WODY POWIERZCHNIOWE W POLSCE Justyna Drop
Wody powierzchniowe Obecność wód powierzchniowych na danym obszarze uzależniona jest od: Warunków klimatycznych Rzeźby terenu Wielkości opadów atmosferycznych Temperatury powietrza Do wód powierzchniowych Polski zaliczamy: Morze Bałtyckie ( część wód wewnętrznych) Rzeki Jeziora Stawy Bagna i mokradła Sztuczne zbiorniki i kanały
Rzeki Teren Polski, biorąc pod uwagę uwarunkowania hydrograficzne, leży w zlewisku trzech mórz: Morza Bałtyckiego 99,8%, w tym: dorzecze Wisły 55,7%; dorzecze Odry 33,9%; rzeki pobrzeża bałtyckiego 9,3%; dorzecze Niemna 0,8%; Morza Czarnego 0,2%: dorzecze Dunaju (Orawa) dorzecze Dniestru; Morza Północnego: dorzecze Łaby (Izera, Orlica) Zlewisko to - obszar lądowy, z którego wszystkie wody powierzchniowe i podziemne spływają do jednego morza, oceanu bądź też innego zbiornika wodnego.
Obszary źródliskowe Większość polskich rzek ma swoje źródła w trzech regionach kraju, nazywanych obszarami źródliskowymi. Są to: Karpaty i Sudety gdzie początek biorą Wisła i Odra oraz większość ich górskich dopływów; Wyżyny gdzie znajdują się źródła dużych dopływów Wisły i Odry, np. Warta, Pilica, Nida, Wieprz Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Mazurskie skąd wypływają rzeki wpadające bezpośrednio do morza lub będące dopływami dolnych odcinków Wisły i Odry. Są to m.in. Łeba, Pasłęka, Słupia Ze stoków Baraniej Góry wypływają źródła Białej i Czarnej Wisełki - potoków dających początek największej polskiej rzece - Wiśle.
Dział wodny obszar wododzielny, granica oddzielająca sąsiadujące ze sobą dorzecza Działem głównym nazywa się granicę pomiędzy zlewiskami dwóch mórz, działem I rzędu - granicę pomiędzy dorzeczami rzek głównych, natomiast dorzecza dopływów rzek głównych rozdziela dział II rzędu itd. Główne działy wodne oddzielają dorzecza Wisły i Odry oraz rzek, które płyną bezpośrednio do Morza Bałtyckiego. Stosunkowo łatwo wyznaczyć jest dział wód na obszarach pofałdowanych, w górach i na wyżynach, gdzie prowadzi się go wzdłuż linii grzbietu wypukłości terenu, przez jego szczyt oraz przez przełęcze pomiędzy nim a sąsiednimi szczytami ( W Sudetach i Karpatach oddziela dorzecza Odry i Wisły od dorzeczy Łaby, Dunaju i Dniestru.) Natomiast na terenach nizinnych jego dokładne wyznaczenie jest o wiele trudniejsze. Dorzecze - zlewnia danej rzeki, czyli cały obszar, z którego wody powierzchniowe spływają do określonej rzeki lub jej dopływów. Granicą dorzecza jest dział wodny. Terytorium Polski należy do dorzeczy: Wisły Odry Rzek pobrzeża Bałtyku Niemna Łaby Dniestru Dunaju Specyficzną cecha dorzeczy Odry i Wisły jest ich asymetria. Prawe dorzecza obu rzek są znacznie większe od lewych. Stosunek dorzecza lewego do prawego dla Wisły wynosi 27:73 a dla Odry 30: 70. Prawe dopływy rzek są zatem dłuższe niż lewe. Główną przyczyną jest nachylenie terenu z południa na północ i ze wschodu na zachód.
