Dr Anna Rusińska Zbiory Przyrodnicze, Wydział Biologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Recenzja operatu ochrony roślin i grzybów (mchy) Autorzy: dr hab. Adam Stebel, (Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach) - nadzór merytoryczny i opracowanie merytoryczne mgr inż. Marcin Czerny (KRAMEKO sp. z.o.o.) skład tekstu, opracowanie GIS mgr Sabina Stanisławska (KRAMEKO sp. z.o.o.) opracowanie GIS, opracowanie kartograficzne Operat ochrony mchów liczy 80 stron tekstu, 25 tabel, w tym zestawienia (bibliografii briologicznej oraz 15 fotografii), a także 5 map, odwołuje się ponadto do 7 warstw geometrycznych. Znajdujące się w tekście opracowania mapy to: 1 - Mapa zagrożeń dla populacji mchów, 2 Mapa oceny zagrożeń dla populacji mchów, 3 Mapa monitoringu mchów, 4 Mapa zadań ochronnych. Mapa nr 5 to atlas, zawierający mapy siedlisk i stanowisk oraz oceny dla 38 gatunków mchów. STRESZCZENIE W operacie można wyróżnić następujące części: A. Wstęp, w którym autorzy podali podstawę prawną sporządzenia operatu, podsumowali historię badań nad florą mchów TPN i wymienili najcenniejsze ich zdaniem gatunki stwierdzone na terenie Parku, a mianowicie: chronione, zagrożone w Polsce i Europie, znajdujące się na liście Natura 2000 (razem 124 gatunków) oraz występujące tylko w Tatrach. Załącznikiem do tego rozdziału jest Tabela 23, zawierająca listę mchów stwierdzonych w TPN. B. Charakterystyka flory mchów, w tym gatunków Natura 2000 W pierwszej części tego rozdziału przedstawiono metody inwentaryzacji. W tabeli 1 zestawiono 46 prac, najistotniejszych zdaniem autorów dla celów Planu Ochrony TPN oraz podano ocenę ich przydatności. Dalej określono zakres prac inwentaryzacyjnych, podano metody i wyniki inwentaryzacji mchów, którą przeprowadzono w latach 2012 2013 w 164 punktach na terenie Parku. Łącznie zebrano 1300 dat florystycznych i około 450 okazów zielnikowych mchów. Stwierdzono, że obszerna lista florystyczna Tatrzańskiego Parku Narodowego liczy 452 gatunki, 2 podgatunki i 18 odmian, co stanowi 64,5% flory mchów Polski. Kolejne akapity i tabele dotyczą metod inwentaryzacji procesów zmian zachodzących w populacjach wszystkich mchów oraz zagrożeń dla tych populacji (Tabele: 2, 3, 4). Zostały też wymienione 3 gatunki najcenniejsze, znajdujące się na liście Natura 2000: Buxbaumia viridis, Hamatocaulis vernicosus i Meesia longiseta. Podano ponadto liczbę gatunków chronionych i zagrożonych w Polsce i Europie (124) oraz mchów, które mają na terenie Parku jedyne stanowiska w Polsce (37), w tym 2, a mianowicie Hygrohypnum cochlearifolium i Zygodon gracilis, jedyne stanowiska w całych Karpatach. Obszerna Tabela nr 5 jest zestawieniem zbiorczym, zawierającym 96 najcenniejszych zdaniem autorów mchów, 1
