Mazowieckie Studia Humanistyczne

Mazowieckie Studia Humanistyczne Rocznik IX 2003 Nr 1-2 Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna Łowicz

Rada Redakcyjna: Wiesław Balcerak, Stanisław Bylina, Edward Ciupak, Jerzy Hołubiec, Marek Kazimierz Kamiński, Piotr Łossowski, Kazimierz Pospiszyl, Tadeusz Rawski, Zbigniew Skiełczyński, Roch Sulima (przewodniczący), Władysław P. Zaczyński Redaktor Naczelny: Andrzej Koryn Sekretarz Redakcji: Wanda Bednarowicz Opracowanie redakcyjne: Barbara Janicka, Teresa Pawlak-Lis Skład komputerowy: Dariusz Górski Copyright by Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna Łowicz 2003 Adres Redakcji: Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna 99^00 Łowicz, ul. Akademicka 1/3 tel./fax 0-46-8374392, 0-46-8374778 Druk i oprawa: Sowa - Druk na życzenie www.sowadruk.pl tel. 022 431-81-40 Wydanie I, Łowicz 2003 PL ISSN 1234-5075

SPIS TREŚCI ARTYKUŁYISTUDIA Jacek Płosiński, WYPRAWA KNIAZIA SEMENA URUSOWA NA BRZEŚĆ (LISTOPAD-GRUDZIEŃ 1655 R.) 5 Ceemjiana M. OajibKoem, CJIABJIHCKHH BOTIPOC B HflEOJIOTHH H nojihthke JIbBOBCKOH IJEHTPAJIbHOH HAIJHOHAJIbHOH PAflLI (IV-X 1848 T.) 33 Tomasz Szarota, MIEJSCA ZBRODNI Z LAT 1939-1945 - ZACHOWANE W PAMIĘCI, ODCHODZĄCE W ZAPOMNIENIE, NA NOWO ODKRYTE PO DZIESIĘCIOLECIACH 51 Andrew Targowski, IN PURSUIT OF A CRITICAL TOTAL HISTORY THEORY THE MODELING OF CIVILIZATION'S HISTORY 61 Ivo Pospisil, SOME ASPECTS OF THE HISTORY OF CZECH SLAVONIC LITERARY STUDIES IN THE CONTEXT OF CONTEMPORARY THOUGHT 85 Leszek Niewiadomski, PANORAMA FENOMENOLOGII FRANCUSKIEJ 95 Robert E Schwartz> A NOSTALGIA FOR THE PERMANENT IN MANIFESTATIONS OF THE HUMAN: HUSSERL AND LEVINAS 117 Jerzy Stańczyk, POKÓJ W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH 127 Władysław Katyński, OSIĄGNIĘCIA I SŁABOŚCI POLSKIEJ TEORII ZARZĄDZANIA 145 MASOVIANA Walerian Warchałowski, KULT I IKONOGRAFIA ŚW. JANA NEPOMUCENA W ŁOWICZU 153

Henryk Bartoszewicz, ROZWÓJ PRZESTRZENNY WARSZAWY W LATACH 1800-1914 W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ KARTOGRAFICZNYCH 165 MATERIAŁY I DOKUMENTY Czesław Wiśniewski, PRÓBA IDENTYFIKACJI ŹRÓDEŁ CELÓW WYCHOWANIA 189 Elżbieta Śmiechowska, PRZEGLĄD TWÓRCZOŚCI PEDAGOGICZNEJ ADOLFA DYGASIŃSKIEGO 199 Urszula Ordon, Edyta Skoczylas-Krotla, KOMUNIKACJA NA PŁASZCZYŹNIE NAUCZYCIEL - UCZEŃ NA POZIOMIE ZINTEGROWANEJ EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ - RAPORT Z BADAŃ 211 RECENZJE I NOTY Marta Brodala, Anna Lisiecka, Tadeusz Ruzikowski, Przebudować człowieka. Komunistyczne wysiłki zmiany mentalności {Iwona Miernik) 227 Od Berlina do Kynoskefalaj - pierwsza setka Historycznych Bitew" (Robert Kisiel) 231 Tomasz Strzeżek, Warszawa 1831 (Robert Kisiel) 237 Robert Kłosowicz, Nowy Orlean 1815, (Robert Kisiel) 238 Péter Szabó, Łuk Donu 1942-1943 (Robert Kisiel) 241 Jarosław Wojtczak, Naseby 1645 (Robert Kisiel) 243 Dariusz Kupisz, Smoleńsk 1632-1634 (Robert Kisiel) 246 Edward Tomczak, Tadeusz Kościuszko o manewrach artylerii konnej (Robert Kisiel) 248 ŻYCIE NAUKOWE 40 lat Zakładu Dziejów Europy XIX i XX wieku Instytutu Historii PAN (Piotr Łossowski) 253 Polsko-francuska konferencja naukowa La femme dans la société médiévale et moderne" (Jacek Adamczyk) 261 Dramatyczne dzieje polskiej psychiatrii w świetle życiorysu wybitnego lekarza (Zbigniew T. Wierzbicki) 265

A R T Y K U Ł Y I S T U D I A Mazowieckie Studia Humanistyczne Jacek Płosiński Nr 1-2,2003 WYPRAWA KNIAZIA SEMENA URUSOWA NA BRZEŚĆ (LISTOPAD-GRUDZIEŃ 1655 R.) Ostatnie duże opracowanie dotyczące wojny Rzeczpospolitej z Moskwą w połowie XVII w. ukazało się w literaturze polskiej w początkach poprzedniego stulecia. Wyszło spod pióra zasłużonego badacza nowożytnych dziejów Polski i Litwy Ludwika Kubali 1. Próżno szukać w nim informacji na temat ofensywy wojsk moskiewskich na Brześć mającej miejsce pod koniec 1655 r. Szerszych wiadomości w tej sprawie nie znajdziemy też w historiografii rosyjskiej. Najobszerniejsza wzmianka w literaturze rosyjskiej (zaledwie pół strony) znajduje się w pracy Aleksandra Nikołajewicza Malcewa 2. W historiografii polskiej najwięcej danych w tej sprawie podaje, nie wolna niestety od błędów, praca Wiesława Majewskiego 3. Mniejsze wzmianki można znaleźć w pracach takich historyków, jak: Tadeusz Wasilewski, Andrzej Rachuba, Henryk Wisner 4. Wynikało to przede wszystkim z małej liczby źródeł dotyczących interesującego nas tematu. Wspomniani wyżej historycy dysponowali właściwie jedynie dwoma relacjami opisującymi te wydarzenia i to tylko z perspektywy moskiewskiej. Były to: zbiorowa skarga żołnierzy pospolitego ruszenia nowogrodzkiego na ich do- 1 L. Kubala, Wojna moskiewska 1654-1655, Lwów 1910. 2 A.N. Malcew, Rossija i Bielorussija w sieriedinie XVII wieka, Moskwa 1974, s. 105. 3 W. Majewski, Potop szwedzki (1655-1660% w: Z dziejów wojskowych ziem północno- -wschodnich Polski, Z. Kosztyła (red.), cz. 1, Białystok 1986, s. 82-83. 4 T. Wasilewski, Rola puszcz północno-wschodniej Polski w okresie najazdu szwedzkiego w XVII wieku, w: Puszcze i lasy działaniach wojennych, Białystok 1981, s. 54-55; tenże, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: B. Radziwiłł, Autobiografia, Warszawa 1979, s. 53; A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX 1655-111656). Przyczynek do postawy magnaterii w okresie potopu", Acta Baltico-Slavica", t. 11, 1977, s. 88; H. Wisner, Rok 1655 w Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. 26, 1981, s. 101; tenże, Janusz Radziwiłł 1612-1655. Wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Warszawa 2000, s. 204.

