OPTYMALNE WYPOSA ENIE ROCZNIKI NAUK GOSPODARSTW ROLNICZYCH, ROLNYCH SERIA G, T. W 97, CI GNIKI z. 4, 2010ROLNICZE 247 OPTYMALNE WYPOSA ENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CI GNIKI ROLNICZE Stanis³aw Zaj¹c *, Dariusz Kusz ** * Zak³ad Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich Pañstwowej Wy szej Szko³y Zawodowej w Kroœnie Kierownik: dr in. Janusz Kilar ** Katedra Gospodarki ywnoœci i Towaroznawstwa Politechniki Rzeszowskiej Kierownik: prof. dr hab. in. Maria Ruda S³owa kluczowe: ci¹gnik rolniczy, koszty eksploatacji, optymalne wyposa enie Key words: tractor, operating costs, optimal equipment S y n o p s i s. W pracy przedstawiono metodê wyznaczanie optymalnej strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze przy najni szych kosztach eksploatacji w zmiennym otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym. Wykazano, e optymaln¹ strategi¹ wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze jest, natomiast nie jest wskazana dla gospodarstw rolnych, zaœ mo e byæ uznana za optymaln¹ dla ma³ych gospodarstw rolnych. WSTÊP Park ci¹gnikowy polskiego rolnictwa jest stary i w dalszym ci¹gu siê starzeje. Oko³o 70% u ytkowanych ci¹gników to maszyny licz¹ce ponad 15 lat, zaœ tylko 2% ogólnej liczby stanowi¹ ci¹gniki 5-letnie i m³odsze. Eksploatacja starego parku ci¹gnikowego oznacza wzrost kosztów produkcji rolnej w wyniku wysokich kosztów napraw, du ej zawodnoœci i niskiej wydajnoœci. Tymczasem wa nym czynnikiem umo liwiaj¹cym zmniejszenie kosztów produkcji jest obni enie kosztów eksploatacji [Pasyniuk 2005]. Wysoki udzia³ kosztów mechanizacji, który waha siê od 30 do 50% [Muzalewski 2007] w kosztach produkcji roœlinnej, uzasadnia znaczenie optymalnych inwestycji w zakresie techniki rolniczej, która w du ym stopniu ma wp³yw na wyniki finansowe gospodarstwa rolnego. Niezbêdne jest zatem ustalenie optymalnego wyposa enie gospodarstwa w maszyny i ci¹gniki rolnicze. Celem badañ jest okreœlenie optymalnego wyposa enia gospodarstw rolnych w ci¹gniki rolnicze z uwzglêdnieniem awaryjnoœci ci¹gników oraz ewentualnych strat i korzyœci z podjêtych decyzji w zmiennym otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym.
248 S. ZAJ C, D. KUSZ METODYKA BADAÑ Przed wyborem optymalnej strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze i podjêciem ostatecznej decyzji dotycz¹cej tej strategii nale y ustaliæ mo liwe stany otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego, które mog¹ wyst¹piæ w gospodarstwie rolnym w okresie u ytkowania ci¹gników od mo liwie sprzyjaj¹cych do niesprzyjaj¹cych (bardzo niesprzyjaj¹cy Y 1, niesprzyjaj¹cy Y 2, œredni Y 3, sprzyjaj¹cy Y 4, bardzo sprzyjaj¹cy Y 5 ). Stosuj¹c metodê ekspercko-matematyczn¹ [Izdebski 2003], wyznaczono parametry analizowanych stanów od Y 1 do Y 5 dla za³o onych i mo liwych do przyjêcia strategii wyposa- enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze. Badania maj¹ce na celu okreœlenie zaistnia- ³ych sytuacji dla przyjêtych stanów otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego gospodarstwa rolnego przeprowadzono przy udziale ekspertów (w³aœcicieli gospodarstw rolnych). Uzyskane wyniki przedstawiono w tabeli 1. W celu dokonania analizy