wybranych z grupy gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich. Scharakteryzowano ich wymagania siedliskowe, elementy biologii i liczebność na terenie Parku. Kolejne akapity, ilustrowane tabelami 7 16 zawierają charakterystyki gatunków z listy Natura 200, oraz opis procesów i zmian zachodzących w populacjach mchów. Zmiany te wyrażają się dwoma przeciwstawnymi procesami: zmniejszaniem i zwiększaniem areału populacji gatunków. Zostały one zestawione w tabeli nr 8. Do gatunków, zmniejszających areały występowania należą leśne gatunki epifityczne, gatunki młak i torfowisk oraz niektóre mchy warstwy naziemnej zbiorowisk leśnych. Do gatunków zwiększających areał występowania należą światłolubne mchy epifityczne oraz mchy siedlisk wydeptywanych. Niektóre procesy zmian mają charakter naturalny, inne antropogeniczny. W tabeli 9 zestawiono i opisano 4 największe, wewnętrzne i zewnętrzne zagrożenia dla populacji mchów na terenie Parku, a mianowicie: funkcjonowanie systemu grzewczego opartego na spalaniu węgla, komunikacja samochodowa, niedostosowanie składu gatunkowego drzewostanów do siedlisk w reglu dolnym oraz ruch turystyczny i funkcjonowanie związanej z nim infrastruktury. Kolejne akapity dotyczą waloryzacji populacji mchów i oceny stanu ochrony gatunków Natura 2000. Ocenie poddano 96 najcenniejszych mchów (Tabela 11), przy czym określono ich wartości następującymi kategoriami: wybitna, bardzo wysoka, wysoka, średnia, niska. Kolejna część rozdziału B dotyczy stanu ochrony gatunków z listy Natura 200. Jeden ze stwierdzonych na terenie TPN gatunków, a mianowicie Meesia longiseta nie został odnaleziony na jedynym znanym stanowisku nad Toporowym Stawem Wyżnim i najprawdopodobniej należy go uznać za wymarły. W tym samym miejscu zachował się Hamatocaulis vernicosus, ale parametry populacji tego mchu są złe i stanowisko to bez czynnej ochrony może w najbliższym czasie przestać istnieć. Trzeci gatunek, Buxbaumia viridis, został po raz ostatni stwierdzony w 2011 roku, jednak ze względu na obecność odpowiednich siedlisk (próchniejące kłody), nie można go uznać za mech wymarły. Ilustracją tego rozdziału są następujące mapy zbiorcze: nr 1 Mapa zagrożeń dla populacji mchów, nr 2 Mapa oceny zagrożeń dla populacji mchów, a także Mapa nr 5 atlas, zawierający 38 map siedlisk i stanowisk oraz oceny dla 38 gatunków mchów oraz warstwy geometryczne 1, 2, 3, 4 i 5. C. Ochrona mchów, w tym gatunków Natura 2000 W rozdziale tym przedstawiono dotychczasowa ochronę populacji mchów (pośrednio, razem z innymi grupami organizmów). Zastosowane sposoby, zestawione w Tabeli nr 17, zostały określone jako prawidłowe, lecz niewystarczające. W Tabeli 18 natomiast zaprojektowano przedmioty, cele, priorytety, strefy i sposoby ochrony, dotyczące 6 grup mchów, a mianowicie: gatunków epifitycznych (w tym tzw. reliktów puszczańskich), gatunków parasolowych dla różnych siedlisk (np. leśnych, wodnych, bagiennych), gatunków muraw wysokogórskich, leśnych regla górnego i dolnego oraz gatunków młak i torfowisk. Tabele 19 i 20 ilustrują warunki i wskaźniki utrzymania mchów z listy Natura 2000. Ostatnią część rozdziału C stanowi projekt monitoringu. W tabeli 21 zestawiono 16 gatunków mchów proponowanych jako przedmiot monitoringu, wśród nich 2 gatunki z listy Natura 2000. Na zakończenie opracowania podano zestawienie 4 zadań ochronnych (tabela 22). Ilustracją tego rozdziału są mapy: 3 Mapa monitoringu mchów i 4 Mapa zadań ochronnych oraz warstwy geometryczne 6 i 7. Załącznikiem do opracowania jest tabela nr 23, zawierająca zestawienie wszystkich stwierdzonych gatunków mchów. W poszczególnych kolumnach podano atrybuty gatunków (kolumny: 1 - ściśle chronione, 2 - częściowo chronione, 3 - Konwencja Berneńska, 4 V załącznik Dyrektywy Siedliskowej, 5 zagrożony w Europie, 6 zagrożony w Polsce, 7 rzadki w Tatrzańskim Parku Narodowym) oraz ostatnie notowania. 2
