Łukasz Chachulski Wojciech Kurek Marian Szymkiewicz Marcin Grabowski Agnieszka Kuśmierz Jan Borzyszkowski MIESZKAM NA TERENIE CHRONIONYM PRAWA I OBOWIĄZKI ZASOBY PRZYRODNICZE OSTOI WARMIŃSKIEJ I OKOLIC Broszura Warszawa 2013 1
Zespół autorski Łukasz Chachulski, Wojciech Kurek Szkoła Głowna Gospodarstwa Wiejskiego, Wydział Rolnictwa i Biologii, Katedra Botaniki Marian Szymkiewicz Muzeum Przyrody w Olsztynie, Oddział Muzeum Warmii i Mazur Marcin Grabowski Szkoła Głowna Gospodarstwa Wiejskiego, Wydział Ogrodnictwa, Botechnologii i Architektury Krajobrazu, Katedra Entomologii Stosowanej Agnieszka Kuśmierz, Jan Borzyszkowski Instytutu Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy Opracowanie mapy Małgorzata Bidłasik Opracowanie graficzne Agata Trojanowska Fotografie Grzegorz i Tomasz Kłosowscy, Andrzej Jadwiszczak, Roman Kujawa, Marcin Sulwiński Tablice ptaków Tomasz Cofta Redakcja Łukasz Chachulski, Sławomir Janakowski Copyright by Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ISBN 978-83-7583-446-8 Wydawca Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Przygotowanie do druku i druk.. 2
1. WPROWADZENIE... 4 2. Ogólna charakterystyka obszarów... 5 2.1. Położenie obszarów na tle jednostek administracyjnych... 5 2.2. Ostoja Warmińska PLB 280015... 7 2.3. Jezioro Oświn i okolice PLB 280004... 8 2.4. Bieńkowo PLH 280009... 9 2.5. Kaszuny PLH 280040... 9 2.6. Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki... 10 2.7. Obszar Chronionego Krajobrazu Wzniesień Górowskich... 11 2.8. Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny... 11 3. Charakterystyka abiotycznych elementów środowiska... 11 3.1. Położenie, ukształtowanie terenu i budowa geologiczna... 11 3.2. Gleby... 13 3.3. Klimat... 15 3.4. Wody powierzchniowe i podziemne... 16 4. Siedliska przyrodnicze obszarów Natura2000 Ostoja Warmińska, Bieńkowo i Kaszuny oraz obszarów Chronionego Krajobrazu pozostających w granicach Ostoi Warmińskiej 16 4.1. Siedliska łąkowe... 18 4.2. Siedliska torfowiskowe... 20 4.3. Siedliska wodne... 29 4.4. Siedliska leśne... 36 5. Rośliny chronione obszarów Natura2000 Ostoja Warmińska, Bieńkowo i Kaszuny oraz obszarów Chronionego Krajobrazu pozostających w granicach Ostoi Warmińskiej... 53 6. Zwierzęta obszarów Natura2000 Ostoja Warmińska, Bieńkowo i Kaszuny oraz obszarów Chronionego Krajobrazu pozostających w granicach Ostoi Warmińskiej... 62 6.1. Ptaki... 62 6.2. Inne gatunki zwierząt... 110 7. Literatura.132 3
1. WPROWADZENIE Broszura stanowi element projektu zatytułowanego: Mieszkam na terenie chronionym prawa i obowiązki. Projekt ten realizowany jest w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko, działanie 5.4 priorytetu V, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Podmiotem wykonującym projekt jest Wydział Rolnictwa i Biologii Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Zasięg terytorialny Projektu obejmuje niżej wymienione obszary chronionej przyrody w północno-wschodniej części Polski: Obszary Natura 2000: PLB 280015 Ostoja Warmińska PLH 280009 Bieńkowo PLB 280004 Jezioro Oświn i okolice PLH 280040 Kaszuny; Obszary chronionego krajobrazu: Wzniesień Górowskich Rzeki Banówki Doliny Dolnej Łyny. Przedmiotem treści broszury jest przedstawienie: ogólnej charakterystyki ww. obszarów, w tym ich położenia, wielkości, zasobności biologicznej, podstaw prawnych dotyczących powołania i ochrony obszaru, informacji na temat siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin objętych ochroną, wraz z przedstawieniem podstawowych cech umożliwiających ich identyfikację, opisanie istniejących i potencjalnych zagrożeń i działaniach sprzyjających ich zachowaniu. informacji na temat zwierząt objętych ochroną (w tym ptaków), wraz z przedstawieniem podstawowych cech umożliwiających ich identyfikację, opisanie istniejących i potencjalnych zagrożeń i działaniach sprzyjających ich zachowaniu. Broszura adresowana jest do lokalnych społeczności mieszkańców obszarów chronionych, władz samorządowych gmin oraz wszelkich podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w zasięgu obszarów chronionych zarówno uspołecznionych (np. Lasy Państwowe), jak i sektora prywatnego (rolnicy, przedsiębiorcy, inwestorzy). Ma też Monografia charakter opracowania o funkcji edukacyjnej i będzie wykorzystywane jako materiał pomocniczy w planowanych szkoleniach w ramach realizacji całego Projektu. 4
2. Ogólna charakterystyka obszarów 2.1. Położenie obszarów na tle jednostek administracyjnych Obszary Natura 2000 Ostoja Warmińska, Jezioro Oświn i okolice, Bieńkowo, Kaszuny oraz obszary chronionego krajobrazu Wzniesień Górowskich, Rzeki Banówki i Doliny Dolnej Łyny położone są w województwie warmińsko-mazurskim, na terenie pięciu powiatów (tabela 1). Tabela 1. Powiaty i gminy, w obrębie których występują analizowane obszary chronione Obszar Powiat: gminy PLB 280015 Ostoja Braniewski: miasto Braniewo, Braniewo, Lelkowo, Warmińska Pieniężno, Płoskinia Bartoszycki: miasto Bartoszyce, Bartoszyce, Górowo Iławeckie, Sępopol Lidzbarski: Kiwity, Lidzbark Warmiński Kętrzyński: Barciany, Korsze, Srokowo Węgorzewski: Węgorzewo (tylko w niewielkim fragmencie) PLH 280009 Bieńkowo Braniewski: Lelkowo PLB 280004 Jezioro Oświn i Kętrzyński: Srokowo okolice Węgorzewski: Węgorzewo PLH 280040 Kaszuny Lidzbarski: Lidzbark Warmiński Obszar chronionego Braniewski: Braniewo, Lelkowo, Pieniężno krajobrazu Rzeki Banówki Obszar chronionego krajobrazu Wzniesień Górowskich Obszar chronionego krajobrazu Doliny Dolnej Łyny Braniewski: Lelkowo Bartoszycki: Górowo Iławeckie Bartoszycki: miasto Bartoszyce, Bartoszyce, Sępopol Lidzbarski: Kiwity, miasto Lidzbark Warmiński, Lidzbark Warmiński Olsztyński: Dobre Miasto, Jeziorany 5
Położenie obszarów natura 2000 (Ostoja Warmińska, Jezioro Oświn i okolice, Bieńkowo, Kaszuny) oraz obszary (chronionego krajobrazu Wzniesień Górowskich, Rzeki Banówki i Doliny Dolnej Łyny) na tle jednostek samorządowych 6