6 Jacek Płosiński wódców, kniaziów Semena Urusowa i Jurija Borjatinskiego (Barjatinskiego) 5 i anonimowa relacja znaleziona w XIX w. w papierach rodziny Wołkońskich 6. Na podjęcie tego tematu zdecydowałem się po znalezieniu dwóch nowych źródeł dotyczących interesujących nas wydarzeń, których oryginały przechowywane są obecnie w Riksarkivet w Sztokholmie (dalej RA). Obie relacje opisują wydarzenia z perspektywy litewskiej, a są to: obszerny, ośmiostronicowy list Woltera (Waltera) Korffa do swego ojca, wojewody wendeńskiego Mikołaja Korffa, relacjonujący wydarzenia mające miejsce na południowo-zachodnich ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego pod koniec 1655 r. 7 i list Adama Chreptowicza do dowódcy szwedzkiej armii inflanckiej, Magnusa Gabriela de la Gardie 8. Rozpoczęta w maju 1655 r. ofensywa wojsk moskiewskich doprowadziła do zdobycia Wilna (8 sierpnia) przez armię centralną znajdującą się pod nominalnym dowództwem cara Aleksego Michajłowicza (faktycznie dowodził nią Jaków Kudenetowicz Czerkasski) 9. Liczące około 4000 ludzi wojska litewskie pod dowództwem hetmana wielkiego Janusza Radziwiłła i polnego Wincentego Gosiewskiego, próbujące stawić czoło nieprzyjacielowi pod stolicą Wielkiego Księstwa, zostały zmuszone do odwrotu. Część pułków hetmana polnego i starosty żmudzkiego Jerzego Karola Hlebowicza pod dowództwem Kazimierza Chwaliboga Żeromskiego poszła ku Ponarom j0. Reszta armii pod wodzą hetmana wielkiego (w tej grupie znalazł się też Wincenty Gosiewski) ruszyła prawym brzegiem Wilii na Żmudź przez Muśniki, Upniki i Wieprz, gdzie 12 sierpnia doszło do wypowiedzenia służby przez część chorągwi z powodu nie wypłacenia żołdu. Oddziały, które pozostały, poszły do Jaszwojń w pobliżu Kiejdan, gdzie zbierało się też okoliczne pospolite ruszenie. Tam 17 sierpnia doszło do tymczasowego poddania Litwy wkraczającym od północy Szwedom przez Janusza Ra- 5 Zapiski otdielenia russkoj i sławianskoj archeologii impieratorskago russkago archeologiczeskogo obszczestwa, t. 2, Sanktpeterburg 1861, s. 659-681, Czełobitnaja nowgorodskogo razrjadu ljudej na bojarina i wojewodu, na kniazia Semena Andriejwicza Urusowa i na stolnika kniazia Jurija Borjatinkogo rospisana statiami i pod tiemi statiami rozmiety gosjudariwy, 164 godu. 6 Akty sobrannyje w bibliotiekach i archiwach Rossijskoj Imperii archeograficzeskoju ekspedycieju impieratorskoj akademii nauk, t. 4, Sanktpeterburg 1836, s. 129, Zapiska o wojennych diejtwiasiach wo wriemia polskogo pochoda 1655 goda c' rospisju pokiriennych ruskimi wojskami gorodow. 7 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej - AGAD), mikrofilm z RA, Krigshistoriska Samlingen (dalej KS), szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 8 Ibidem, Adam Chreptowicz do Magnusa Gabriela de la Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r. 9 A.N. Malcew, op. cits. 91-96. 10 M. Vorbek-Lettow, Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, Wrocław 1968, s. 241.

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 7 dziwiłła 11. Grupa Żeromskiego udała się zapewne pod Kowno, a następnie do Wierzbołowa, gdzie 23 sierpnia, przy współudziale chorążego litewskiego Krzysztofa Paca, zawiązała antyszwedzką i antyradziwiłłowską konfederację 12. Oddziały konfederatów wysłały następnie posłów do Jana Kazimierza 13 i ruszyły w stronę pogranicza województw podlaskiego i trockiego 14. Po zdobyciu Wilna wojska moskiewskie zaprzestały w zasadzie większych operacji na tym odcinku frontu, koncentrując się tylko na umocnieniu swoich pozycji na zajętych już terenach. W następstwie tego część armii centralnej Jakowa Czerkasskiego rozwinęła natarcie na Kowno, które zajęła 16 sierpnia 15, a niedługo potem Grodno 16. Podjęto też działania na południu. Przed 28 sierpnia wyprawiono kozacki korpus Iwana Zołotarenki, aby zajmował tereny po Niemen oraz na południe i południowy zachód od Wilna. Działał on tu do około 11 września. Kilkutysięczną grupę Wasyla Zołotarenki skierowano za Niemen w kierunku Brześcia. W połowie września celem działań wojsk moskiewskich stała się Nowogródczyzna. Ze wschodu zbliżała się od Starego Bychowa armia Aleksego Nikity cza Trubeckiego, która zajęła tereny na wschód od Słonimia. Od północy szli Kozacy Iwana Zołotarenki, zajmując około 16 września Nowogródek i Świsłocz 17. Trubecki wysłał jeszcze wojska na Słonim i Mir, po zajęciu których nastąpiła koncentracja sił moskiewskich pod Kłeckiem w celu marszu na Brześć. W tym czasie przyszedł jednak rozkaz carski wstrzymujący tę wyprawę i kierujący armię Trubeckiego pod Stary Bychów 18. Jednocześnie została 11 H. Wisner, Janusz Radziwiłł..., s. 197-199. 12 AG AD, Archiwum Radziwiłłów (dalej - AR), dział II, suplement, nr 546(1), Akt konfederacji wierzbołowskiej, Wierzbołów 23 sierpnia 1655 r.; A. Rachuba, Konfederacja wojska litewskiego w Wierzbołowie w 1655 r., Miscellanea Historico-Archivistica", t. 4, 1994, s. 13-31. 13 Ibidem, AR, dział II, 1299-1302. 14 Ibidem, AR, dział IV, koperta 189, nr 310, Janusz Radziwiłł do Bogusława Radziwiłła, Kiejdany 26 sierpnia 1655 r.; ibidem, dział II, księga 20, s. 558, tenże do Mikołaja Harasimowicza, Kiejdany 26 sierpnia 1655 r.; ibidem, s. 555-556, Jan Mierzeński do Bogusława Radziwiłła, Kiejdany 26 sierpnia 1655 r. 15 Akty Moskowskogo gosudarstwa, izdannyje Imperatorskoju Akademieju nauk (dalej - AMG), N.A. Popow (red.), t. 2, Sankt Petersburg 1894, nr 716, s. 436, Relacja Jakowa Czerkasskiego. 16 Data zajęcia Grodna nie jest w pełni jasna. H. Wisner (Rok 1655..., s. 95) podaje, że miasto padło 18 sierpnia, A. Malcew (op. cit., s. 95) pisze, iż stało się to w początkach września. Podobnie uważają W. Majewski (op. cit., s. 76) i A. Rachuba (Konfederacja..., s. 21). Możliwe też, że miasto poddało się około 25 sierpnia. Zob. AGAD, Zbiór rękopisów przejętych z Biblioteki Narodowej w Warszawie, nr 4, karta 72 (sygnatura dawna: Biblioteka Narodowa w Warszawie, rkps 4827, karta 72), list szlachty grodzieńskiej do Jana Kazimierza, obóz pod Grodnem 26 sierpnia 1655 r., Być może list ten napisano już po zajęciu Grodna przez wojska moskiewskie. 17 A. Malcew, op. cit., s. 97-98; W. Majewski, op. cit., s. 77. 18 AMG, t. 2, nr 717, s. 436^139, Relacja Aleksego Trubeckiego.