OCENA OPRACOWANIA Operat ochrony mchów został przygotowany zgodnie z obowiązującymi w 2013 roku aktami prawnymi, a mianowicie: - artykułem 29 ust. 3 z dnia 16 kwietnia 2004 r o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880, ze zm.) - rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzenia projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz. U. Nr 94, poz. 794) - rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub a jako obszary Natura 2000 (Dz.U. Nr 77 poz. 1227 ze zm.) - rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. nr 229, poz. 2313 ze zm.) - rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin ( Dz. U. Nr 2012 poz. 81) Opracowanie ma przejrzystą, logiczną strukturę, jest napisane ładnym, komunikatywnym językiem. Poszczególne zagadnienia przedstawione są w postaci tabel i map. Zestawienie zbiorcze najcenniejszych mchów i ich siedlisk (Tabela nr 6), waloryzacja gatunków (Tabela nr 11), określenie procesów i zmian zachodzących w populacjach mchów nie budzą większych zastrzeżeń. Przedmioty i cele ochrony zostały określone precyzyjnie i jasno, zagrożenia prawidłowo zidentyfikowane. Po uważnym przeczytaniu poszczególnych rozdziałów nasuwa się jednak szereg uwag i wątpliwości 1.Charakterystyka flory mchów przedstawiona w pierwszej części nie została oparta na wyczerpujących danych literaturowych. W bibliografii brak kilku ważnych pozycji, w związku z czym zestawienie nr 1 (strony 55 70) nie zawiera wszystkich gatunków stwierdzonych na obszarze TPN. Nie wiadomo dlaczego autorzy nie wzięli pod uwagę pełnego dorobku S. Lisowskiego, briologa, który intensywnie badał florę mchów Tatr w latach 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku. O jego publikacjach zdawkowo wspomniano jedynie we wstępie, nie podając jednak żadnych dat. W bibliografii (wykaz nr 24) i w tabeli nr 1 (str. 9) znalazły się tylko następujące prace: Lisowski S. 1959. Materiały do brioflory Tatr [Materials to the bryoflora of the Tatra Mountains]. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Mat.-Przyr., Prace Komis. Biol. 21(2): 1-128. Lisowski S. 1965. Matériaux bryologiques des Tatras. Bull. Soc. Amis. Sci. Lettr. Poznań Sér. D 6: 123-146. Nie uwzględniono trzeciej ważnej pracy S. Lisowskiego, a mianowicie: Lisowski S. 1966: Charakterystyka briologiczna wysokogórskich zespołów murawowych Tatr Zachodnich [Bryological characteristics of high mountain communities in Western Tatra Mts]. Prace Komis. Biol. 26:1 38. W tej publikacji autor scharakteryzował 4 mszyste zbiorowiska murawowe Tatr zachodnich i załączył listę występujących w nich 118 taksonów (gatunków i odmian) mchów. Kilka z nich zostało opublikowane po raz pierwszy z obszaru Tatr (niektóre podano jako 3