2.2. Ostoja Warmińska PLB 280015 Obszar Natura 2000 Ostoja Warmińska jest ostoją ustanowioną dla ochrony siedlisk cennych gatunków ptaków. Obszar ten obejmuje powierzchnię 145 342,0 ha i rozciąga się równoleżnikowym pasem o długości ok. 115 km wzdłuż granicy Polski z obwodem kaliningradzkim od rzeki Gołubej (dopływ banówki) na zachodzie po jezioro Oświn (na wschodzie). Szerokość tego pasa wynosi od ok. 10 do ok. 20 km. Obszar ostoi charakteryzuje się zróżnicowaną rzeźbą. W centralnej części, która obejmuje morenowy cokół Wzniesień Górowskich, deniwelacje sięgają 100 m, a teren jest bardzo pofałdowany z licznymi strumieniami płynącymi w obniżeniach pomiędzy wzniesieniami. W części tej występują drobne jeziorka, z których największe to Jezioro Głębockie. W zachodniej i wschodniej części teren ma charakter równiny, brak jest jezior. Lasy pokrywają łącznie ok. 25% powierzchni Ostoi Warmińskiej i są to w większości dobrze zachowane fragmenty grądów, a wzdłuż drobnych cieków występują lasy łęgowe olszowe lub olszowo-jesionowe. Na obszarze tym występują również kompleksy leśne borów i brzezin bagiennych, a także liczne torfowiska wysokie stanowiące cenne siedliska cennych gatunków roślin. W ostoi występuje wiele śródpolnych mokradeł, co sprzyja różnorodności biologicznej. Obszar nie jest zurbanizowany. Na terenie ostoi znajduje się jedno miasto Sępopol, a na jej obrzeżach leżą Bartoszyce i Górowo Iławeckie. Obszar ma niewielką gęstość zaludnienia i stale się wyludnia. Przez wiele lat funkcjonowały tu duże gospodarstwa rolne (PGR-y), a gospodarstwa indywidualne nie przekraczały 10-15 ha. Po upadku PGR-ów większość terenów rolniczych była odłogowana, dzięki czemu stanowiły atrakcyjne żerowiska dla bocianów. Obecnie nastąpił powrót wielko powierzchniowych gospodarstw rolnych, często nastawionych na jeden rodzaj produkcji. Wzdłuż granicy z obwodem kaliningradzkim znaczna część terenów popegeerowskich została zalesiona. W wyniku tego krajobraz z otwartego lub mozaikowatego zmieni się w krajobraz monokultur rolnych lub leśnych, co prowadzi do zmniejszenia różnorodności krajobrazowej, a także gatunkowej obszaru. Przedmiotami ochrony na obszarze Natura 2000 Ostoja Warmińska są gatunki ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa): A030 bocian czarny Ciconia nigra, A031 bocian biały Ciconia ciconia, A038 łabędź krzykliwy Cygnus Cygnus, A072 trzmielojad Pernis apivorus, A075 bielik Haliaeetus albicilla, A081 błotniak stawowy Circus aeruginosus, 7
A084 błotniak łąkowy Circus pygargus, A089 orlik krzykliwy Aquila pomarina, A120 zielonka Porzana parva, A122 derkacz Crex crex, A127 żuraw Grus grus, A140 siewka złota Pluvialis apricaria, A229 zimorodek Alcedo atthis, A234 dzięcioł zielonosiwy Picus canus, A239 dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, A320 muchołówka Ficedula parva. Ponadto na obszarze regularnie występuje 5 gatunków ptaków migrujących, które również są wymienione w załączniku I Dyrektywy Ptasiej A036 łabędź niemy Cygnus olor, A067 gągoł Bucephala clangula, A070 nurogęś Mergus merganser, A165 samotnik Tringa ochropus, A168 brodziec piskiwy Actitis hypoleucos. 2.3. Jezioro Oświn i okolice PLB 280004 Obszar Natura 2000 Jezioro Oświn i okolice obejmuje powierzchnię 2 516,1 ha. Od zachodu graniczy on z Ostoją Warmińską. Obszar ten obejmuje eutroficzne jezioro Oświn i tereny sąsiadujących z nim lasów, a także licznych pastwisk (często nieużytkowanych), w obrębie których występują liczne zabagnienia. Pastwiska te wtórnie zarastają olszyną i turzycami. Znaczna część Jeziora Oświn porośnięta jest trzcinowiskami. Ponadto na jeziorze tym występuje siedem wysp, prośnie tychlasem. Z jeziora wypływa rzeka Oświnka, będąca dopływem Łyny. Przedmiotami ochrony na obszarze Natura 2000 Jezioro Oświn i okolice są gatunki ptaków wymienione w załączniku I Dyrektywy Ptasiej takie, jak: A120 zielonka Porzana parva, A197 rybitwa czarna Chlidonias niger, A239 dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, 8
Na obszarze regularnie występuje także jeden gatunek spośród ptaków migrujących A051 krakwa Anas strepeta. 2.4. Bieńkowo PLH 280009 Obszar Natura 2000 Bieńkowo o powierzchni 122,7 ha obejmuje kompleks torfowisk, wilgotnych lasów i łąk, położonych w obniżeniu terenu i otoczonych niskimi wzgórzami morenowymi. Środkowa część obszaru jest pokryta zabagnionymi, mokrymi lub wilgotnymi zbiorowiskami leśnymi (Vaccinio uliginosi-pinetum, Ribeso nigri-alnetum, Betuletum pubescentis), które otoczone są pasem mokrych łąk. W obrębie zbiorowisk leśnych występują niewielkie torfowiska. Przedmiotami ochrony w obszarze Bieńkowo są siedliska przyrodnicze: 7110 torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe), 7120 torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji, 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio- Caricetea), 91D0 Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi- Pinetum, Pino), 91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion). Nie stwierdzono na tym obszarze występowania gatunków roślin i zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory). 2.5. Kaszuny PLH 280040 Obszar Natura 2000 Kaszuny składa się z dwóch enklaw, większej południowej i mniejszej północnej o łącznej powierzchni 264,0 ha. Większa enklawa jest wydłużonym obniżeniem wytopiskowym, położonym na wysokości około 75 77 m n.p.m., z niewysokimi pagórkami i wałami piaszczystymi zarówno po zachodniej jak i po wschodniej stronie. Miąższość piasków i żwirów wynosi najczęściej kilka metrów. Główne obniżenie, w części środkowej, zajmuje eutroficzne i zarastające jezioro Potar. Na południe od jeziora występują liczne mokradła torfowiska leśne: sosnowy bór bagienny i borealna świerczyna bagienna. Wzniesienia sąsiadujące z obniżeniem jeziora Potar sięgają najczęściej do wysokości około 85 (maksymalnie 88,4) m n.p.m. Na terenie obniżonej części enklawy wody gruntowe występują stosunkowo płytko, często lustro tych wód występuje na powierzchni, powodując rozległe zabagnienia. 9