8 Jacek Płosiński wstrzymana zwycięska wyprawa kniazia Wołkońskiego, który około 11 września wyruszył z Kijowa z 700 ludźmi na Polesie. Pomimo zdobycia Turowa, Dawidgródka i Pińska rozkaz carski polecił mu wrócić do Kijowa, co też Wołkoński na początku października uczynił 19. W rezultacie na przełomie września i października działania armii moskiewskich zostały wstrzymane. Spowodowało to, że w październiku na południu Wielkiego Księstwa wolna od najeźdźców była większość województwa brzeskiego oraz duża część województwa nowogródzkiego. Głównym ośrodkiem tego terytorium stał się położony na południowym zachodzie tego pierwszego województwa - Brześć, gdzie już od kilku miesięcy Sapiehowie gromadzili poważne siły zbrojne. Gdy latem 1655 r. wojna z Moskwą weszła w decydującą fazę, na południowych obszarach Litwy panował jeszcze spokój i tu właśnie w dużej części zaczęli gromadzić się uciekinierzy oraz rozmaite oddziały wojskowe przybyłe z ziem zajętych przez Moskwę. Paweł Sapieha wybijający się wobec choroby podkanclerzego litewskiego Kazimierza Leona Sapiehy na przywódcę stronnictwa sapieżyńskiego, pomimo posiadania licznych oddziałów skupionych wokół Brześcia nie brał udziału w toczących się działaniach wojennych. Wpłynęła na to niechęć do hetmana wielkiego, pod którego rozkazy nie chciał się poddać. Już wtedy liczył zapewne na pomoc Szwecji w toczącym się konflikcie z Moskwą. Jednak fakt, iż to wrogie Sapiehom stronnictwo radziwiłłowskie doprowadziło do podpisania ugody ze Szwecją, z góry postawił Sapiehów w opozycji wobec układów jaszwojnieńskich 20. Pod wpływem tych traktatów Jan Kazimierz mianował Pawła Sapiehę regimentarzem wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przywilej na regimentarstwo przyjął on 27 września na zjeździe szlachty litewskiej w Prużanie 21. Na przełomie września i października Sapiehom udało się skłonić konfederatów wierzbołowskich do przybycia do ich obozu 22. Niedługo potem w Brześciu pojawił się kraj czy litewski Michał Kazimierz Radziwiłł na czele swych chorągwi nadwornych 23, wykonując tym samym wcześniejsze rozkazy Jana Kazimierza 24. Na Podlasie przybył też starosta żmudzki Jerzy 19 A. Malcew, op. cit., s. 104. 20 A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec..., s. 82-83. 21 AGAD, AR, dział V, nr 14430, Mikołaj Skaszewski do Bogusława Radziwiłła, obóz pod Klinnikami 1 października 1655 r. 22 Ibidem, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.; S. Medeksza, Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654- -1668, w: Scriptores Rerum Polonicarium, t. 3, Kraków 1875, s. 23-25; A. Rachuba, Konfederacja..., s. 30-31. 23 AGAD, AR, dział IV, koperta 361, nr 11, Michał Kazimierz Radziwiłł do Bogusława Radziwiłła, Biała 14 października 1655 r. 24 Biblioteka imienia książąt Czartoryskich w Krakowie (dalej-b Czart.), rkps 2239, nr 15 i rkps 148, s. 559-600, Jan Kazimierz do Michała Kazimierza Radziwiłła, Wiśnicz 28 września 1655 r.

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 9 Karol Hlebowicz, nie decydując się na razie na przyłączenie się do grupy sapieżyńskiej 25. W październiku wojska grupy brzeskiej musiały walczyć z wkraczającymi na południowo-zachodnie tereny Wielkiego Księstwa oddziałami kozackimi. Działania te nie miały jednak większego znaczenia i wszystkie oddziały kozackie wycofały się wkrótce na południe 26. Ważniejsze okazały się prowadzone przez Sapiehów działania dyplomatyczne. Próbę porozumienia z Moskwą podjął już latem 1655 r. Wincenty Gosiewski, wysyłając do obozu przeciwnika swego zaufanego sługę Franciszka Stefana Medekszę. Ten spotkał się z miłym i przychylnym przyjęciem w obozie Jakowa Czerkasskiego w Wace Sapieżyńskiej. Medeksza proponował przerwanie działań wojennych i zawarcie rozejmu na zasadach aktualnego stanu posiadania, przymierze zaczepne przeciw Szwecji i czynił pewne obietnice wyboru cara na tron polski po śmierci Jana Kazimierza. Aleksy Michajłowicz zgodził się na rokowania pokojowe i wysłał do Gosiewskiego swego zaufanego posła, Fiodora Michajłowicza Bolszogo-Rtiszczewa, w celu nawiązania ściślejszego kontaktu. Rtiszczew i Medeksza wyruszyli z obozu moskiewskiego 16 września, ale do Gosiewskiego nie dotarli. Dowiedziawszy się o jego aresztowaniu przez Janusza Radziwiłła, Medeksza poprowadził posła do Brześcia do Pawła Sapiehy, w którym widział kontynuatora polityki Gosiewskiego. 9 września doszło do spotkania posła moskiewskiego z Sapiehą. Rtiszczew przedstawił wojewodzie witebskiemu stanowisko cara względem zakończenia działań wojennych pokojem, ale warunków tegoż podać nie chciał, żądając ich od Sapiehy. W rezultacie zgodzono się tylko w kwestii wstrzymania działań wojennych do chwili ponownego spotkania posłów obu stron oraz wysłania nowego poselstwa do cara reprezentującego Sapiehę i stronnictwo zgromadzone w Brześciu. Na posła wyznaczono Samuela Kazimierza Hladowickiego (Ładowickiego), który zaopatrzony w listy Sapiehy wyruszył wraz z hojnie obdarowanym Rtiszczewem do cara. Hladowicki dotarł do Moskwy w połowie listopada 27, lecz już wcześniej Aleksy Michajłowicz zdecydował się na podporządkowanie sobie stronnictwa sapieżyńskiego i zbrojne zajęcie Brześcia. 25 AGAD, AR, dział V, nr 5226, Jerzy Karol Hlebowicz do Bogusława Radziwiłła, Sidra 15 października 1655 r. 26 J. Jerlicz, Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza, t. 1, Warszawa 1853, s. 175-176; AGAD, AR, dział V, nr 13848, Kazimierz Leon Sapieha do Michała Kazimierza Radziwiłła, Łomazy 11 października 1655 r., Kijowiec 25 października 1655 r.; ibidem, nr 18961, Krzysztof Żelski do Bogusława Radziwiłła, Olendy 15 października 1655 r.; B Czart., rkps 2105, s. 285, Aleksander Naruszewicz do Cypriana Pawła Brzostowskiego, Kijowiec 25 października 1655 r. 27 S. Medeksza, op. cit., s. 20-26; S.M. Sołowiew, Istoria Rossiji s drewniej szych wremion, księga 6, t. 11, Moskwa 1961, s. 335.

10 Jacek Płosiński Dokładnie nie wiadomo, dlaczego car, prowadzący pomyślne rozmowy z przedstawicielem Sapiehy, postanowił rozwiązać sprawę na drodze zbrojnej. Najprawdopodobniej w Moskwie zdawano sobie sprawę z działalności w Brześciu wysłanników szwedzkich, starających się skłonić Sapiehów do przyjęcia protekcji Karola X Gustawa 28. W tej sytuacji wielce niepokojący dla strony moskiewskiej był fakt wkroczenia na Litwę i marsz na południe szwedzkiej armii inflanckiej pod dowództwem Magnusa Gabriela de la Gardie 29, która w dalszej perspektywie mogła, idąc przez Wielonę i obsadzony przez wojska Bogusława Radziwiłła Tykocin, podążyć na południe, skłonić Sapiehów do przejścia na stronę Szwedów i zająć Brześć, a tym samym pozbawić Moskwę dogodnego korytarza prowadzącego w głąb ziem polskich. Malce w podaje też, iż jednym z celów wyprawy wojsk moskiewskich było podporządkowanie carowi najdalej na zachód położonych powiatów Wielkiego Księstwa 30. Do wykonania tego zadania Aleksy Michajłowicz przeznaczył byłą armię północną Wasyla Szeremietjewa, która nie brała udziału w działaniach wojennych, mających miejsce latem 1655 r., stacjonując cały czas w rejonie Wielkie Łuki-Połock-Witebsk. Na przełomie sierpnia i września armia ta została skierowana do Wilna. Tu dowództwo objął nad nią kniaź Semen Andrejewicz Urusow. Malcew przypuszcza, iż w czasie gdy car przebywał w Wilnie, przekazał też Urusowawi dowództwo nad wszystkimi pułkami sołdatskimi pełniącymi służbę garnizonową na terenie Wielkiego Księstwa 31. W początkach października armię Urusowa przerzucono do Kowna. Moskale założyli obóz koło miasta w widłach Niemna i Wilii. W okolicy Kowna pozostali około trzech tygodni, zbierając zapasy żywności, które zdobywano w okolicy i dowożono z Wilna. Urusow rozkazał też zbudować pod Kownem most na Niemnie w celu ułatwienia swym wojskom przeprawy na lewy brzeg rzeki 32. Możliwe, iż pod Kowno przerzucono wojska Urusowa w celu osłony południowo-zachodniej Litwy przed maszerującą z północy szwedzką armią inflancką, która 1 października ruszyła z Pozwolą w kierunku przeprawy przez Niemen pod Wieloną 33. Nie do końca da się ustalić skład armii, którą dowodził Urusow. Możemy jednak spróbować oszacować jej siły na podstawie danych przekazanych przez Malcewa. Wojska wchodzące wcześniej w skład armii Wasyla Szeremietjewa stanowiło: 28 A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec..., s. 89-91. 29 W. Majewski, op. cit., s. 80. 30 A. Malcew, op. cit., s. 143. 31 Ibidem, s. 105. 32 Zapiski otdielenia..., s. 663; M. Vorbek-Lettow, op. cit., s. 260; AG AD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 33 W. Majewski, op. cit., s. 80.