Działy wodne Dorzecza i zlewiska rzek Polski Zlewisko M. Bałtyckiego Dorzecze Wisły Dorzecze Odry Dorzecze Niemna Dorzecze rzek pobrzeża Bałtyku Zlewisko M. Północnego dorzecze Łaby Zlewisko M. Czarnego Dorzecze Dunaju Dorzecze Dniestru
Ustrój rzek Ustrój (reżim) rzeczny - sposób w jaki kształtuje się przepływ rzeki w ciągu roku. Przede wszystkim zależy on od źródeł zasilania (deszcz, śnieg, lodowiec górski) oraz od wahań stanu wód w ciągu roku. Rzeki polskie maja ustrój śnieżno deszczowy. Oznacza to, że są zasilane głównie przez opady deszczu i topniejące śniegi. Najwyższe stany wód występują na wiosnę i w lecie Maksimum wiosenne związane z topnieniem śniegu zaznacza się zwłaszcza w karpackich i sudeckich dopływach Wisły i Odry. Letnie wezbrania rzek spowodowane ulewnymi deszczami w lipcu i sierpniu, które zwiększają poziom wody w korycie. Powodują one szybki przybór wody, głównie w rzekach górskich, i lokalne powodzie. Jeżeli opady trwają kilka dni i są intensywne mogą spowodować powodzie o znacznym zasięgu, stwarzając duże niebezpieczeństwo. W zimie lokalne powodzie zdarzają się w strefie wybrzeża Morza Bałtyckiego. Powodują je silne wiatry północne spiętrzające wodę morską u ujścia rzek i uniemożliwiające jej swobodny odpływ. Zjawisko to nazywamy cofką. Najniższe stany wód w rzekach Polski występują pod koniec lata i na początku jesieni oraz w zimie, gdy część wody jest retencjonowana w postaci śniegu i lodu. We wschodniej części kraju trwa najdłużej do 80 dni, w części zachodniej i północno zachodniej najkrócej -10-20 dni.
Sieć hydrograficzna Polski Najdłuższe rzeki w Polsce: Wisła (długość 1049 km, powierzchnia dorzecza 194 425 km2, a średni przepływ wody to 1020 m3/s) Odra (długość 854 km (742 km w Polsce) dorzecze 118 861 km2, średni przepływ wody 560 m3/s) Warta (długość 808 km, dorzecze 54 529 km2, średni przepływ wody 215,0 m3/s) Bug (długość 772 km (w tym w Polsce 587 km) dorzecze 39 420 km2, średni przepływ wody 155 m3/s) Narew (długość 484 km ( 448 km w Polsce) dorzecze 75 175 km2, średni przepływ wody to 318 m3/s) San (długość 443 km, dorzecze 16 861 km2, średni przepływ wody to 125 m3/s) Noteć (długość 388 km, dorzecze 17 330 km2, średni przepływ wody to 76,6 m3/s) pozostałe duże rzeki Polski to: Pilica, Biebrza, Bzura, Nysa Kłodzka, Prosna. Jeziora naturalne o największej powierzchni w Polsce to: Śniardwy (typ morenowy, zajmuje powierzchnie 113,8 km2, ma głębokość 23,4 metry) Mamry (powierzchnia 104,4 km2, głębokość 43,8metrów) Łebsko (powierzchnia 71,4 km2, jezioro przybrzeżne, głębokość 6,3 metry) Dąbie (powierzchnia 56,0 km2, deltowe, głębokość 4,2 metry) Jeziora najgłębsze w Polsce to: Hańcza (głębokość 108,5 metry, rynnowe) Drawsko (województwo zachodniopomorskie, głębokość 79,9 metry, rynnowe) Wielki Staw (głębokość 79,3 metry, cyrkowe) Czarny Staw (głębokość 76,4 metry, cyrkowe) Wigry (województwo podlaskie, głębokość 73 metry, rynnowe)
Jeziora W Polsce znajduje się kilkadziesiąt tysięcy jezior, z których 9300 ma powierzchnię powyżej 1 ha.. Większość jezior występuje na obszarze ostatniego zlodowacenia. Z geologicznego punktu widzenia jeziora są formami krótkotrwałymi i najczęściej świadczą o młodości krajobrazu, w którym występują. Większość polskich jezior liczy kilka tysięcy lat, tylko nieliczne są nico starsze, np. tatrzańskie jeziora cyrkowe powstałe 10-12 tyś lat temu. W Polsce jeziora zajmują obszar zaledwie 3200 km 2 co stanowi ok. 1% powierzchni kraju. Występowanie jezior w Polsce jest jest nierównomierne. Najwięcej jest jezior na północy kraju, głównie na pojezierzach. Na południu, od zasięgu zlodowacenia Wisły jeziora są nieliczne i zróżnicowane pod względem pochodzenia.