Enklawa występująca w części północnej (około 1,5 km na północny wschód od jeziora Potar) jest także nieckowatym obniżeniem z borem bagiennym i torfowiskiem wysokim. Dno tego obniżenia znajduje się na wysokości około 82 m n.p.m. a sąsiadujące wyniesienia sięgają do wysokości około 95 m n.p.m. Jedyny stwierdzony ciek w tym obszarze Natury 2000 stanowi odpływ z jeziora Potar w kierunku północnym. Jezioro Potar jest uznane jako użytek ekologiczny o pow. 26,75 ha. Przedmiotami ochrony na obszarze Natura 2000 Kaszuny są siedliska przytodnicze: starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion kod 3150, torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) kod 7110, Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio- Caricetea) kod 7140, Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi- Pinetum, Pino kod 91D0. Nie stwierdzono na tym obszarze występowania roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Spośród cennych gatunków zwierząt na przedmiotowym obszarze stwierdzono występowanie 4 gatunków (żaden z nich nie został jednak uznany za przedmiot ochrony w tym obszarze), są to: bóbr europejski Castor fiber, kumak nizinny Bombina bombina, zalotka większa Leucorrhinia pectorialis, czerwończyk nieparek Lycaena dispar. 2.6. Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki został ustanowiony na mocy rozporządzenia nr 33 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki (Dz. Urz. Woj. Warmińsko- Mazurskiego 2008, nr 71, poz. 1359). Został utworzony w celu ochrony unikatowych walorów przyrodniczych i krajobrazowych doliny rzeki Banówki. Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki obejmuje dolinę rzeki Banówki w środkowym biegu tej rzeki (na docinku do wsi Piotrowiec do granicy państwa) wraz z terenami bezpośrednio z nią sąsiadującymi. Obszar ten ma powierzchnię 4 528,5 ha, w obrębie której użytki rolne zajmują ok. 49%, tereny leśne ok.46%, a dolina rzeki wraz jej korytem ok. 5%. 10
Rzeka Banówka meandruje w stosunkowo wąskiej dolinie, wcinając się jednocześnie głęboko w podłoże i tworząc malownicze zakola. Głębokość doliny waha się od 3 do ok. 10 m. Zbocza doliny są strome, obfitują w drobne dolinki okresowo podmokłe i miejsca, gdzie obserwować można na lokalną skalę przejawy powierzchniowych ruchów masowych osunięcia, spływy, spełzywanie. 2.7. Obszar Chronionego Krajobrazu Wzniesień Górowskich Obszar Chronionego Krajobrazu Wzniesień Górowskich został utworzony na mocy rozporządzenia nr 40 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzniesień Górowskich Dz. Urz. Woj. Warmińsko- Mazurskiego 2008, nr 71, poz. 1366). Obszar Chronionego Krajobrazu Wzniesień Górowskich obejmuje obszar o urozmaiconej rzeźbie terenu, którą stanowią ciąg pagórów moreny czołowej o wysokości 150-160 m n.p.m. i występujące pomiędzy nimi obniżenia, w których często występują niewielkie jeziorka śródleśne. Obszar ten ma powierzchnię 11 067,4 ha, a dominują w nim tereny leśne (ok. 70%). 2.8. Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny został powołany rozporządzeniem nr 162 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 19 grudnia 2008 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny (Dz. Urz. Woj. Warmińsko-Mazurskiego 2008, nr 201, poz. 3154). Funkcjonowanie obszaru ma na celu ochronę walorów krajobrazowych i przyrodniczych doliny rzeki Łyny. Obszar obejmuje koryto rzeki Łyny w jej dolnym biegu wraz doliną i lokalnie fragmentami sąsiadujących wzniesień. Rzeka meandruje tworząc malownicze wysokie urwiste brzegi (np. w rejonie miejscowości Perkujki). Powierzchnia obszaru wynosi 16 429,9 ha. 3. Charakterystyka abiotycznych elementów środowiska 3.1. Położenie, ukształtowanie terenu i budowa geologiczna Nizina Staropruska jest położona w północnej części województwa warmińskomazurskiego. Jako kraina geograficzna jest przecięta granicą państwową Rzeczpospolitej Polskiej i Federacji Rosyjskiej (obwodu kaliningradzkiego). Większa część tej Niziny znajduje się poza granicą Polski. W granicach Polski obejmuje około 2700 km 2 i składa się z trzech części mezoregionów fizycznogeograficznych: Wzniesień Górowskich, Równiny 11
Orneckiej i Równiny Sępopolskiej. W obrębie Niziny Staropruskiej występują analizowane obszary Natura 2000: Ostoja Warmińska, Jezioro Oświn i okolice, Kaszuny i Bieńkowo, jak również obszary chronionego krajobrazu Wzniesień Górowskich, Rzeki Banówki i Doliny Dolnej Łyny. Jako makroregion Nizina Staropruska (841.5) odróżnia się od sąsiadującego od południa Pojezierza Mazurskiego dobrze rozwiniętym systemem dolin erozyjnych, brakiem jezior i małą ilością zagłębień bezodpływowych, a także występowaniem nielicznych, jedynie w północno-zachodniej i północno-wschodniej części, geomorfologicznych form marginalnych (przede wszystkim moren czołowych). Cechy te są związane z polodowcową ewolucją rzeźby i sąsiedztwem niskiej bazy erozyjnej Bałtyku. Pod względem hipsometrycznym region ten charakteryzuje się zróżnicowaniem pomiędzy wyniesionym cokołem morenowym Wzniesień Górowskich, wznoszących się ponad 100 m n.p.m. i z maksymalną wysokością 216 m n.p.m. (Góry Zamkowej) w pasie morenowym oraz obniżonymi wyraźnie poniżej 100 m n.p.m. równinami: Ornecką i Sępopolską. Cały obszar podlegał akumulacji utworów lodowcowych i wodnolodowcowych oraz erozji w tych utworach w okresie glacjalnym i postglacjalnym. Stwierdzona miąższość utworów czwartorzędowych na terenie Niziny Staropruskiej jest uzależniona od ukształtowania podłoża oraz przebiegu deglacjacji poszczególnych lądolodów. Na wzniesieniach jest najmniejsza, przykładowo na Wzniesieniach Górowskich wynosi ona najczęściej od 60 do 100 m a w obniżonej Równinie Sępopolskiej dochodzi do około 200 m. Materiał glacjalny stanowią przede wszystkim gliny zwałowe, czasami zawierające wkładki porwaki utworów kredowych i trzeciorzędowych. W mniejszym stopniu obszar budują piaski i żwiry oraz płytkie iły. Wzniesienia Górowskie, określone w regionalizacji fizycznogeograficznej J. Kondrackiego jako mezoregion 841.57 charakteryzują się genezą morenowego cokołu, otoczonego obniżeniami. Na tym cokole stwierdzono występowanie trzech ciągów moren czołowych, związanych z recesją lobu gdańskiego (fazy pomorskiej zlodowaceń północnopolskich), z których najwyraźniejsze są ciąg południowy i środkowy (z kulminacją Góry Zamkowej). Północny ciąg jest niższy i mniej wyraźny. Wymienione ciągi morenowe są zbudowane przede wszystkim z gliny zwałowej. Cokół morenowy jest przecięty w środkowej części doliną rzeki Wałsz, tworzącej głęboki jar poniżej Pieniężna. Na południowym skraju Wzniesień Górowskich także przebiega ciąg moren czołowych, kontynuujący się na Pojezierzu Mazurskim. Równina Ornecka (841.58) stanowi niewielki sandr, rozprzestrzeniony na wschód od doliny Pasłęki, wzdłuż jej dopływu Drwęcy Warmińskiej, obejmujący obszar Natura 2000 Kaszuny. W podłożu zachodniej części tego sandru występują zasięgi iłów warwowych, natomiast w jego części środkowej i wschodniej dominują piaski, które podlegały eolizacji, szczególnie w części środkowej. Równina Sępopolska (841.59) tworzy rozległą nieckę, wyniesioną na brzegach do 80-100 m i obniżającą się ku środkowi do 40-50 m n.p.m. Geneza Równiny Sępopolskiej związana jest z deglacjacją zastoiskową fazie pomorskiej zlodowaceń północnopolskich. Zostały w niej osadzone utwory ilaste o stosunkowo małej miąższości (1-2 m). W jej 12