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 11 - około 500 strzelców moskiewskich; - około 480 strzelców nowogrodzkich; - około 700 ludzi pułku nowego stroju; - około 500 Tatarów astrachańskich; - około 380 Kozaków łuckich; - około 100 Kozaków pskowskich; - około 150 dragonów zaoneskich; - około 1800 piechoty zaoneskiej; - około 2500 jazdy dworiańskiej (przeważnie pospolite ruszenie nowogrodzkie) 34. W czasie, gdy armia ta przybyła do Wilna, miała liczyć 7037 ludzi. Później została uzupełniona częścią załóg z miast znajdujących się na trasie przemarszu 35 (w grę wchodzą Wilno, Kowno 36, a potem także Grodno 37 ). Razem siły moskiewskie liczyły około 8000 ludzi 38. Dowódcą tych sił został kniaź Semen Andrejewicz Urusow. Trudno cokolwiek powiedzieć o jego kwalifikacjach wojskowych. W trakcie wojny 1654- -1655 r. nie odznaczył się żadną samodzielną akcją militarną, cały czas pozostając w najbliższym otoczeniu carskim 39. To było zapewne powodem wyznaczenia go na dowódcę tak dużej armii. Do pomocy został mu przydzielony kniaź Jurij Nikitycz Borjatinski. W 1654 r. był on samodzielnym dowódcą jazdy w centralnym pułku armii Jakowa Czerkasskiego. Odznaczył się w bitwie pod Szkłowem. W następnym roku rozbił pod Borysowam silny oddział Konstantego Wacława Pokłońskiego, choć samego miasta nie udało mu się zdobyć 40. Mimo iż okresem największych sukcesów wojennych były dla niego lata 34 A. Malcew, op. cit., s. 25. 35 Ibidem, s. 105. 36 Po zajęciu Kowna (16 sierpnia 1655 r.) wojewodą kowieńskim został Siła Konstantynowicz Stiepanow (31 sierpnia 1655 r.), do pomocy przydzielono mu 2 pułki sołdatskie pod dowództwem Lorentza Martota i Adama Golforta, oddział 30 dragonów i 10 dział. Jakieś jednostki z tych wojsk mogły więc posiłkować Urusowa (AMG, t. 2, nr 706, s. 431^432, Relacja wojewody kowieńskiego z ramienia cara Siły Konstantynowicza Stiepanowa). 37 Wiadomo, iż Urusow, wracając spod Brześcia, odesłał do Grodna oddział 100 dragonów pod dowództwem Dymitra Rykarjewa (AMG, t. 2, nr 821, s. 500-501, Relacja wojewody grodzieńskiego z ramienia cara Bogdana Apreliewa otrzymana w razijadzie 12 IV 1656). Zapewne wziął go ze sobą, idąc w przeciwnym kierunku. 38 Taką liczbę podaje: Akty sobrannyje..., s. 129. Współcześni wyżej oceniali liczebność wojsk Urusowa. Korff szacował je na plus minus 12000" (AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.), Karnicki uważał, iż wojsk moskiewskich było 14000 (ks. Karnicki, Abrys mężnego Bohatera, Wilno 1667, s. 3). Według sporo późniejszych przekazów Denejkowicza było ich aż 28 000 (J. Denejkowicz, Svada latina Jana Ostrowskiego Denejkowicza, t. 2, Lublin 1747, s. 148). 39 A. Malcew, op. cit., s. 86. 40 Ibidem, s. 43.

12 Jacek Płosiński 1659-1670, kiedy to dowodził i brał udział w wielu zwycięskich bitwach, to już w 1655 r. miał duże kwalifikacje wojskowe 41, na pewno przewyższając pod tym względem kniazia Urusowa. Według źródeł moskiewskich Borjatinski dołączył do wojsk Urusowa w Kownie, przywożąc tam carski rozkaz marszu na Brześć 42. W drugiej połowie października Urusow wysłał niewielkie siły pod Grodno w celu walki z atakującymi to miasto oddziałami pospolitego ruszenia litewskiego, które miały niespodziewanie napaść na operujące z Grodna siły tamtejszego wojewody Bogdana Apreljewa. Wojska moskiewskie podobno odpędziły napastników i odniosły nad nimi spore zwycięstwo 43, lecz wobec postępów szwedzkiej armii Magnusa Gagriela de la Gardie, która w ostatnich dniach października rozpoczęła przeprawiać się przez Niemen pod Wieloną 44, dowódcy moskiewscy zdecydowali się niezwłocznie ruszyć całymi siłami na Brześć. Wojska litewskie, które mogły ewentualnie stawić w tym czasie czoło oddziałom moskiewskim, składały się z trzech ugrupowań. Na Żmudzi stał finalizujący właśnie układy ze Szwedami Janusz Radziwiłł 45. Dysponował wtedy wojskiem w sile 1500-2400 ludzi 46. Na Podlasiu koronnym z około 3000 ludzi stał Bogusław Radziwiłł (oddziały prywatne, kilka komputowych chorągwi litewskich, koncentrujące się w rejonie Suraża pospolite ruszenie województwa podlaskiego) 47. Najliczniejsza grupa wojsk litewskich znajdowała się w tym czasie w okolicach Brześcia. Składała się z oddziałów komputowych w sile: - 200 husarii; - 3406 kozaków; - 1740 tatarów; 41 Zob. biogram Boijatinskiego, w: Russkij Biogrąficzeskij Słowar, t. 2, Sankt-Peterburg 1900, s. 549. 42 Zapiski otdielenia..., s. 664. 43 Ibidem. 44 Szwedzkie źródło kartograficzne ukazujące trasę przemarszu armii M.G. De la Gardie ze Żmudzi na Mazowsze w 1655 r., Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. 30, 1988, s. 328, tabela 1. 45 H. Wisner, Janusz Radziwiłł..., s. 198. 46 AGAD, AR, dział XI, nr 39, s. 121-139, Rachunek sławnej pamięci JOKs.JM pana wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego WKsL o zasługi ludzi KsJM z skarbu Rptej winne, doskonale sporządzony; Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas w Wilnie (dalej - LVIA), fond DA, nr 4106, s. 201-210, Księgi litewskiej, wojskowej komisji skarbowej za lata 1654- -1662. 47 B. Radziwiłł, Jako i którego roku do funkcyj wojennych byłem awansowany, w: tegoż, Autobiografia..., s. 166; AGAD, AR, dział V, nr 18961, Krzysztof Żelski do Bogusława Radziwiłła, Olendy 15 października 1655 r., Brańsk 18 października 1655 r. Szumki 20 października 1655 r. i 2 listopada 1655 r., Zawyki 13 listopada 1655 r. Niektóre relacje mówią nawet o 4000 ludzi (ibidem, nr 12251, Krzysztof Potocki do opiekunów Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny, Warszawa 13 kwietnia 1670 r.). Sumę tę należy jednak uznać za zawyżoną.