Genetyczne typy jezior w Polsce Pochodzenie i typ jezior POLODOWCOWE Rynnowe Morenowe Wytopiskowe Karowe (cyrkowe) Przykłady jezior Geneza misy jeziornej Charakterystyczne cechy jeziora Hańcza, Ostrzyckie, Wigry, Raduńskie, Gopło, Jeziorak, Charzykowe, Drawsko, Bełdany Śniadrwy, Mamry, Niegocin, Bytyńskie, Stręgiel, Wielimie Niewielkie jeziora w Borach Tucholskich oraz na Pojezierzu Suwalskim W Tatrach: Czarny Staw Gąsienicowy, Wielki Staw, Czarny Staw oraz w Karkonoszach: Wielki Staw, Mały Staw Erozyjna działalność wód płynących pod lądolodem lub na jego przedpolu Wypełnienie wodą obniżenia między pagórkami morenowymi lub zaklęsłości w morenie dolnej Wypełnienie przez wodę zagłębienia po wytopieniu się brył martwego lodu, zagrzebanych pod osadami polodowcowymi Erozyjna działalność lodowca górskiego wydłużony kształt misy jeziornej przeważnie strome brzegi stosunkowo wąskie i głębokie urozmaicona linia brzegowa przeważnie duże i niezbyt głębokie kształt okrągły lub owalny niewielka głębokość kształt owalny strome brzegi znaczna głębokość (nawet kilkadziesiąt metrów) otoczone stromymi ścianami skalnymi od doliny polodowcowej przeważnie oddzielone wygładzonym przez lodowiec ryglem skalnym
Pochodzenie i typ jezior Przybrzeżne Przykłady jezior Geneza misy jeziornej Charakterystyczne cechy jeziora Wicko, Sarbsko, Bukowo, Łebsko, Jamno Odcięcie mierzeją zatoki morskiej płaskie, przeważnie zabagnione brzegi od morza oddzielone mierzeją Deltowe Dąbie, Druzno Odcięcie osadami rzecznymi części zalewu płaskie i zabagnione brzegi płytkie znacznie zarośnięta misa jeziorna Zakolowe Czarniakowskie, Bużysko Odcięcie zakola rzeki kształt wydłużony, przypominający zakole rzeki zabagnione brzegi wąskie i płytkie Wydmowe Głównie w puszczach Kampinowskiej i Noteckiej oraz na Roztoczu m.in. Orzełek, Moczydło Krasowe Na Równinie Łęczycko Włodawskiej, m.in. Krasne, Białe oraz w okolicach Buska-Zdroju Wypełnienie wodą śródwydmowego zagłębienia (zazwyczaj misy deflacyjnej), w którym nieprzepuszczalne podłoże znajduje się niezbyt głęboko i jest przykryte warstwą piasku Rozpuszczanie skał, głównie wapienia i gipsów, i zapadanie się podłoża poligenetyczne Gardno Działalność lądolodu w plejstocenie, a następnie przeobrażenie wskutek oddziaływania prądów morskich i wiatru w holocenie Kształt owalny lub wydłużony zabagnione i zatorfione brzegi płytkie zasilane głównie opadami, okresowo wysychające kształt owalny lub okrągły stosunkowo głębokie kształt zróżnicowany, przeważnie wydłużony stosunkowo płytkie Otoczone wydmami
Największym jeziorem w Polsce jest jezioro Śniardwy powierzchnia 113,8 km 2 Najgłębszym jeziorem w Polsce jest Hańcza max głębokość 108,5 m Śniardwy - Warnołty Hańcza
Bagna i mokradła Bagna i mokradła to obszary stale podmokłe znajdujące się w miejscach utrudnionego odpływu wód opadowych lub wysokiego poziomu wód gruntowych. Porośnięte przez roślinność przystosowaną do specyficznych warunków związanych z dużym nawilgoceniem. Obszary te zajmują 8% powierzchni kraju. W większości przypadków bagna są jednocześnie torfowiskami. Największe zespoły torfowisk występują w dolinach Narwi i Biebrzy oraz na Polesiu Zachodnim. Silnie zabagnione są dna pradolin, szerokie doliny rzeczne, delty Wisły i Odry. Ze względu na sposób zasilania w wodę torfowiska dzielimy na: wysokie zasilane wyłącznie wodami opadowymi, występujące na działach wodnych, płaskich wierzchowinach i obszarach zbudowanych ze skał nieprzepuszczalnych; niskie zasilane wodami gruntowymi, spotykane w szerokich dolinach rzek oraz w miejscach zanikłych jezior. Bagna Biebrzańskie