powierzchnię są głęboko wcięte doliny rzek: Łyny i Guberu. Charakterystyczną cechą tej równiny jest występowanie w podłożu czerwonych iłów, szczególnie w niższej części tej równiny. Brak jest jednoznacznego określenia genezy występowania tych iłów. Są pozbawione materiału glacjalnego, miejscami przechodzą w mułki i piaski. Ich genezę wiąże się z krótkotrwałymi zastoiskami w niecce zagłębienia końcowego, powstałego w czasie recesji lądolodu z tego obszaru. Większe zasięgi iłów występują na północ od Lidzbarka Warmińskiego, na zachód od Reszla i Korszy, w okolicy Sępopola, Skandawy, wzdłuż rzeki Guber i jej dopływu Dejny. W części północno-wschodniej, na północ od Barcian, występuje zespół form szczelinowych i marginalnych, tworzących żywą rzeźbę pagórkowatą nad jeziorami Arlickim i Oświn. Największa rzeka tego regionu Łyna wytworzyła w swojej dolinie trzy poziomy terasowe, z których górne wiążą się z poziomem iłów okolic Sępopola. 3.2. Gleby Pokrywę glebową Niziny Staropruskiej tworzy kompleks strefowych gleb brunatnoziemnych, płowoziemnych oraz w mniejszych zasięgach gleb rdzawoziemnych, a także śródstrefowych gleb czarnoziemnych i gleb glejoziemnych w obniżeniach terenu. W dolinach największych rzek występują zasięgi gleb torfowych i murszowych oraz mad rzecznych. Największe zasięgi tworzą gleby brunatne, dominujące na terenie Równiny Sępopolskiej. Na Wzniesieniach Górowskich występuje kompleks gleb płowych i brunatnych związany z występowaniem w podłożu glin zwałowych lub piasków naglinowych, jedynie lokalnie urozmaicony glebami glejowymi i rdzawymi, w miejscach występowania utworów piaszczysto-żwirowych lub piasków na glinach bądź iłach. Równinę Ornecką zajmują w przewadze gleby rdzawe i bielicowe, wytworzone z wodnolodowcowych piasków i żwirów. Gleby brunatne wyraźnie dominują na terenie Niziny Staropruskiej, obejmując w swym zasięgu Ostoję Warmińską, okolice jeziora Oświn oraz sąsiedztwo Bieńkowa jako obszaru Natura 2000. Występują jako różne podtypy zarówno gleb brunatnych eutroficznych jak i dystroficznych, w zależności od lokalnych warunków podłoża geologicznego i jego uwilgotnienia, warunków klimatycznych i szaty roślinnej wraz z jej użytkowaniem. Skałą macierzystą tych gleb jest najczęściej glina zwałowa oraz iły, rzadziej pyły i piaski gliniaste. Odczyn gleb brunatnych jest często obojętny, w miejscach występowania porwaków kredowych przechodzący w słabo zasadowy (zwykle na głębokości około 70 cm). Są to gleby żyzne, zaliczane do II i III klasy bonitacyjnej. Podobne gleby brunatne dystroficzne, pomimo kwaśnego odczynu : ph <6,0 w poziomie A oraz <4,5 - w głębszych poziomach, są także stosunkowo bogate w składniki mineralne i próchnicę (Bednarek, Prusinkiewicz 1999). Gleby płowe, występujące w tym regionie w kompleksie z glebami brunatnymi, są także wytworzone z glin zwałowych lub z piasków naglinowych. Należą również do gleb dobrych, II i III klasy bonitacyjnej. Podobnie do gleb brunatnych występują w różnych podtypach, w zależności od lokalnych warunków, przede wszystkim gruntowo-wodnych. Największe zasięgi tych gleb występują w części zachodniej, obejmując znaczną północną część Wzniesień Górowskich (wg Mapy gleb Polski w skali 1:500 000,!972). W odniesieniu do 13
charakteryzowanych obszarów Natura 2000 gleby te występują w Ostoi Warmińskiej i w sąsiedztwie Bieńkowa. Gleby rdzawe występują w kilku płatach na Nizinie Staropruskiej, przede wszystkim w centralnej i zachodniej części oraz na południe od Jeziora Oświn. Jako gleby żwirowopiaszczyste są mniej żyzne od gleb brunatnych, jednakże wzbogacenie górnej części ich profili w części pyłowe lub iłowe powoduje zwiększoną żyzność i zaliczenie do IV klasy bonitacji. Najczęściej występują na nich skupiska lasów sosnowych lub z domieszką świerka i dębu. Część z nich znajduje się w uprawie polowej. W sandrowym obszarze Równiny Orneckiej występują przede wszystkim piaszczyste gleby bielicoziemne, głównie bielicowe i lokalnie bielice. Płytkie utwory piaszczyste są podścielone iłami, szczególnie w części zachodniej i środkowej. W takich miejscach, szczególnie w warunkach płytkiego zalegania warstwy wód podziemnych, wytworzyły się zasięgi gleb glejowych oraz organiczno-mineralnych: torfowo-glejowych, murszowoglejowych i mułowo-glejowych, również gleb organicznych torfowych. Charakterystycznym przykładem jest występujący tu obszar siedliskowy Natury 2000 Kaszuny. W jego centralnej części występuje eutroficzne i zarastające jezioro Potar, którego sąsiedztwo od południa stanowią mokradła boru bagiennego i torfowiska. Jako śródstrefowe gleby, występujące w obniżeniach Niziny Staropruskiej, zwłaszcza na Równinie Sępopolskiej, określa się czarne ziemie i gleby glejowe, mady rzeczne oraz gleby torfowe torfowisk niskich. Licznie występują na terenie Ostoi Warmińskiej oraz w bezpośrednim sąsiedztwie Jeziora Oświn. Skałą macierzystą czarnych ziem są często ciężkie gliny bogate w węglan wapnia. Charakteryzują się dużą miąższością poziomu próchnicznego około 40 cm oraz znaczną zawartością próchnicy od 3 do 5%. Pod względem przydatności rolniczej zaliczane są do II i III klasy bonitacyjnej (Bednarek, Prusinkiewicz 1999). Gleby torfowe torfowisk niskich na skutek odwadniania częściowo ulegały przesuszeniu oraz przekształceniu w gleby murszowe. Oprócz wymienionych wyżej gleb występują także niewielkie zasięgi gleb gytiowych powstałych z osadów pojeziernych gytii. Towarzyszą one często glebom torfowym. Mady rzeczne, występujące w głównych dolinach rzek tego regionu, charakteryzują się dość znaczną zawartością próchnicy. Z tego względu przeważają mady brunatne i czarnoziemne. W miejscach o dość znacznych deniwelacjach terenu i wyraźnym występowaniu procesów erozyjnych często spotyka się gleby deluwialne, charakteryzujące się dużą miąższością poziomu próchnicznego, dochodzącą nawet do 100 cm i znaczną zawartością próchnicy od 4 do 5%. Gleby te są przede wszystkim związane z dolną częścią stoków oraz zagłębieniami pomiędzy pagórkami. W charakteryzowanym obszarze występują przede wszystkim na wysokich i stosunkowo stromych stokach Wzniesień Górowskich. W miejscach zróżnicowanej rzeźby można zaobserwować charakterystyczne kateny gleb, gdzie na grzbietach wzniesień występują kompleksy gleb brunatnych i płowych, na środkowych częściach stoków gleby opadowo-glejowe a w dolnych partiach gleby deluwialne. Podnóża i obniżenia między pagórami, gdzie płytko występują wody gruntowe, zajmują gleby murszowo-glejowe lub torfowe (Uggla, Ferczyńska 1975). 14