nowe w późniejszych publikacjach, np. Cykowska 2008). Praca ta bezwzględnie powinna się znaleźć w Tabeli nr 1 (str. 9), a wymienione tam taksony w Tabeli 23 (str. 55-70). Rezultatem kilkuletnich badań tatrzańskich S. Lisowskiego było ponadto opublikowanie 13 zeszytów wydawnictwa zielnikowego Bryotheca Polonica 3 zeszyty w 1956 r., 5 zeszytów w 1957 r., 2 zeszyty w 1958 r. i po jednym zeszycie w latach: 1960, 1964, 1965. Te publikacje również nie zostały wymienione w operacie, a powinny się znaleźć przynajmniej w bibliografii, co dziwi tym bardziej, że zamieszczono tam inne opracowania zielnikowe (np. Musci Poloniae Exsiccati). W operacie nie uwzględniono także kilku nowszych obszernych prac tatrzańskich, a mianowicie: - Górski P. (2007): Roślinność piargowa towarzysząca szlakom turystycznym w obszarach górskich po polskiej stronie Karpat [Scree vegetation accompanying tourist trails in mountain areas in the Polish Carpathians]. Wydawn. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Rozprawy Naukowe 384: 1-166. - Górski P. (2009): The effects of hikers paths on the distribution of liverworts in the Tatra Mountains (Western Carpathians). Cryptogam. Bryol. 30: 229 242. - Wojterska M., Wojterski T., Szwed W. & Piaszyk M. (2004): Spruce forests in the Roztoka valley in the High Tatras. In: Brzeg A. & Wojterska M. (eds), Coniferous forest vegetation - differentiation, dynamics and transformations, p. 115 128, Wydawnictwo Naukowe UAM, Seria Biologia 69, Poznań. Publikacja S. Balcerkiewicza z 1984 r. pt. Roślinność wysokogórska Doliny Pięciu Stawów Polskich w Tatrach i jej przemiany antropogeniczne. Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Seria Biologia 25: 1-191 została wprawdzie zamieszczona w grupie 46 istotnych prac; autorzy operatu podali nawet, że zawiera dane o nowych gatunkach dla Tatr, nie znalazło to jednak żadnego odzwierciedlenia w Tabeli nr 23. W wyniku analizy wyżej wymienionych pozycji literaturowych Tabela 23 powinna zostać uzupełniona o następujące gatunki: - Brachythecium mildeanum Balcerkiewicz 1984 - Bucklandiella elongata Górski 2007 - Campylium polygamum Górski 2007 - Ditrichum pallidum Balcerkiewicz 1984 - Hypnum imponens Balcerkiewicz 1984 - Hypnum pratense Górski 2007 - Sphagnum contortum Balcerkiewicz 1984 - Thuidium recognitum Lisowski 1966 W związku z uzupełnieniem listy gatunków stwierdzonych w TPN powinno się też zmienić statystykę zawartą w punkcie 3.1.1. (str. 16) Do kolumny pod nazwą ostatnie notowania należy wprowadzić nazwiska następujących autorów: - Lisowski 1966, dla następujących gatunków: Aulacomnium turgidum, Campyliadelphus chrysophyllus, Eurhynchiastrum pulchellum, Fissidens osmundoides, Pohlia longicollis, Sciuro-hypnum ornellanum, Tortula euryphylla; Lisowski 1965 dla Brachythecium trachypodium 4
- Balcerkiewicz 1984 dla następujących gatunków: Andreaea blyttii, Bryum caespiticium, Bryum pallescens, Bryum pseudotriquetrum var. bimum, Campylophyllopsis calcarea, Ditrichum pusillum, Hygrohypnum smithii, Hypnum bambergerii, Hypnum recurvatum, Lescuraea saxixola, Mnium thomsonii, Orthothecium chryseon, Philonotis caespitosa, Philonotis fontana, Plagiomnium medium, Plasteurhynchium striatulum, Pohlia elongata, Pohlia ludwigii, Pohlia obtusifolia, Polytrichastrum longisetum, Pseudoleskea radicosa, Sciuro-hypnum glaciale. - Górski 2007 dla następujących gatunków: Atrichum tenellum Barbula convoluta, Brachythecium glareosum, Dicranella schreberiana, Didymodon fallax, Encalypta vulgaris, Fissidens bryoides, Homalothecium lutescens, Kiaeria blyttii, Oxyrrhynchium speciosum, Polytrichastrum pallidisetum, Thuidium delicatulum, Trichodon cylindricus. 