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 13-1080 dragonii; - 560 piechoty polskiej 48. Do tego dochodziły oddziały pospolitego ruszenia województwa brzeskiego pod dowództwem Maksymiliana Brzozowskiego 49, część pospolitego ruszenia województwa nowogródzkiego pod dowództwem Piotra Wiążewicza (podobno 11 chorągwi, około 1000 ludzi) 50, chorągwie woluntarskie i oddziały uciekinierów z ziem zajętych przez Moskwę oraz oddziały prywatne Sapiehów i Michała Kazimierza Radziwiłła. Ogółem siły zgromadzone w Brześciu liczyły zapewne nieco powyżej 6000 ludzi 51. Naczelnym dowódcą tych wojsk był Paweł Jan Sapieha, urodzony w 1609 r. Służbę wojskową rozpoczął w 1632 r., kiedy to brał udział w wojnie smoleńskiej. Od 1648 r. uczestniczył w walkach z Kozakami. W 1651 r. został rotmistrzem. W tym też roku dowodził pułkiem złożonym z chorągwi sapieżyńskich. W następnych latach dalej bił się z Kozakami. Latem 1655 r. objął dowództwo nad oddziałami gromadzącymi się w rejonie Brześcia 52. Ponadto w powiecie grodzieńskim od początków października przebywał odpadły od sił Janusz Radziwiłła liczący kilkaset koni pułk komputowej jazdy litewskiej pod wodzą tytułującego się regimentarzem wojsk jego królewskiej miłości Wielkiego Księstwa Litewskiego, Zygmunta Adama Służki 53. Na lewym brzegu Niemna i Podlasiu litewskim znajdowało się też wiele rozsianych niewielkich oddziałów miejscowego pospolitego ruszenia, z których największy liczący kilkuset ludzi stacjonował w powiatach grodzieńskim i wołkowyskim pod dowództwem podkomorzego lidzkiego Jakuba Kuncewicza. W skład owego 48 LVIA, fond DA, nr 4106, s. 1-297. Podane liczby to oczywiście stany etatowe. W rzeczywistości liczba ludzi w chorągwiach była zapewne sporo niższa. Dokładny wykaz armii sapieżyńskiej patrz aneks. 49 B. Czart., rkps 148, nr 191, s. 905-909, Komput wojska litewskiego i z wyprawą powiatową przeciw Moskwie (komput z połowy 1655 r.); Deklaracye Woiewodztw i powiatow Wielkiego Xięstwa Litewskiego, Volumina Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XXpijarów w Warszawie od roku 1732 do roku 1782 wydanego, t. 4, Petersburg, s. 236-238. 50 Chorągwie Wiażewicza zostały zaatakowane przez wojska Aleksego Trubeckiego 9 września w miejscowości Nowej Myszy (AMG, t. 2, nr 717, s. 436^-39, Relacja Aleksego Trubeckiego). Po przegranych walkach Wiażewicz podporządkował się Pawłowi Sapieże. Regimentarz polecił mu wraz z podległymi siłami stacjonować w okolicach Nowogródka i Słonimia (LVIA, fond 1292, oprawa 1, nr 24, Uniwersał Pawła Sapiehy do chorągwi powiatowych Piotra Wiażewicza, Brześć 20 października 1655 r.), skąd następnie wycofał się do Brześcia. 51 Liczbę 6000 żołnierzy zostających pod rozkazami Sapiehy w drugiej połowie października podaje też relacja pruska (Dawid Jordan do Fryderyka Wilhelma, Pawłówka 17 X 1655, Urkunden und Actenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg, t. 7, Politische Verhandlungen, Berlin 1877, s. 465^466. 52 A. Rachuba, Sapieha Pawel Jan, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 35, Kraków 1994, s. 132-140. 53 AGAD, AR, dział II, nr 1303.

14 Jacek Płosiński ugrupowania wchodziły dwie powiatowe chorągwie kozackie, lidzka i grodzieńska, pospolite ruszenie tych powiatów oraz pospolitacy z województw: połockiego, witebskiego i mińskiego a także z powiatu oszmiańskiego 54. Armia moskiewska, przeprawiwszy się 2 listopada pod Kownem na lewy brzeg Niemna, ruszyła całymi siłami na południe 55. Następnego dnia przed południem Moskale rozbili pćd Prenami oddziały pospolitego ruszenia trockiego pod dowództwem chorążego trockiego Chryzostoma Kazimierza Kuczborskiego. Tego samego dnia pod wieczór straż przednia armii Urusowa, złożona z pięciu kompanii, została niespodziewanie zaatakowana pod Balwierzyskami przez inną część pospolitego ruszenia trockiego pod wodzą Jakuba Gibla. Po krótkiej lecz zaciętej walce Litwini zostali rozbici. Dowódca dostał się do niewoli 56, z której już chyba nie powrócił 57. Urusow z Borjatinskim ruszyli w stronę oddziałów Jakuba Kuncewicza skoncentrowanych obecnie pod Mścibowem w powiecie wołkowyskim. Kuncewicz, dowiedziawszy się o marszu dużych sił moskiewskich, wysłał na północ podjazd złożony z dwóch chorągwi kozackich, które zostały rozbite po przeprawieniu się przez rzekę Hańczę w pobliżu miejscowości Kabysz i były gonione na zachód aż do niezidentyfikowanej miejscowości Anzam. Pod Kabysz przybyła też reszta oddziałów Kuncewicza i pod jego dowództwem przez kilka godzin stawiała opór wojskom Urusowa 58. Wobec nadciągania nowych sił przeciwnika, widząc bezsens dalszego oporu, Litwini wysłali do Urusowa parlamentariuszy z prośbą, aby zawarł z Kuncewiczem rozejm na cztery tygodnie, by ten mógł się porozumieć z Pawłem Sapiehą. Moskale nie chcieli się zgodzić. Kuncewicz obniżył swe żądania do dwóch tygodni 59. W końcu Urusow z Borjatinskim przystali na dziesięciodniowy rozejm, który miał trwać od 9 do 19 listopada 60. 54 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.; A. Malcew, op. cit., s. 143-145. 19 kwietnia 1654 r. sejmik lidzki uchwalił zaciąg dwóch powiatowych chorągwi kozackich (AGAD, AR, dział II, nr 1298, Laudum powiatu lidzkiego, którym na zaciąg dwóch chorągwi polecono wydać 9 zł z dymu Kuncewiczowi podkomorzemu lidzkiemu, Lida 19 kwietnia 1654 r.). Powiat grodzieński według Komputu wojska litewskiego i z wyprawą powiatową przeciw Moskwie (B Czart., rkps 149, s. 905-909) miał wystawić chorągiew powiatową liczącą 100 kozaków. 55 A. Malcew, op. cit., s. 105. 56 M. Vorbek-Lettow, op. cit., s. 260. 57 Jego ojciec Tomasz Gibel dostał 30 sierpnia 1658 r. nadanie od Jana Kazimierza m.in. za to, iż syna swego na usłudze Rzpltej w wojsku naszym WKsL stracił" (Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, Warszawa 2001 (dalej - MKks nr 131), nr 583, s. 172). 58 M. Vorbek-Lettow, op. cit., s. 260; AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.; ibidem, Adam Chreptowicz do Magnusa Gabriela de la Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r. 59 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 60 Ibidem, Adam Chreptowicz do Magnusa Gabriela de la Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r.; M. Yorbek-Lettow, op. cit., s. 260.