3.3. Klimat Charakterystykę warunków klimatycznych opisywanego regionu oparto na informacjach zawartych w opracowaniach: Nowickiej, Grabowskiej (1989), Huturowicz, Grabowskiej, Nowickiej (1996) oraz Wiszniewskiego (1977). Przedstawia się ona następująco, w ujęciu całego regionu. Warunki termiczne wyraźnie różnią się od centralnej i zachodniej części Polski, średnia roczna temperatura wynosi 7 o C, w styczniu wynosi -3,5 o C i jest niższa o 1 do 2 o C w stosunku do Polski Środkowej oraz o 3 do 4 o C w stosunku do Polski Zachodniej. Podobna sytuacja termiczna występuje także w miesiącach lutym i marcu. Od kwietnia do października różnica temperatur wynosi tylko około 1 o C i zwiększa się w miesiącach listopadzie i grudniu do 2,5 o C. Średnia temperatura w lipcu wynosi 17,5 o C a w grudniu -1,5 o C. Średnie daty przejść przez wartości progowe przedstawiają się następująco: początek przedwiośnia (0 o C) przypada na około 16 marca, 3 tygodnie później niż na zachodzie Polski, początek wiosny (5 o C) następuje około 7 kwietnia, początek lata (15 o C) przypada na 4 czerwca a koniec lata na 2 września, początek jesieni (10 o C) około 2 października, to jest około 5 dni wcześniej niż na zachodzie Polski, koniec jesieni (5 o C) przypada na 1 listopada, początek zimy (<0 o C)występuje 6 grudnia, o 10 16 dni wcześniej niż na zachodnich krańcach Polski. Okres wegetacyjny jest znacznie krótszy niż w innych regionach kraju, trwa około 210 dni. Dni z przymrozkiem jest około 140, dni mroźnych (<0 o C) około 45 a dni upalnych (>30 o C) jest średnio 3-4. Zachmurzenie osiąga przeciętne roczne wartości od 6,5 do 7,0 stopnia pokrycia nieba i nie różni się zbytnio od notowanych w innych regionach Polski. Liczba dni pochmurnych wynosi 140. Usłonecznienie rzeczywiste w godzinach waha się rocznie od 4,2 do 4,4 godziny, podobnie jak w pozostałej części kraju. W regionie występuje przewaga wiatrów zachodnich i południowo-zachodnich, o prędkościach do 3 m/s. Sumy roczne opadów kształtują się od 550 do 600 mm i nie różnią się znacznie od sum opadów notowanych dla innych obszarów Polski Niżowej. Najwyższe sumy opadów występują w miesiącu lipcu, osiągając wartości 90 100 mm. Ogólnie znaczna jest przewaga opadów okresu letniego, od czerwca do września wynoszą one powyżej 70 mm miesięcznie, w porównaniu z okresem zimowych, kiedy wynoszą 30 40 mm miesięcznie. Dni z pokrywą śnieżną jest średnio około 60, przy czym pokrywa śnieżna zanika kilkakrotnie w ciągu zimy. Z przedstawionej charakterystyki wynika odmienność warunków klimatycznych tego regionu w porównaniu z innymi regionami Polski Niżowej. 15
3.4. Wody powierzchniowe i podziemne Wody powierzchniowe w charakteryzowanym regionie występują przede wszystkim w obszarze dorzecza Pregoły a jedynie na północno zachodnim skraju Ostoi Warmińskiej występują bezpośrednie dopływy do Morza Bałtyckiego poprzez Zalew Wiślany. Największą rzeką jest Łyna dopływająca do Pregoły na północ od granicy Polski. Przecina ona region Niziny Staropruskiej wraz z Ostoją Warmińską. Inne ważniejsze cieki to głównie dopływy Łyny: Guber, Omęt i Elma oraz Kanał Mazurski płynący w sąsiedztwie obszaru Natura 2000 Jezioro Oświn i okolice. Stosunkowo liczne są drobne cieki występujące na Równinie Sępopolskiej. W miejscach płytkiego występowania w podłożu iłów utworzyły się mokradła powodujące znaczne uwodnienie regionu i Ostoi Warmińskiej. Na Wzniesieniach Górowskich ważnym ciekiem jest rzeka Wałsza przecinająca Wzniesienia i płynąca w kierunku zachodnim do Pasłeki, uchodzącej do Morza Bałtyckiego poprzez Zalew Wiślany. W charakteryzowanym regionie występują nieliczne jeziora, jednakże ważne dla części występujących obszarów Natura 2000: Jezioro Oświn i okolice oraz Kaszuny z jeziorem Potar. W Ostoi Warmińskiej jedyne większe jeziora to Kinkajmskie i Arklickie, oprócz nich występuje kilkadziesiąt niewielkich jezior i stawów rybnych. W całym regionie w utworach czwartorzędowych brakuje Głównego Zbiornika Wód Podziemnych. Najbliższy jest położony na południe od Lidzbarka Warmińskiego, jako porowy zbiornik międzymorenowy z ujęciami sięgającymi głębokości 20 50 m. W rejonie Lidzbarka Warmińskiego, Bartoszyc i Korszy w głębokim podłożu utworów trzeciorzędowych i kredowych (150 200 m) występuje szczelinowo-porowy zbiornik z zanieczyszczonymi wodami wymagającymi uzdatniania. Główne zaopatrzenie w wodę dla celów pitnych i gospodarczych w regionie stanowią wody gruntowe oraz wgłębne z międzymorenowych warstw wodonośnych. 4. Siedliska przyrodnicze obszarów Natura2000 Ostoja Warmińska, Bieńkowo i Kaszuny oraz obszarów Chronionego Krajobrazu pozostających w granicach Ostoi Warmińskiej Siedlisko przyrodnicze (habitat) to pojęcie wprowadzone w dyrektywie siedliskowej UE. Oznacza miejsce charakteryzujące się szczególnymi warunkami siedliskowymi (rodzaj skały macierzystej, gleby, stosunków wodnych, właściwości klimatycznych) oraz szczególną szatą roślinną o znacznej wartości przyrodniczej. Najczęściej klasyfikacja siedlisk przyrodniczych odbywa się na podstawie występowania konkretnych zbiorowisk roślinnych. Podstawą do ich wykazania jest diagnoza fitosocjologiczna roślinności. Siedlisko przyrodnicze to pojęcie znacznie szersze niż zbiorowisko roślinne. Najczęściej w skład jednego siedliska mogą wchodzić rozmaite zbiorowiska roślinne. Przyjęto tu stosować klasyfikację fitosocjologiczną, która nie zawsze jest zgodna z typologią leśną. Teren Ostoi Warmińskiej pokrywają przede wszystkim grunty rolnicze stanowiące 71% powierzchni. Siedliska łąkowe stanowią około 6% obszaru. Lasy pokrywają ok 22% obszaru. 16
