Awifauna terenów wodno-błotnych Awifauna terenów wodno-błotnych Zajęcia terenowe: Zajęcia w klasie: Cele kształcenia: 1. kształcenie umiejętności dokonywania i dokumentowania obserwacji przyrodniczych, 2. pogłębienie wiedzy o bioróżnorodności rodzimych gatunków ptaków, 3. rozpoznawanie pospolitych gatunków ptactwa wodnego, 4. poszerzenie wiadomości dotyczących biologii ptaków, 5. omówienie pojęcia dymorfizm płciowy, 6. kształcenie postaw proekologicznych. Metody i formy pracy: asymilacja wiedzy (pogadanka, wykład), samodzielne dojście do wiedzy (praca z przewodnikami do rozpoznawania ptaków), metoda praktyczna (rozpoznawanie gatunków ptactwa wodno-błotnego). Materiał badawczy, sprzęt: lornetka, aparaty fotograficzne, karty pracy, przewodniki, atlasy, klucze do rozpoznawania ptaków, tablice z pospolitymi ptakami środowisk wodnych. 1
9. scenariusze uwagi o przebiegu zajęć: Zbiorniki wodne i obszary wodno-błotne to obszary szczególnie sprzyjające obserwacjom ornitologicznym. W niektórych miejscach ustawiane są specjalne platformy i wieże obserwacyjne, które ułatwiają prowadzenie zajęć. Najlepszą porą roku na przeprowadzenie obserwacji jest pora lęgów czyli wiosna, a także pora migracji ptaków jesień. Najbardziej odpowiednią porą dnia jest wczesny ranek, gdyż wówczas jest największa aktywność ptaków. Podglądanie ptaków to trudna sztuka, wymagająca cierpliwości i wprawy. Ptaki szybko się przemieszczają i trudno dostrzec szczegóły ich budowy morfologicznej, dlatego warto przygotować młodzież na to, że podczas zajęć trzeba będzie zachować wyjątkową ciszę i nastawić się na czekanie, które może trwać długo i nie zawsze dać zadowalające efekty. Przebieg zajęć: Faza wprowadzająca: Nauczyciel: 1. Przeprowadza czynności organizacyjno-porządkowe. 2. Przedstawia temat zajęć. 3. Przypomina zasady etyki obserwatora ptaków takie jak: niepłoszenie ptaków, niezakłócanie spokoju ptaków, zwłaszcza w okresie lęgowym (niepokojone ptaki mogą porzucić gniazdo i lęg), pozostawianie w spokoju piskląt i jaj nawet jeśli są poza gniazdem, ochrona miejsca, w którym obserwujemy ptaki, bezwzględne przestrzeganie prawa dotyczącego ochrony ptaków. 4. Omawia przebieg zajęć i określa czas trwania. 2
Awifauna terenów wodno-błotnych Przebieg zajęć: Faza realizacyjna: I. CZĘŚĆ TEORETYCZNA ogólne wiadomości o ptakach Nauczyciel: 1. Rozpoczyna dyskusję o znaczeniu ptaków w przyrodzie oraz ich znaczeniu dla człowieka. Uczniowie przedstawiają argumenty dotyczące roli ptaków: stanowią ważne ogniwo łańcuchów pokarmowych, rozsiewają nasiona, regulują liczbę gryzoni i owadów zwłaszcza tych, które są szkodnikami, odżywiając się padliną pełnią ważną rolę w obiegu materii (są sanitariuszami np. kruk, myszołów, mewy), mają znaczenia użytkowe (są hodowane dla jaj, mięsa, piór), są cenione w łowiectwie (bażant, kuropatwa, słonka, kaczka, gęś), są cenione ze względów estetycznych i emocjonalnych (gołębie, pawie), gołębie pocztowe były wykorzystywane do przenoszenia wiadomości, są cenione ze względu na śpiew, sokoły są używane do ochrony lotnisk, powodują straty w sadownictwie i rolnictwie, niszczą elewacje zabytków (odchody gołębi). 2. Omawia budowę morfologiczną ptaka z uwzględnieniem terminologii ornitologicznej (Rys.1.). Przedstawia zjawisko zwane dymorfizmem płciowym na przykładzie kaczki krzyżówki. 