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 15 Jednym z warunków podpisania rozejmu było pozostanie w obozie moskiewskim sześciu szlachciców litewskich jako rękojmi dotrzymania umowy. Moskale zgodzili się w końcu obniżyć tę liczbę do trzech osób 61. Zakładnikami moskiewskimi zostali: wojewodzie nowogródzki Jan Chreptowicz, Krzysztof Olszewski i Janusz Świacki 62. Następnie wojska moskiewskie przesunęły się nieco na południe i założyły obóz pod Sopoćkinami. Chorągwie Kuncewicza powróciły do Mscibowa 63. Jednocześnie 9 listopada jakaś część armii Urusowa, być może oddziały wysłane w drugiej połowie października do Grodna, pobiła pod Białymi Pieskami i zmusiła do odwrotu pułk Zygmunta Adama Słuszki 64, który w następstwie porażki wycofał się do Brześcia, gdzie stanął po 11 listopada 65. Tym samym liczebność wojsk zgromadzonych przy Pawle Sapieże wzrosła do około 7000 ludzi. Powróciwszy do Mścibowa Kuncewicz wszedł po 10 listopada w kontakt z koncentrującym się gdzieś w okolicach Wołkowyska pospolitym ruszeniem tego powiatu 66, w skład którego wchodziła powiatowa chorągiew kozacka rotmistrzostwa starosty wołkowyskiego Jana Tryzny, licząca kilkadziesiąt koni 67. Siły powiatu wołkowyskiego przybyły wkrótce do Mścibowa i po krótkich pertraktacjach poddały się pod dowództwo Kuncewicza. Podkomorzy lidzki wysłał też listy do Brześcia z wiadomościami o ruchach wojska moskiewskiego. Na naradzie w Mścibowie postanowiono, aby przesunąć połączone siły w stronę obozu moskiewskiego w celu prowadzenia dalszych pertraktacji, lecz wtedy przyszły nowiny, iż Urusow nie dotrzymawszy układu, ruszył z wojskiem w dalszą drogę ku Brześciowi. Wysłano więc do dowódcy moskiewskiego trzech posłów z żądaniem wstrzymania pochodu. Lecz poczynania Litwinów nie przyniosły żadnego skutku. Około 15 listopada Urusow opuścił Sopoćkiny, zabierając ze sobą trzech wspomnianych wyżej zakładników oraz Jakuba Kuncewicza i wojewodzica nowogródzkiego Stanisława Massalskiego, ruszył na południe 68. W tych dniach doszedł Litwinów uniwersał Magnusa Gabriela de la Gardie, wydany 8 listopada w obozie pod Nowym Miastem, skierowany do województw 61 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 62 Ibidem, Adam Chreptowicz do Magnusa Gabriela de la Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r. 63 Ibidem, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 64 A. Malcew, op. cit., s. 105. 65 AGAD, AR, dział II, nr 1305, Manifestacja pułkowników i rotmistrzów wojska WKsL, Brześć 11 września 1655 r. 66 Ibidem, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 67 Ibidem, AR, dział X, nr 220, Regestr chorągwi kozackiej powiatu wołkowyskiego rotmistrzostwa JMP Tryzny starosty tegoż powiatu. 68 Ibidem, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.

16 Jacek Płosiński brzeskiego, trockiego i podlaskiego, wzywający do przybycia do jego obozu w ciągu 14 dni od daty wydania uniwersału w celu prowadzenia pertraktacji o przyjęcie protekcji szwedzkiej 69 (być może ten uniwersał przyczynił się do zerwania rozejmu przez Urusowa i dalszego marszu na południe). Dowiedziawszy się o tym, tytułujący się pułkownikiem ekonomii grodzieńskiej Adam Chreptowicz wystosował 17 listopada z Sokółki list do dowódcy szwedzkiego, przebywającego wtedy w okolicach Raczek i Augustowa 70, w którym nawoływał go do nie wszczynania kroków wojennych przeciw wymienionym wyżej województwom oraz radził, by w tej sprawie skontaktował się z królem polskim albo regimentarzem Pawłem Sapiehą 71. Szwedzi mieli rozkaz, aby nie wdawać się w żadne walki z siłami moskiewskimi 72.0 żadnej interwencji szwedzkiej nie mogło być więc mowy. Armia Urusowa, opuściwszy około 15 listopada Sopoćkiny, ruszyła przez Odelsk, Krynki i Gródek (nad Supraślą) w stronę przeprawy przez Narew w miejscowości o tej samej co rzeka nazwie 73. Jednocześnie jeden z podjazdów spalił położony na zachód od Narwi radziwiłłowski Zabłudów, wywołując tym samym niemałe zamieszanie wśród skoncentrowanych na Podlasiu koronnym chorągwi pospolitego ruszenia oraz aktywizując do działania Bogusława Radziwiłła, który zaczął gotować się do wyprawy pod Brześć w celu wspomożenia Sapiehy. Po 20 listopada wraz z podległymi mu siłami stanął pod Boćkami i tam chwilowo rozłożył obóz 74. Pierwsze wiadomości o posuwających się siłach moskiewskich dotarły do Sapiehy około 10 listopada. Zostały przywiezione przez wysłanników Kuncewicza 75 oraz przez przedstawicieli pułku Słuszki, którzy w tym czasie pojawili się w Brześciu 76. Od 5 do 17 listopada odbywała się tam konwokacja Wielkiego Księstwa Litewskiego z udziałem około 10 litewskich senatorów, na której rozważano m.in. kwestię poddania się pod protekcję Karola X Gustawa 77. Zdając 69 Ibidem, Magnus Gabriel de la Gardie Sämling, szpula 19, Brulion uniwersału Magnusa Gabriela de la Gardie do województw brzeskiego, trockiego i podlaskiego, obóz pod Nowym Miastem 8 listopada 1655 r. 70 Szwedzkie źródło..., s. 333-336, tabela 9, 10, 11. 71 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Adam Chreptowicz do Magnusa Gabriela de la Gardie, Sokółka 17 listopada 1655 r. 72 S. Pufendorf, Samuelis Pufendorf de rebus a Carolo Gustavo Sveciae Rege gestis commentariorum libri septem ellegantissimis tabulis aeneis exornati cum triplici indece, Norimbergae 1696, s. 87. 73 W. Majewski, op. cit., s. 76. 74 B. Radziwiłł, Autobiografia..., s. 137. 75 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 76 Ibidem, AR, dział II, nr 1305, Manifestacja pułkowników i rotmistrzów wojska WKsL, Brześć 11 września 1655 r. 77 A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec..., s. 87-88.

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 17 sobie sprawę, iż starcie zbrojne z wojskami Urusowa zniweczyłoby pomyślne kontakty z carem prowadzone za pośrednictwem Hladowickiego, Sapieha próbował wpłynąć na Urusowa drogą dyplomacji. Wysłał do niego chorążego mścisławskiego Piotra Władysława Kamińskiego, zaopatrzywszy go w list Rtiszczewa, gwarantujący rozejm aż do powrotu Hladowickiego z Moskwy. Kamiński został także zaopatrzony w listy do carskiego wojewody wileńskiego Michajły Szachowskiego. Chorąży mścisławski dotarł najpierw do Mścibowa i prowadził rozmowy z przedstawicielami oddziałów Kuncewicza. W rezultacie rozmów zdecydowano się wysłać do Urusowa trzech posłów w osobach ciwuna trockiego, Samuela Lwa Ogińskiego, jego syna podkomorzego witebskiego Karola Szymona Ogińskiego i pisarza ziemskiego lidzkiego Jana Narbuta. Kamiński zaopatrzył ich we wszystkie posiadane dokumenty. Posłowie dogonili Urusowa na przeprawie w Narwi, lecz dowódca moskiewski powiedział, że nie będzie z nimi rozmawiał i zgodził się pertraktować tylko z Pawłem Sapiehą i senatorami zgromadzonymi w Brześciu 78. Zniechęceni postawą Urusowa posłowie, posiadając list Sapiehy do wojewody wileńskiego Michajły Szachowskiego, udali się z interwencją do Wilna. Rozmowy prowadzone z wojewodą wileńskim odniosły jedynie taki skutek, iż trzej wspomniani wyżej posłowie już 22 listopada złożyli tam deklarację chęci przyjęcia protekcji Aleksego Michajłowicza 79. Przebywszy Narew, siły moskiewskie ruszyły w stronę Orli i Wysokiego Litewskiego 80. Tam dotarł do Urusowa następny poseł Pawła Sapiehy. Tym razem był to przebywający właśnie w Brześciu wysłannik Karola X Gustawa, starający się przeciągnąć obóz sapieżyński na stronę szwedzką krewny Pawła, pisarz polny koronny Jan Fryderyk Sapieha. Próbował on powstrzymać Moskali, mówiąc im, że obóz brzeski przyjął już protekcję króla szwedzkiego i znajduje się teraz pod jego opieką, lecz i to nie przyniosło żadnego rezultatu 81. Wobec nie skutkowania zabiegów dyplomatycznych Paweł Sapieha zaczął czynić przygotowania do obrony. Około 20 listopada wysłał listy z prośbą o pomoc do Bogusława Radziwiłła. Chciał, aby książę koniuszy przysłał mu oddziały piechoty, której to miało brakować Sapieże 82. Spalono także przedmieścia 78 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 79 AMG, t. 2, nr 753, s. 459, Relacja wojewody wileńskiego z ramienia cara Michajły Szachowskiego. 80 B. Radziwiłł, Autobiografia..., s. 137. 81 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.; Czelobitnaja..., s. 665-666, 670. Szerzej o misji Jana Fryderyka Sapiehy w Brześciu zob.: A. Rachuba, Pawel Sapieha wobec..., s. 87-88. 82 RA, De la Gardieska Sämlingen, seria C, I., Paweł Sapieha do Magnusa Gabriela de la Gardie, 5 grudnia 1655 r. (podaję za: H. Wisner, Rok 1655 w Litwie..., s. 101); B. Radziwiłł, Autobiografia..., s. 137; H. Wisner, Janusz Radziwiłł..., s. 204.