2. Badania terenowe zostały przeprowadzone w 164 punktach Tatrzańskiego Parku narodowego, przy czym stosunkowo niewiele z nich obejmowało najwyższe partie masywu, gdzie w przeszłości odnotowano najcenniejsze gatunki. Spośród 38 map przedstawiających siedliska i stanowiska oraz oceny gatunków, aż 26 (68%) wykonano na podstawie danych historycznych, pochodzących sprzed co najmniej 50 lat. Wydaje się więc, że piętro subniwalne Tatr nie zostało dostatecznie zbadane. Mapy trzech mchów, a mianowicie: Andreaea blyttii, Hypnum bambergeri i Pohlia ludwigii należy uzupełnić o stanowiska z Doliny Pięciu Stawów Polskich (Balcerkiewicz 1984). Ostatni z wymienionych gatunków dominuje tam często w zbiorowiskach mszystych wyleżysk śnieżnych. 3. Zadania ochronne dla mchów Tatrzańskiego Parku Narodowego (tabela nr 22 oraz mapa nr 4) zostały przedstawione prawidłowo i nie są sprzeczne z obowiązującym prawem, to samo dotyczy monitoringu gatunków z listy Natura 2000, który musi być przeprowadzony zgodnie z metodyką Państwowego Monitoringu Środowiska (2012). Natomiast głównym kryterium wyboru innych mchów dla potrzeb monitoringu była ich wielkość i łatwość rozpoznania terenie. Niektóre z nich trudno nazwać najczulszymi indykatorami - jak napisali autorzy operatu. Przykładowo - wybór dość rzadkich w Tatrach Sphagnum magellanicum i Limprichtia cossonii (a przy tym stosunkowo łatwych do rozpoznania) dla celów monitoringu torfowisk i młak nie budzi większych zastrzeżeń, natomiast pospolity Fontinalis antipyretica ma dość szeroką skalę ekologiczną, lepszym indykatorem zmian czystości wody w potokach byłby któryś z gatunków rodzaju Hygrohypnum. Buckiella undulata może rosnąć nawet w płatach zdegradowanych drzewostanów świerkowych. Dodatkowym monitoringiem należałoby ponadto objąć stanowiska najcenniejszych odnalezionych ostatnio gatunków mchów (Stebel 2013), takich, jak: Calliergon richardsohnii czy Zygodon gracilis i populacje rzadkich mchów ze skał mylonitowych piętra subniwalnego (np. Orthothecium rufescens, Plagiobryum demissum, czy Platydictya jungermenioides) 4. W związku z ukazaniem się w dniu 9 października 2014 r. Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. 2014, poz. 1409) przeszło 60 gatunków z tabeli nr 23 straciło atrybut roślin objętych ochrona ścisłą - zostały przesunięte na listę mchów chronionych częściowo. Na tej ostatniej liście znalazły się nowe gatunki, a mianowicie: Palustriella decipiens, Palustriella commutata, Rhytidium rugosum, Ctenidium molluscum. Atrybuty gatunków chronionych należy zmienić w kolumnach 1 i 2, ponadto odpowiednio poprawić statystykę na stronie 16. 5. W opracowaniu zauważono literówki błędną pisownię Cyrtomnium hymenophylloides (str. 8) oraz Hookeria lucens (zamiast Oligotrichum hercynicum) w wierszu 46 Tabeli nr 1 (str. 12). 5
- w Tabeli 19 i 20, ilustrujących warunki i wskaźniki utrzymania mchów z listy Natura 2000, znalazł się tylko jeden gatunek Buxbaumia viridis, zabrakło natomiast Hamatocaulis vernicosus. - praca S. Lisowskiego z 1965 roku: Matériaux bryologiques des Tatras. Bull. Soc. Amis. Sci. Lettr. Poznań Sér. D 6: 123-146 została podana z błędna datą - 1966 6