3. Przedstawia krótkie informacje dotyczące przystosowania ptaka do lotu: zmniejszenie masy, zwiększenie siły nośnej, wzmocnienie konstrukcji szkieletu, zwiększenie wydolności organizmu (rozwój mózgu i narządów zmysłu, podwójne oddychanie, czterojamowe serce). 4. Pokazuje pióra ptaków i opisuje ich budowę. 5. Tłumaczy różnice między lotem czynnym i biernym (szybowcowym i ślizgowym). 6. Omawia zachowania ptaków (toki, zachowania godowe, łączenie się w pary, monogamia i poligamia, budowa gniazda, składanie jaj, wychowywanie młodych, wędrówki). 7. Kieruje pytanie do uczestników dotyczące zwyczajów pokarmowych ptaków. 8. Wyjaśnia różnice między gniazdownikami i zagniazdownikami. 3
9. scenariusze Przebieg zajęć: Faza realizacyjna: I. CZĘŚĆ praktyczna Nauczyciel: 1. Omawia gatunki, które najczęściej można spotkać w okolicy, w której prowadzone są zajęcia. 2. Przedstawia uczniom zadania do wykonania, tj.: dokonanie obserwacji ptaków bytujących w okolicy, rozpoznanie gatunków z wykorzystaniem atlasów i przewodników tablica 1. przyporządkowanie zaobserwowanych ptaków do odpowiedniego rzędu i rodziny (Załącznik 2.), sporządzenie dokumentacji fotograficznej, sporządzenie notatek (wypełnienie karty obserwacji Załącznik 1.). 3. Określa czas i miejsce zbiórki po skończeniu zajęć. 4. Poleca uczniom dobrać się w cztery grupy po 5 6 osób. 5. Przydziela każdej grupie stanowisko badawcze. 6. Prosi, by co pół godziny grupy zamieniły się miejscami. Ustala kolejność zmian. 7. Rozdaje karty obserwacji, tablice i atlasy do rozpoznawania ptaków wodnych. 8. Nadzoruje pracę uczniów, udziela wskazówek. 9. Po upływie wyznaczonego czasu sprawdza rzetelność wykonania pracy. 10. Prosi każdą z grup o zaprezentowanie wyników swoich obserwacji. Uczniowie wymieniają się spostrzeżeniami. Faza podsumowująca: Nauczyciel: 1. Poleca uczniom uporządkowanie i zwrócenie otrzymanych materiałów. 2. Prosi o zwrócenia kart pracy do oceny. 3. Podaje pracę domową. Poleca opracować zdjęcia zrobione podczas zajęć i przygotować wystawę fotograficzną zatytułowaną Skrzydlaci mieszkańcy środowisk wodnych (ewentualnie prezentację multimedialną lub album fotograficzny). 4. Informuje uczniów o działalności stowarzyszeń ornitologicznych. Zachęca uczniów do podjęcia aktywności w tym obszarze. 5. Podsumowuje lekcję. 4
Awifauna terenów wodno-błotnych sterówki środkowe środkowy pasek ciemieniowy ciemię (wierzch głowy) czoło brew kantarek potylica (tył głowy) szczęka górna pasek oczny pasek policzkowy policzek (pokrywy uszne) kark małe pokrywy skrzydłowe paski skrzydłowe grzbiet pokrywy nadogonowe kuper kloaka pokrywa podbrzusze sterówki skrajne I palec (kciuk) szczęka dolna podbródek wąs gardło bark pierś boki piersi brzuch boki ciała pióra okrywające goleń skok IV palec III palec II palec Rys. Katarzyna Koebcke. Na podstawie: www.animals-of-worlds.blog.onet.pl Rycina 1. Budowa zewnętrzna ptaka. 5
9. scenariusze Załącznik 1. Karta obserwacji Data: Pora dnia (godzina): Miejscowość (nazwa zbiornika wodnego): Dokładny opis sytuacji i miejsca obserwacji (np. na ziemi, w locie, na wodzie, w gnieździe): Liczba osobników (z uwzględnieniem płci i wieku): Pozycja systematyczna: Królestwo: Zwierzęta Typ: Strunowce Podtyp: Kręgowce Gromada: Ptaki Rząd: Rodzina: Rodzaj: Gatunek: Szkic: Opis: Upierzenie (samca i samicy): Dziób: Nogi: Cechy rozpoznawcze: 6