18 Jacek Płosiński brzeskie, niszcząc przy tym trzy cerkwie 83. Tymczasem wojska Urusowa 23 listopada rano rozłożyły obóz między Skokami a Klejnikami nad rzeką Leśną około 7 kilometrów na północ od Brześcia. Na rzece istniał stały most, który został obsadzony przez litewską piechotę. Urusow nakazał swym ludziom zdobyć most. Litwini oddawszy kilka salw do przeciwnika wycofali się do Brześcia. Przeprawę zajęły wojska moskiewskie, która została obsadzona 300 ludźmi piechoty i całą posiadaną artylerią. Resztę armii przeprawił Urusow na drugą stronę Leśnej i skierował w stronę Brześcia. Pewny zajęcia miasta wysłał tam Janusza Świackiego, aby wybrał mu odpowiedni dom na rezydencję. Swym żołnierzom wmawiał, że do bitwy z Litwinami nie dojdzie i jak się zdaje, cały czas liczył, iż uda mu się zająć Brześć bez walki. Po przeprawieniu się przez rzekę do Urusowa dotarli następni wysłannicy Sapiehy. Regimentarz litewski podjął już ostatnią próbę dyplomatycznego rozwiązania sprawy. Chciał osobiście spotkać się z Urusowem i Borjatinskim w celu prowadzenia negocjacji w sprawie zawarcia rozejmu. Dowódcy moskiewscy nie zgodzili się jednak na rozmowy, decydując się tym samym na rozwiązanie siłowe 84. Sapieha nie zgodził się wpuścić wojsk moskiewskich w mury miasta. Wyprowadził wojsko w pole i ustawił w szyku pod murami na północ od Brześcia tak, aby oddziały miały wsparcie artylerii wałowej. Lewe skrzydło szyku litewskiego opierało się zapewne o nieodległą Rzeczycę. Wiadomo, iż dowództwo w bitwie sprawował Paweł Sapieha 85. Prawym skrzydłem dowodził prawdopodobnie starosta sejweński Stanisław Jan Lipnicki. Dowódcy moskiewscy postanowili przyjąć bitwę, wysyłając przodem pułk kozaków łuckich pod dowództwem sługi Semena Urusowa - Kuźmy Kozłowa. Pod osłoną tego oddziału Moskale przystąpili do ustawiania wojsk. Nie wiemy niestety, jak wyglądał szyk moskiewski. Istnieją jednak poszlaki wskazujące, że centrum ugrupowania zajęła piechota, jazdę ustawiono zaś na skrzydłach/oddział Kozłowa wycofał się wkrótce i zajął pozycję w pierwszym rzucie na lewym skrzydle. W centrum dowodził prawdopodobnie kniaź Jurij Romodanowski, który chyba sprawował też dowodzenie nad całością sił moskiewskich w czasie bitwy. Ani Urusow, ani też Borjatinski nie uczestniczyli w walce, wycofując się wcześniej za Leśną. Bitwa rozpoczęła się atakiem pułku kozaków łuckich pod dowództwem Kuźmy Kozłowa na prawe skrzydło ugrupowania Sapiehy. Został on jednak szybko rozbity przez jazdę litewską i wpędzony na lewe skrzydło wojsk moskiewskich, które nie wytrzymało naporu Litwinów i rzuciło się do ucieczki. Zachę- 83 Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Kommisieju dla razbora drewnich aktów, t. 3: Akty Brestskogo grodskogo suda, Wilna 1870, nr 35, s. 55, Jan Michał Pociej do Jan Trocewicza, Różanka bd. V 1656 r. 84 Zapiski otdielenia..., s. 666, 670. 85 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 19 eony powodzeniem Sapieha rozkazał zaatakować prawe skrzydło wojsk Urusowa. Tu walka okazała się bardziej wyrównana, lecz wobec ucieczki lewego skrzydła moskiewskiego i co za tym idzie przewagi liczebnej Litwinów w polu, Romodanowski postanowił wycofać z walki pozostałe siły. Odwrót odbył się chyba w porządku. W każdym razie armia moskiewska nie została pozbawiona walorów bojowych. W czasie odwrotu wojska Urusowa były jeszcze atakowane przez Litwinów. Walki ustały dopiero, gdy oddziały moskiewskie przekroczyły most na Leśnej, którego Litwini nie zdecydowali się zdobywać. Wojska moskiewskie schroniły się w ufortyfikowanym taborze w okolicy Skoków 86. Wydaje się, że bitwa nie była zbyt krwawa i żadna ze stron nie poniosła większych strat. Dla strony moskiewskiej gorsza okazała się utrata wielkiego, świętego, otrzymanego od cara krzyża, noszonego w czasie bitwy przez Maksyma Naszczokina, który stanowił główny laur wojenny armii Urusowa 87. Jeszcze tego samego dnia Sapieha wysłał list do Bogusława Radziwiłła, który książę koniuszy otrzymał następnego dnia w Boćkach. W piśmie informował go, iż odniósł zwycięstwo nad siłami przeciwnika i że jego pomoc będzie już niepotrzebna 88. Nazajutrz rano (24 listopada) wobec próśb Moskali Sapieha zgodził się na chwilowe zawieszenie broni wykorzystane przez obie strony na pozbieranie i pogrzebanie ciał poległych 89. Potem do działania przystąpiły wojska litewskie. Najpierw opanowano most na Leśnej, potem zaatakowano tabor moskiewski w okolicy Skoków. Walki zakończyły się dopiero wraz z zapadnięciem zmroku. W nocy, wobec silnego ataku Litwinów, Urusow zdecydował się na odwrót. Tabor moskiewski ruszył na północ i następnego dnia rankiem (25 listopada) zajął pozycję w oddalonych około 40 km od Brześcia Wierzchowiczach 90. Było to małe miasteczko stanowiące własność rodziny Kopciów, leżące na płaskiej powierzchni, otoczonej ze wszystkich prawie stron lasami i błotami, poprzecinanej trzema niewielkimi rzeczkami: Białą, Soperką i Policzną 91. Pozycja Urusowa była więc 86 Zapiski otdielenia..., s. 666, 670-671; Akty sobrannyje..., s. 129. 87 Zapiski otdielenia..., s. 666. Sprawa owego krzyża okazała się w przyszłości nie lada problemem dyplomatycznym. W październiku 1656 r. w czasie pertraktacji w Niemieży komisarze moskiewscy Nikita Odojewskij, Iwan Łobanow-Rostowski, Wasilij Czogłakow i Gierasim Dochturow żądali od komisarzy polskich i litewskich zwrotu krzyża. Ci sprawę uzależnili od zgody jego zdobywcy Pawła Sapiehy. Do Sapiehy wysłano specjalnego gońca z zapytaniem o jego stanowisku w tej materii. Sapieha wyraził zgodę na zwrot krzyża, po odbiór którego przyjechał następnie major Daniło Iłfow (AMG, t. 2, nr 937, s. 555, Relacja komisarzy moskiewskich wyznaczonych do pertraktacji z przedstawicielami Rzeczpospolitej). 88 B. Radziwiłł, Autobiografia..., s. 137. 89 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 90 Zapiski otdielenia..., s. 666; AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 91 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, B. Chlebowski,