Zbiornik antropogeniczny ( zalew) - zbiornik utworzony w wyniku działalności człowieka. Powstają na rzekach, przede wszystkich górskich wskutek wybudowania zapory. Do najczęściej spotykanych należą funkcje: przyrodnicze, krajobrazowe, przeciwpowodziowe, hodowlane, zaopatrzenia w wodę (do celów komunalnych, rolniczych, przemysłowych), energetyczne, turystyczno-rekreacyjne, przeciwpożarowe, militarne, obronne. W Polsce istnieje ok. 100 sztucznych zbiorników wodnych o pojemności powyżej 1 hm³ Sztuczne zbiorniki Zbiornik Czorsztyński
Największe sztuczne zbiorniki wodne w Polsce Nazwa zbiornika Rzeka, na której powstał Funkcje Powierzchni a [w km 2 ] Pojemność maksymalna [w mln m 3 ] Rok ukończenia Włocławski Wisła Energetyczna,transportow, rekreacyjna 70,4 408,0 1970 Jeziorsko Warta Retencyjna, rekreacyjna 42,3 202,8 1990 Siemianowski Narew Zaopatrzenie w wodę ludności, rekreacyjna Goczałkowski Wisła Retencyjna, zaopatrzenie w wodę ludności Zegrzyński Narew Energetyczna, transportowa, rekreacyjna Soliński San Energetyczna, transportowa, rekreacyjna 32,5 79,5 1991 32,0 165,6 1956 30,3 94,3 1963 21,2 472,0 1968 Turawski Mała Panew Transportowa, retencyjna 20,8 107,6 1938 Nyski Nysa Kłodzka transportowa, rekreacyjna, energetyczna, retencyjna 20,4 123,4 1971 Otmuchowski Nysa Kłodzka Transportowa, retencyjna 19,8 130,5 1933 Sulejowski Pilica retencyjna, rekreacyjna, zaopatrzenie ludności w wodę 19,8 88,1 1974
Kanały wodne Kanał wodny sztuczny ciek wodny, fragment drogi wodnej, którego celem jest połączenie istniejących naturalnych dróg wodnych. Kanał wodny łączący rzeki i jeziora to kanał żeglugi śródlądowej. Gęsta sieć rzeczna i przecinające je kanały tworzą śródlądowe szlaki wodne. Najkorzystniejsze jest budowanie kanałów w miejscach, gdzie dział wód jest stosunkowo niski, a żeglowne odcinki wód zbliżają się do siebie na małą odległość. Do pokonywania różnic poziomów wody wynikających z ukształtowania terenu służą śluzy lub pochylnie. Wśród funkcji kanałów można wymienić m.in. Melioracyjne, przemysłowe, energetyczne, rekreacyjne i turystyczne. Kanał Gliwicki
Rodzaj i znaczenie gospodarcze kanałów Kanał Połączenie Rodzaj kanału Znaczenie gospodarcze Augustowski Czarna Hańcza - Biebrza żeglowny Turystyczny szlak wodny, spław drewna Bydgoski Brda-Noteć żeglowny Transport surowców mineralnych, regulowanie stanów wody w rzekach Elbląski Jez. Drwęckie Jez. Drużno żeglowny Turystyczny szlak wodny Gliwicki Kłodnica-Odra żeglowny Transport węgla i surowców mineralnych Łączański Wisła-Wisła żeglowny Usprawnia żeglugę Notecki Noteć-Kanał Bydgoski żeglowny Regulacja stanów wody w k. Bydgoskim, turystyczny szlak wodny, transport Obry i Mosiński Warta- Obra -Odra melioracyjny Regulacja stanów wody w dolinie środkowej Odry, turystyczny szlak wodny Ślesiński Jez. Gopło - Warta żeglowny Transport, turystyczny szlak wodny Wieprz-Krzna Wieprz - Krzna melioracyjny Regulacja stosunków wodnych na Polesiu Lubelskim Żerański Narew -Wisła żeglowny Transport, turystyczny szlak wodny