Awifauna terenów wodno-błotnych Tablica 1. Awifauna środowisk wodnych. Bernikla kanadyjska (Branta canadensis) [Erni / Fotolia] Cyranka (Spatula querquedula) [ryzhkov_sergey / Fotolia] Edredon (Somateria mollissima) [ijdema / Fotolia] Kureczka nakrapiana (Porzana porzana) Kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos) Kokoszka wodna (Gallinula chloropus) Kormoran czarny (Phalacrocorax carbo) Kulik wielki (Numenius arquata) Kulon (Burhinus oedicnemus) Gęś gęgawa (Anser anser) Kwokacz (Tringa nebularia) Łabędź niemy (Cygnus olor) [Erni / Fotolia] [Erni / Fotolia] [Sharpshot / Fotolia] [Georgios Alexandris / Fotolia] [Lars Johansson / Fotolia] [porojnicu / Fotolia] [rck / Fotolia] [Steve Byland / Fotolia] [martincp / Fotolia] [kaeptn_chemnitz / Fotolia] [Burny229 / Fotolia] [Floriana / Fotolia] [Erni / Fotolia] Nur czarnoszyi (Gavia arctica) Ogorzałka (Aythya marila) Ostrygojad (Haematopus ostralegus) Perkoz rdzawoszyi (Podiceps grisegen) 7
9. scenariusze Tablica 1 (cd.) Awifauna środowisk wodnych. Podgorzałka (Aythya nyroca) [feathercollector / Fotolia] [belgerdy / Fotolia] Rożeniec (Anas acuta) [marcobarone / Fotolia] [Elenarts / Fotolia] Szlamik rdzawy (Limosa lapponica) Sieweczka rzeczna (Charadrius dubius) Tracz długodzioby (Mergus serrator) Tracz nurogęś (Mergus merganser) Wodnik (Rallus aquaticus) Rybitwa zwyczajna (Sterna hirundo) Zielonka (Porzana pusilla) Bocian biały (Ciconia ciconia) Czapla siwa (Ardea cinerea) Mewa srebrzysta (Larus argentatus) [Lars Johansson / Fotolia] [feathercollector / Fotolia] [Lensman300 / Fotolia] [Stefan Ekernas / Fotolia] [pfw / Fotolia] [tassos1966 / Fotolia] [ryzhkov_sergey / Fotolia] [Maciej Olszewski / Fotolia] [Wolfgang Kruck / Fotolia] Żuraw (Grus grus) 8
Awifauna terenów wodno-błotnych Załącznik 2. Przegląd rzędów ptaków występujących w Polsce Gromada: ptaki (Aves) Rząd: nury (Gaviiformes) Rodzina: nury (Gaviidae) Rząd: perkozy (Podicipediformes) Rodzina: perkozy (Podicipedidae) Rodzina: kormorany (Phalacrocoracidae) Rząd: brodzące (Ciconiiformes) Rodzina: czaple (Ardeidae) Rodzina: bocianowate (Ciconiidae) Rodzina: kaczkowate (Anatidae) Rząd: drapieżne (Falconiformes) Rodzina: jastrzębiowate (Accipitridae) Rodzina: sokołowate (Falconidae) Rząd: grzebiące (Galliformes) Rodzina: głuszcowate (Tetraonidae) Rodzina: bażantowate (Phasianidae) Rząd: żurawiowate (Gruiformes) Rodzina: żurawie (Gruidae) Rząd: siewkowate (Charadriiformes) Rodzina: siewki (Charadriidae) Rodzina: bekasowate (Scolopacidae) Rodzina: mewowate (Laridae) Rodzina: gołębie (Columbidae) 9
9. scenariusze Przegląd rzędów ptaków występujących w Polsce (cd.) Rząd: kukułkowate (Cuculiformes) Rodzina: kukułki (Cuculidae) Rząd: sowy (Strigiformes) Rodzina: płomykówki (Tytonidae) Rodzina: puszczykowate (Strigidae) Rząd: lelkowate (Caprimulgiformes) Rząd: kraskowate (Coraciiformes) Rodzina: zimorodki (Alcenididae) Rodzina: żołny (Meropidae) Rodzina: kraski (Coraciidae) Rodzina: dudki (Upupidae) Rodzina: dzięciołowate (Picidae) Rząd: wróblowate (Passeriformes) Rodzina: skowronki (Alaudidae) Rodzina: jaskółki (Hirundinidae) Rodzina: wilgi (Oriolidae) Rodzina: krukowate (Corvidae) Rodzina: sikorowate (Paridae) Rodzina: kowaliki (Sittidae) Rodzina: drozdowate (Turdidae) Rodzina: pliszkowate (Motacillidae) Rodzina: jemiołuszki (Bombycillidae) Rodzina: szpaki (Sturnidae) Rodzina: ziarnojady (Emberizinae) Rodzina: remizy (Remizidae) Rodzina: wróble (Passeridae) 10
11 Awifauna terenów wodno-błotnych