20 Jacek Płosiński niewątpliwie dobra do obrony. Jednak doskonale znający teren Sapieha nie zamierzał od razu atakować przeciwnika. Zablokował 900-osobowym oddziałem piechoty i dragonii 92, w skład którego wchodziła chorągiew piechoty polskiej rotmistrzostwa Michała Kazimierza Radziwiłła licząca około 100 ludzi 93, główną drogę na przeprawie pod Wierzchowieżami, blokując tym samym drogę na Brzozówkę i Jesieniówk^, prowadzącą na południe oraz drogę na Lisowczyce idącą na południowy wschód. Silnymi oddziałami jazdy zablokował też drogi na Kopyły i Suchodół (w kierunku południowo-zachodnim), na Kunachowicze i Chlewiszcze (w kierunku północno-zachodnim) oraz na Radewicze i Juwsicze (w kierunku północno-wschodnim). Wolna pozostała tylko droga na północ, na Busznicze, prowadząca dalej przez Puszczę Białowieską 94. Urusow proponował swej armii wycofanie się tą drogą, lecz ta, bojąc się ciężkich warunków trasy, nie zgodziła się. Urusow wysłał więc do Sapiehy parlamentariuszy w celu prowadzenia negocjacji o rozejm. Regimentarz litewski nie zgodził się na żadne ustępstwa proponowane przez Urusowa, domagając się bezwarunkowej kapitulacji z wydaniem broni i wszystkich sztandarów. Na to nie chcieli przystać dowódcy moskiewscy. Sytuacja taka trwała do 27 listopada, w którym to czasie w armii moskiewskiej wobec beznadziejnej sytuacji militarnej zapanował niezwykły duch bojowy. Żołnierze domagali się podjęcia walki z Litwinami 95. Ci natomiast, pewni zwycięstwa, nie zachowywali odpowiedniej ostrożności. 27 listopada Urusow nakazał zaatakować obsadzoną przez litewską piechotę przeprawę wierzchowicką. Zaskoczeni Litwini nawet nie zdążyli stawić skutecznego oporu 96. Chorągiew piechoty polskiej Michała Kazimierza Radziwiłła została wybita niemalże do nogi 97. Żadna z trzech chorągwi husarskich nie zdążyła wziąć udziału w walce. Inne oddziały nie zdążyły się chyba skoncentrować i były bite częściami, nie stawiając większego oporu. Po krótkiej walce wojska litewskie pognały w kierunku Brześcia. Przeciwnik nie podjął głębokiego pościgu. Paweł Sapieha ratował się ucieczką przez okoliczne błota 98. W bitwie zginęli Jan Bychowiec, Jerzy Gliński, Jan Koszka, Jakub Radoszyński. Do krótkotrwałej nie- F. Sulimierski (red.), t. 13, Warszawa 1893, s. 410-411. 92 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 93 LVIA, fond DA, nr 4106, s. 266. 94 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 95 Co zgodnie podkreślają relacje - ibidem; Zapiski otdielenia..., s. 666; Akty sobrannyje..., s. 129. 96 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 97 LVIA, fond DA, nr 4106, s. 266. 98 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r.

Wyprawa kniazia Semena Urusowa na Brześć 21 woli dostał się Stanisław Jan Lipnicki. Ogółem straty litewskie mogły sięgać do 1000 ludzi". Duże straty poniosła też armia moskiewska 100 i po krótkim pościgu wycofała się na północny wschód w kierunku Wołkowyska. Trasa prowadziła przez lasy i bagna. Urusow wysłał przodem Pierta Niepiejcyna z jego własną sotnią oraz 100 dragonami, aby torował drogę reszcie armii 101. Z relacji nie wynika, aby armia moskiewska szła zwyczajowym traktem na Szereszów. Przedzierała się przez lasy raczej trasą biegnącą bardziej na zachód. Po czterech dniach (1 grudnia), przebywszy puszczę, Moskale przybyli do Nowego Dworu w powiecie wołkowyskim 102 (około 70 km na północny wschód od Wierzchowicz). Tam spotkała Urusowa przykra niespodzianka. Przeprawa nowodworska była broniona przez okolicznych chłopów i kozacką wołkowyską chorągiew powiatową. Siły te znajdujące się pod dowództwem Andrzeja Miniewskiego, wzniosły tu umocnienia ziemne i zza obwarowań przez kilka godzin broniły przeprawy, osłaniając tym samym drogę na Wołkowysk 103. Reszta sił ze zgrupowania Kuncewicza, który - jak się wydaje - uciekł z taboru moskiewskiego i znów dowodził swymi oddziałami, pod koniec listopada, z rozkazu Pawła Sapiehy, obsadzała przeprawę przez Narew pod Płoskami w powiecie bielskim, znajdującą się w niewielkiej odległości od innej ważnej przeprawy w miasteczku Narew, prawdopodobnie w porozumieniu z pospolitym ruszeniem bielskim. Na wiadomość o marszu sił moskiewskich w kierunku Wołkowyska oddziały Kuncewicza przesunęły się z Płosek na wschód do Porozowa w powiecie wołkowyskim, leżącego kilkanaście kilometrów na północny wschód od Nowego Dworu. 1 grudnia już w czasie walk o przeprawę siły Kuncewicza pojawiły się w Nowym Dworze, lecz wobec przewagi liczebnej wojsk moskiewskich nie zdecydowały 99 Korff ocenia je jednak na 3 tysiące (ibidem, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki, 13 stycznia 1656 r.). Za odznaczenie się w bitwach pod Brześciem i pod Wierzchowiczami nadania dostali: Samuel Kmicic (MKks nr 131 nr 129, s. 51), Zachariasz Miłaszewicz (ibidem, nr 131, nr 297, s. 92), Jan Karol Kopeć (ibidem, nr 131, nr 17, s. 22), Krzysztof Łącki (iibidem, nr 131, nr 625, s. 183) oraz bracia Adam i Aleksander Kuszelewscy (ibidem, nr 131, nr 757, s. 222). Pochwałę od Jana Kazimierza za udział w kampanii przeciw wojskom Urusowa otrzymał też Michał Kazimierz Radziwiłł (B Czart., rkps 2239, nr 95, Jan Kazimierz do Michała Kazimierza Radziwiłła, 9 stycznia 1656 r. i ibidem, rkps 149, nr 8, s. 29-30). 100 Gdy armia Urusowa szła w kierunku Brześcia Wolter Korff oceniał siły moskiewskie na około 12000 ludzi, gdy wracała, miało ich być tylko 10000 (AGAD, mikrofilm z RA, ICS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki, 13 stycznia 1656 r.). Straty wojsk moskiewskich miały więc według Korffa sięgać prawie 17%. Jeżeli wojska Urusowa liczyły 8000 ludzi, to idąc tym tokiem myślenia, straty moskiewskie powinny sięgać 1300-1500 ludzi w trakcie trwającej prawie miesiąc kampanii, co wydaje się bardzo prawdopodobne. 101 Zapiski otdielenia..., s. 667. 102 AGAD, mikrofilm z RA, KS, szpula 51, Wolter Korff do Mikołaja Korffa, Żubyszki 13 stycznia 1656 r. 103 Ibidem; Zapiski otdielenia..., s. 667.