Siedliska leśne należą prawie w całości do Lasów Państwowych, łąkowe w 70% do Agencji Rynku Rolnego Skarbu Państwa, w 30% położone są na gruntach prywatnych. Wyraźnie zaznacza się podział szaty roślinnej na terenie ostoi na część wschodnią położoną na Nizinie Sępopolskiej i część zachodnią położoną na Wzniesieniach Górowskich (Tabela 2). Na Nizinie Sępopolskiej dominują lasy liściaste grądowe, łęgowe oraz olsowe, znaczną część obszarów leśnych zajmują bory i lasy bagienne większy jest także udział tradycyjnie użytkowanych łąk świeżych (O. Arrhenatheretalia) i wilgotnych (O. Molinietalia). Większy jest także udział borów i lasów bagiennych. Na terenie Wzniesień Górowskich przeważają bory mieszane (Querco-Pinetum), bory sosnowe lub świerkowe. Na wzniesieniach pochodzenia polodowcowego występują także klonowo-lipowe lasy zboczowe i żyzne buczyny niżowe. Mniejszy jest udział lasów grądowych, borów i lasów bagiennych oraz ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk. Tabela 2. Powierzchnia (ha) zachowanych siedlisk wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG na tle podziału administracyjnego Ostoi Warmińskiej. W nawiasach podano liczbę obiektów dla stanowisk o niezmiennych, izolowanych powierzchniach. Powiat Bartoszyce Braniewo Gmina Zbiorniki wodne eutroficzne Zbiorniki wodne dystroficzne Torfowiska wysokie Torfowiska przejściowe Ekstensywnie użytkowane łąki Grądy subatlantyckie Grądy subkontynentalne Łęgi olszowe i olszowojesionowe Łęgi dębowo-wiązowojesionowe Barciany 21 (16) 4 4 (4) - 411-610 78-73 Bartoszyce 16 (13) 8 12 (8) 6 (3) 66 289 191 75 16 245 Sępopol 61 (8) 1 7 (7) - 343 38 50 37 18 32 Górowo Iławeckie 88 (13) - 15 (4) 13 (2) 767 205 182 155-222 Lelkowo 37 (2) 3 27 (8) - 80-3,5 61-103 Pieniężno 1 (3) - 1 (1) - - - 76 15-3 Braniewo 1 (1) - - - 15 89 44 63 1 - Powierzchnia całkowita na terenie Ostoi 224 (50) 16 65 (32) 19 (5) 1687 621 1156 484 35 678 Bory i lasy bagienne 17
4.1. Siedliska łąkowe Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) kod 6510 Definicja łąk będących siedliskiem przyrodniczym Natura 2000 istotnie zmieniła się od początku wdrażania sieci Natura 2000 w Polsce. Początkowo, w fazie inwentaryzacji siedlisk przyrodniczych w latach 2007-2008, zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Środowiska, do siedliska kwalifikowano wszelkie żyzne i średnio żyzne użytki zielone zagospodarowane ekstensywnie w tradycyjny sposób, zarówno świeże jak i wilgotne. Obecnie przyjmuje się zgodnie z zaleceniami poradników ochrony siedlisk MS i metodyką monitoringu ochrony siedlisk przyrodniczych GIOŚ, że siedlisko przyrodnicze 6510 obejmuje łąki świeże związku Arrhenatherion elatioris a więc półnaturalne trwałe łąki rajgrasowe i konietlicowe, w tradycyjny sposób użytkowane kośnie lub pastwiskowo. Są to wielogatunkowe łąki, przeważnie ze współdominacją gatunków traw takich jak rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius), owsica omszona (Avenula pubescens), kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis), wiechlina łąkowa (Poa pratensis) czy konietlica łąkowa (Trisetum flavescens). Łąki takie charakteryzuje udział diagnostycznych gatunków dwuliściennych, do których zalicza się groszek żółty (Lathyrus pratensis), koniczynę drobnogłówkową (Trifolium dubium), skalnicę ziarenkowatą (Saxifraga granulata), świerzbnicę polną (Knautia arvensis), kozibrody (Tragopogon sp.), dzwonek rozpierzchły (Campanula patula), przytulię pospolitą (Galium mollugo), czy marchew zwyczajną (Daucus carota). Tradycyjnie łąki świeże są użytkowane dwukośnie lub trzykośnie ze względu na wysoką jakość pozyskiwanego plonu. Wiele gatunków łąk świeżych odznacza się wysoką wartością paszową, małą zawartością włókna, dużą smakowitością. Dodatkowo udział gatunków szkodliwych dla bydła i koni jest mniejszy niż na łąkach wilgotnych. Właściwy skład gatunkowy runi kształtuje się w wyniku długotrwałego tradycyjnego zagospodarowania, dlatego z reguły są to łąki nie orane i nie podsiewane od przynajmniej 5 lat. Podobnym bogactwem gatunkowym odznaczają się tradycyjnie użytkowane łąki wilgotne, które choć nie są siedliskiem Natura 2000 spełniają ważną rolę w zachowaniu stanowisk gatunków roślin chronionych (np. z rodziny storczykowatych) i siedlisk lęgowych ptaków. Rozmieszczenie siedliska na terenie Ostoi Warmińskiej oraz obszarów Bieńkowo i Kaszuny Ocena areału łąk świeżych i ich rozmieszczenia na terenie Ostoi Warmińskiej jest zadaniem do wykonania w przyszłości, np. trakcie przygotowania dokumentacji siedliskowej Planu Zadań Ochronnych obszaru. Dotychczasowe inwentaryzacje prowadzone były z 18
zastosowaniem innych kryteriów klasyfikacji, dlatego większość wykazanych stanowisk to łąki wilgotne, nie będące siedliskiem Natura 2000. Aspekt wiosenny łąki wilgotnej (fot. G. i T. Kłosowcy) Siedliska łąkowe zajmują około 6% powierzchni ostoi tj. 8490 ha. Około 1700 ha stanowią łąki użytkowane ekstensywnie. Pozostałe powierzchnie to łąki podsiewane, zamienione na wysokoplonujące użytki zielone, grunty obecnie zalesione, bądź nieużytki podlegające sukcesji wtórnej. Spośród łąk około 1230 ha to łąki świeże ze zbiorowiskami roślinnymi rzędu Arrhenatheretalia a około 460 ha to łąki wilgotne, jedno lub dwukośne rzędu Molinietalia. Większość łąk znajduje się w zachodniej części obszaru, na terenie Wzniesień Górowskich, ponieważ żyźniejsze ziemie Niziny Sępopolskiej w większości przeznaczono na grunty orne. Zagrożenia i przejawy degradacji łąk świeżych Łąki to półnaturalne siedliska utrzymujące się dzięki regularnemu użytkowaniu. Przemiany ekonomiczne Polskiej gospodarki rolnej spowodowały, że na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat wiele łąk pozostawiono bez użytkowania lub przekształcono w intensywne uprawy łąkowe. zaniechanie użytkowania, sukcesja roślinności, 19
