38 1990 19,0 26,07 15,48 3,36 8,59 46,50 6,43 Średnio Mean 19,6 25,56 17,29 3,07 8,67 45,41 6,41 NEL

Tabela 4. Zawartość makroskładników (%), stosunek wagowy wapnia do fosforu, potasu do sumy wapnia i magnezu oraz potasu do sodu w paszy badanych pastwisk Table 4. The content of macroelements (%), weight ratio of calcium to phosphorus, of potassium to the sum of calcium and magnesium and of potassium to sodium in fodder from studied pastures Lata Składnik mineralny Mineral component Stosunek wagowy Weight ratio Years P K Ca Na Mg Ca/P K/(Ca+Mg) K/Na I cykl I period Pastwisko dla bydła Pasture for cattle 1979 0,35 2,84 0,60 0,01 0,17 1,71 3,69 284 1980 0,41 3,22 0,62 0,02 0,15 1,51 4,18 161 1981 0,32 2,60 0,64 0,02 0,16 2,00 3,25 130 1982 0,32 2,69 0,56 0,01 0,19 1,75 3,59 269 Średnio Mean 0,35 2,83 0,61 0,02 0,17 1,74 3,68 211 Pastwisko dla owiec Pasture for sheep 1979 0,39 3,30 0,77 0,02 0,20 1,97 3,40 165 1980 0,45 3,97 0,88 0,02 0,19 1,96 3,71 199 1981 0,37 3,00 0,75 0,02 0,12 2,03 3,45 150 1982 0,34 2,79 0,68 0,01 0,21 2,00 3,13 279 Średnio Mean 0,39 3,26 0,77 0,02 0,20 1,99 3,42 198 II cykl II period Pastwisko z wypasem mieszanym (bydło + owce) Pasture with mixed grazing (cattle + sheep) 1986 0,65 3,58 0,54 0,01 0,47 0,85 3,54 358 1987 0,45 4,22 0,49 0,01 0,42 1,11 4,64 422 1988 0,42 3,32 0,22 0,01 0,20 0,52 7,90 332 1989 0,45 2,87 0,34 0,01 0,22 0,76 5,13 287 1990 0,37 2,32 0,30 0,01 0,13 0,83 5,40 232 Średnio Mean 0,47 3,26 0,38 0,01 0,29 0,80 5,32 326

Tabela 5. Ocena analityczna pastwisk Table 5. Analytical evaluation of pastures Lata Years Sucha masa Dry matter t ha 1 Wartość energetyczna plonu NEL Energy value of yield MJ ha 1 Białko ogólne Total protein kg ha -1 Ilość białka ogólnego g kg 1 sm. Total protein g kg 1 DM Ilość białka ogólnego Total protein g MJ 1 NEL Stosunek białkowy Protein ratio I cykl I period Pastwisko dla bydła Pasture for cattle 1979 7,80 50 154 1 179,36 151,2 23,5 1:5,1 1980 8,25 52 058 1 480,05 179,4 28,4 1:4,1 1981 10,34 66 900 1 433,12 138,6 21,4 1:5,7 1982 8,46 54 990 1 177,63 139,2 21,4 1:5,7 Średnio Mean 8,71 56 005 1 317,54 152,1 23,7 1:5,2 Pastwisko dla owiec Pasture for sheep 1979 8,10 52 083 1 436,94 177,4 27,6 1:4,5 1980 7,76 48 888 1 620,29 208,8 33,1 1:4,0 1981 9,59 62 719 1 528,65 159,4 24,6 1:4,7 1982 8,38 53 548 1 429,63 170,6 26,2 1:4,5 Średnio Mean 8,46 54 229 1 503,88 179,1 27,9 1:4,4 II cykl II period Pastwisko z wypasem mieszanym (bydło + owce) Pasture with mixed grazing (cattle + sheep) 1986 7,00 45 042 1 018,94 145,5 22,6 1:5,2 1987 7,50 47 762 1 431,18 190,9 30,0 1:3,6 1988 7,23 46 600 1 555,17 215,1 33,4 1:3,1 1989 5,37 34 261 848,46 158,0 24,8 1:4,5 1990 6,07 39 085 940,26 154,8 24,1 1:4,7 Średnio Mean 6,64 42 550 1 158,80 172,86 27,0 1:4,1