użytkowanie intensywne z zastosowaniem orki, wysiewania mieszanek traw, zbyt częstym koszeniem, intensywny wypas bydła z zastosowaniem dużej obsady i obciążenia pastwiska, zmiana sposobu zagospodarowania, przekształcanie łąk w grunty orne, zmiana kwalifikacji gruntu, zalesianie, zabudowywanie, niewłaściwe metody zbioru siana, bez naturalnego suszenia na powierzchni łąki, zbyt wczesne koszenie, uniemożliwiające dorastanie gatunków do fazy owocowania. Działania ochronne: utrzymanie tradycyjnego użytkowania kośnego lub wypasu przy obciążeniu nie większym niż 2 DJP/ha/rok, nie nawożenie łąk nawozami mineralnymi powyżej 60 kg N/ha/rok, zachowanie trwałej uprawy z tradycyjnym składem gatunkowym runi bez orki i podsiewania, pozostawianie niewielkich fragmentów łąk (5-10% powierzchni) nieskoszonych, w każdym roku w innym miejscu w celu umożliwienia owocowania i rozsiewania roślin, utrzymanie tradycyjnych metod koszenia i suszenia siana na powierzchni łąki, wprowadzanie zakazów przekształcania łąk w grunty orne lub zalesiania, 4.2. Siedliska torfowiskowe Torfowiska to tereny stale wilgotne, na których panują specyficzne warunki chemiczne i fizyczne, powodujące, że szczątki obumierających roślin nie podlegają mineralizacji, lecz zamierając tworzą pokłady martwej materii organicznej torfu. W zależności od odczynu i zasobności wody powstają różne rodzaje torfowisk wysokie, przejściowe i niskie. Podczas gdy torfowiska niskie stanowią blisko 92% torfowisk na terenie kraju, torfowiska wysokie zajmują około 4,7% a przejściowe 3,2%. Podobnie jak w Polsce, na terenie krajów Unii Europejskiej, torfowiska wysokie i przejściowe zajmują bardzo małe powierzchnie i podlegają ochronie. Torfowiska niskie powstają w wyniku długotrwałego utrzymywania się wód przepływowych, zasobnych w minerały. Powstają w miejscach rozlewisk na tarasach zalewowych rzek, źródliskach. Roślinność tych torfowisk to szuwary zbudowane przede wszystkim z wysokich turzyc. Przeważnie sąsiadują od strony zbiorników czy cieków wodnych ze zbiorowiskami wysokich szuwarów trzcinowych, pałkowych, mannowych. Od strony lądu szuwary turzycowe sąsiadują z lasami olszowymi, zaroślami wierzb lub wilgotnymi, okresowo zalewanymi łąkami kośnymi. 20
Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwótczą kod 7110 Torfowiska wysokie powstają w wodach stojących, izolowanych, nie przepływowych. Woda utrzymująca się na torfowiskach wysokich jest skrajnie uboga w związki mineralne i silnie kwaśna. W tych warunkach roślinność składa się głównie z gatunków torfowców, unoszących się na wodzie. W ich sąsiedztwie najczęściej spotkać można zbiorowiska roślinne, charakterystyczne dla siedlisk bardzo ubogich, na piaszczystych glebach bielicowych lub rdzawych. Są to najczęściej bory sosnowe lub murawy piaskowe. Żywe torfowisko wysokie to warstwa torfu tworząca tak zwany mszar (pło, spleja) zarastający misę jeziorną. Powierzchniowa warstwa torfowiska (akrotelm), okresowo znajdująca się ponad poziomem wody, składa się z żywych roślin i ich szczątków podlegających częściowemu rozkładowi mikrobiologicznemu. Ze względu na higroskopijne właściwości torfowce podnoszą wodę ponad poziom wód gruntowych. Jest to możliwe dzięki szczególnej budowie anatomicznej tych mchów. Ich liście i łodygi składają się w większej części z martwych komórek hjalinowych (wodonośnych) o porowatych ścianach komórkowych. Tworzą one sprawnie działający system kapilarny. Magazynują ubogą w związki mineralne wodę pochodzącą z opadów atmosferycznych. Warstwa stale znajdująca się poniżej poziomu wody (katotelm) to pokład martwej materii organicznej nie ulegającej rozkładowi. Torfowiska mają często kształt soczewkowaty, z płem położonym najwyżej w części środkowej, opadającym powoli ku brzegom torfowiska, gdzie często znajduje się okrajek wody. W centralnej części przybierają szczególną fizjonomię wzgórków i dolinek. Na wzgórkach panują nieco inne warunki wilgotnościowe i występują tam inne gatunki torfowców. Skład gatunkowy Podłoże torfowiska stanowi kobierzec mchów z rodzaju Sphagnum, tworzący (zwłaszcza w jesieni) barwną mozaikę zielonych torfowców Girgensohna, żółtawych torfowców błotnych, magellańskich, torfowców brunatnych, torfowców czerwonawych i innych gatunków. Poza torfowcami rosną tu także inne gatunki mchów jak płonnik pospolity (Polytrichum commune), płonnik właściwy (Polytrichum strictum), mochwian błotny (Aulacomnium palustre) czy borzeslad torfowy (Pohlia sphagnicola). Na powierzchni torfu płożą się pędy żurawiny błotnej (Oxycoccus palustris), na wzgórkach zadomawiają się gatunki przechodzące z sąsiadujących, ubogich borów sosnowych borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea), borówka czernica (Vaccinium myrtillus), wrzos pospolity (Calluna vulgaris). Do typowych krzewinek występujących na podłożu mszaru należą bagno zwyczajne (Ledum palustre) i modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia). Szczególnym gatunkiem krzewinkowym, występującym tylko w północnej Polsce jest bażyna czarna (Empetrum nigrum). 21
Torfowisko wysokie ze strukturą wzgórkowo-dolinkową (fot. Łukasz Chachulski) Spośród roślin o trawiastym pokroju na torfowiskach występują turzyce i wełnianki. Wełnianka pochwowata (Eriophorum vaginatum) często tworzy łany na torfowiskach wysokich. Wełnianka wąskolistna (Eriophorum angustifolium) typowa dla torfowisk przejściowych, występuje na torfowiskach wysokich zazwyczaj mniej licznie. W fazie dolinkowej torfowiska, tj. w obniżeniach torfu przez większą część sezonu wegetacyjnego zalanych wodą dominują turzyce, turzyca bagienna (Carex limosa), turzyca strunowa (Carex chordorrhiza) oraz przygiełka biała (Rhynhospora alba). Rozległe obniżenia na podłożu torfu z szuwarami turzycy bagiennej lub przygiełki białej zajmują oddzielne miejsce w klasyfikacji siedlisk przyrodniczych Natura 2000 jako siedlisko o kodzie 7150 (obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion). Miejsca ze stale utrzymującą się wodą, w dolinkach oraz na obrzeżu torfowiska, zajmują gatunki charakterystyczne torfowisk przejściowych jak bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata), siedmiopalecznik błotny (Comarum palustre), czermień błotna (Calla palustris), bagnica torfowa (Scheuchzeria palustris). 22
Bażyna czarna (fot. G. i T. Kłosowcy) Na obrzeżach torfowiska zwłaszcza w miejscach nieco zasobniejszych często spotyka się inne gatunki torfowców jak torfowiec nastroszony (Sphagnum squarrosum) oraz gatunki szuwarowe turzycę błotną czy dzióbkowatą. Na powierzchni torfu, zwłaszcza w miejscach słabo porośniętych roślinami naczyniowymi spotkać można liczne stanowiska rosiczki okrągłolistnej, rośliny mięsożernej, która trawiąc złapane owady uzupełnia sobie niedobory minerałów niezbędnych do wzrostu. Rozmieszczenie siedliska na terenie Ostoi Warmińskiej oraz obszarów Bieńkowo i Kaszuny Na terenie Ostoi Warmińskiej torfowiska wysokie zajmują powierzchnię około 65 ha, z czego 34 ha to stanowiska dobrze zachowane, posiadające właściwe stosunki wodne i gatunki diagnostyczne. Łącznie zinwentaryzowano 32 obiekty, rozproszone głównie w zachodniej części ostoi, na terenie Nadleśnictwa Zaporowo. Największe z nich objęto szczególną ochroną na terenie obszaru Natura 2000 Bieńkowo (PLH280009), zatwierdzonego decyzją KE w 2008 roku. Wszystkie torfowiska wysokie znajdują się na terenach należących do Lasów Państwowych. Najczęściej są to użytki ekologiczne, strefy ochronne, gdzie nie prowadzi się gospodarki leśnej ani też nie przeprowadza melioracji. Około 4% torfowisk charakteryzuje się wyraźnie mniejszym bogactwem gatunkowym. Reprezentują one końcowe stadia sukcesji i udział roślin fazy dolinkowej jest z tego powodu mniejszy. Około 1,5% torfowisk wykazuje znamiona degradacji w wyniku obniżenia poziomu wody, który był następstwem przeprowadzonych niegdyś melioracji odwadniających. Największe pod względem powierzchni torfowiska znajdujące się na terenie Leśnictw Borek i Żelazna Góra (Nadleśnictwo Zaporowo) otoczone są rowami melioracyjnym i noszą 23
ślady pozyskiwania torfu w okresie międzywojennym XX wieku. Liczne, mniejsze płaty torfowisk wysokich zinwentaryzowano na terenie Wzniesień Górowskich, przy wsi Góreczno, na granicy państwa, pod Zamkową Górą, w lasach położonych na północ od wsi Grabowiec, na południe od wsi Warszkajty, oraz na wschód od wsi Barciszewo. Znacznie żyźniejsze siedliska Niziny Sępopolskiej nie sprzyjały powstawaniu torfowisk wysokich, dlatego we wschodniej części Ostoi Warmińskiej występują one mniej licznie. Zinwentaryzowane, dobrze zachowane stanowiska znajdują się w okolicach Bartoszyc, pomiędzy wsią Liski i Kolonią Wyrwilty oraz w kompleksie leśnym położonym na zachód od Kolonii Wiatrowiec. Na terenie obszaru Kaszuny torfowiska wysokie znajdują się w oderwanej, północnej części obszaru położonej około 1,5 km na północny-wschód od jeziora Potar oraz na południowym krańcu jeziora. Zagrożenia i przejawy degradacji torfowisk wysokich Wydobycie torfu. Większość torfowisk wysokich nosi wyraźne ślady użytkowania. W odległych już czasach, torf pozyskiwano jako materiał opałowy i jako materiał stosowany do ocieplania ( gacenia ) domów. Na torfowiskach usypywano groble, wydobywano kostki torfu i układano w stosy do wyschnięcia a następnie wywożono z torfowiska po groblach. Ta działalność dawno już ustała a na torfowiskach wysokich pozostały doły potorfowe i nasypy, którymi wywożono urobek. Większość z nich zarasta znów torfem w takim stopniu, że są już mało zauważalne. W dzisiejszych czasach torf wysoki jest powszechnie wykorzystywany jako podłoże ogrodnicze. Wydobycie torfu na dużą skalę wiąże się z całkowitą degradacją siedliska przyrodniczego, dlatego nie powinno to mieć miejsca, zwłaszcza na terenach objętych wszelkimi formami ochrony przyrody. Zalesianie. W dzisiejszych czasach, w gospodarce prowadzonej przez PGL Lasy Państwowe coraz większą uwagę zwraca się na pozaprodukcyjne funkcje lasu. Istotne znaczenie dla zachowania obszarów torfowisk ma wyznaczanie stref ochronnych i użytków ekologicznych w celu zachowania tych cennych siedlisk. Nie zawsze jednak tak było. W wieku XX, zwłaszcza w okresie powojennej gospodarki, jaką prowadzono za czasów PRL, podejmowano działania zmierzające do zwiększenia produktywności obszarów administrowanych przez Lasy Państwowe. W tym okresie wiele torfowisk zostało zmeliorowanych. Na torfie prowadzono nasadzenia sosny zwyczajnej, w miarę potrzeby nawożąc glebę mineralną (piasek), na której sadzono drzewka. Nie przyniosło to oczekiwanych rezultatów gospodarczych, spowodowało natomiast znaczne zmniejszenie areału torfowisk i liczby stanowisk cennych przyrodniczo gatunków rzadkich roślin objętych ochroną. Regulacja stosunków wodnych. Do zachowania torfowisk wysokich niezbędne jest utrzymanie wysokiego poziomu wód gruntowych a także ich właściwości chemicznych. Wszelkie melioracje odwadniające, które powodują obniżenie poziomu wody, przyspieszają sukcesję roślinności. Jako pierwsze giną torfowce. Kępy wełnianek, turzyc, traw jak np. trzęślica modra, zwiększają swój areał i w końcu tworzą zwartą darń porastającą podłoże torfowe, które w wyniku przesuszenia mineralizuje stwarzając dobre 24
podłoże dla bardziej wymagających gatunków roślin. Stopniowo, na torfowisko wkracza brzoza brodawkowata i sosna zwyczajna. Eutrofizacja. Ponieważ torfowiska znajdują się w najniżej położonych zagłębieniach terenu nierzadko spotyka się systemy odwadniające położone w sąsiedztwie tereny rolnicze łąk i pól uprawnych. Odprowadzanie na torfowisko wody zawierającej znaczne ilości związków mineralnych powoduje jego użyźnienie i bujny rozwój roślinności szuwarowej, zarośli wierzby łozy czy olchy zwyczajnej. Użyźnianie torfowisk może być spowodowane nie tylko w wyniku odprowadzania wód z gruntów ornych. Podobny efekt może spowodować intensywna hodowla bydła w sąsiedztwie torfowiska. Znane są także przypadki celowego wywożenia obornika czy gnojowicy na tereny torfowisk w celu użyźnienia i zagospodarowania tych bezwartościowych terenów. Naturalna sukcesja. Torfowiska wysokie w naturalny sposób zmieniają się z czasem. W wyniku przyrostu złoża torfu dochodzi do zrównoważenia ilości wody pochodzącej z opadów atmosferycznych z wodą wyparowującą i odpływającą z mszaru. Naturalnie rozpoczyna się wtedy powolna mineralizacja powierzchniowych warstw torfowiska i wkraczanie roślinności drzewiastej. Na powierzchnię torfowiska osiedlają się brzozy brodawkowate i sosny zwyczajne. Z czasem coraz większy udział w budowie pokrywy roślinnej mają gatunki borów sosnowych. Ostatecznym stadium rozwoju roślinności jest wykształcenie się boru bagiennego. Działania ochronne Dla zachowania siedlisk torfowiskowych najczęściej proponowane zabiegi ochronne to: zakaz prowadzenia melioracji odwadniających i konserwacji istniejących rowów melioracji szczegółowych, zakaz odprowadzania wód z terenów rolniczych, zakaz wydobycia torfu, wyznaczanie stref ochronnych, wolnych od intensywnej gospodarki rolnej wokoło siedliska. Pozycja w klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Klasa Oxycocco-Sphagnetea Rząd Sphagnetalia magellanici Związek Sphagnion magellanici Zespoły zidentyfikowane na terenie Ostoi Warmińskiej: Sphagnetum magellanici - mszar torfowca magellańskiego z udziałem innych gatunków torfowców, krzewinek, wełnianek i turzyc. Za gatunek charakterystyczny zespołu przyjęto torfowiec czerwonawy Sphagnum rubellum. Torfowiska tego zespołu często posiadają strukturę kępkowodolinkową. 25