kosztów eksploatacji ci¹gników rolniczych przyjêto nastêpuj¹ce strategie: gospodarstwo posiada ci¹gniki o najwy szej niezawodnoœci i najdro sze na rynku, co pozwala na wykonanie prac w odpowiednim terminie w ka dych warunkach otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego; ci¹gniki mog¹ byæ wynajmowane u ytkownikom spoza gospodarstwa, gospodarstwo posiada ci¹gniki œredniej klasy niezawodnoœci, charakteryzuj¹ce siê œredni¹ cen¹, co pozwala na wykonanie prac w odpowiednim terminie w sprzyjaj¹cych warunkach otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego; w mniej sprzyjaj¹cych warunkach i przy awarii ci¹gnika s¹ one najmowane spoza gospodarstwa, natomiast w bardziej sprzyjaj¹cych mog¹ œwiadczyæ us³ugi, gospodarstwo posiada ci¹gniki najtañsze na rynku i o odpowiednio niskiej niezawodnoœci, co pozwala na wykonanie prac w odpowiednim terminie w bardzo sprzyjaj¹cych warunkach otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego; w mniej sprzyjaj¹cych warunkach i przy awarii ci¹gnika s¹ one najmowane, natomiast w bardzo sprzyjaj¹cych mog¹ œwiadczyæ us³ugi, gospodarstwo nie posiada w³asnych ci¹gników; wszystkie niezbêdne prace dokonywane s¹ ci¹gnikami najmowanymi. Koszty eksploatacji z uwzglêdnieniem stanów otoczenia przyrodniczo- ekonomicznego, przy zastosowaniu jednej z czterech strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze, sk³adaæ siê bêd¹ z kosztów utrzymania (koszty sta³e), kosztów u ytkowania (koszty zmienne), ewentualnych dochodów zwi¹zanych ze œwiadczeniem us³ug ci¹gnikiem lub kosztów najmu ci¹gników, kosztu alternatywnego oraz strat wynikaj¹cych ze straty plonu lub jego jakoœci na skutek awarii i przestoju ci¹gnika. Dla pierwszej, drugiej i trzeciej strategii (, S i S ) jednostkowe koszty eksploatacji 2 3 ci¹gników wyznaczono z zale noœci: NH 6 6 6 &P 7 : : U* 7 & ZF ZF : : U* U= &. P XE U= 7 & S] ZX : N & Q P 7 K : U* U= = = & S S & L P : : U* U= ª ]á º K ¼ $ 3 & 6 S S : : U* U= (1)
OPTYMALNE WYPOSA ENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CI GNIKI ROLNICZE 249 Przyjêta zabiegi agrotechniczne wykony- wane w terminie; du a dostêpnoœ æ us- ³ug na rynku; cena us³ug obni ona o 15%. prawdopodobieñstwo zaistnienia stanu Tabela 1. Charakterystyka sytuacji w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym gospodarstwa rolnego dla za³o onych strategii Mo liwe sytuacje w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym Y 1 Y 2 Y 3 Y 4 Y 5 d³ugi czas przegl¹dów okresowych; 20% godz. wykonanych przez ci¹gniki z najmu; 8% straty plonu na 30% wykonania zleconych krótki okres wykonania zabiegów agrotechnicznych spowodowany niekorzystnymi warun- kami atmosferycznymi; 15% godzin wykonanych przez ci¹gniki z najmu; 5% straty plonu na 35% wykonania zleconych krótki okres wykonania zabiegów agro- technicznych spowodowanniekorzyst- nymi warunkami atmosferycznymi; awaria dwa razy w roku; awaria usuwana we w³asnym gospodarstwie, czas oczekiwania na czêœci 8 dni; 30% godzin wykonanych przez ci¹gniki z najmu; 14% straty plonu na 20% wykonania zleconych krótki okres wykonania zabiegów agrotechnicznych spowodowany niekorzystnymi warun- kami atmosferycznymi; awaria raz w roku; czas oczekiwania na serwis 7 dni; 20% godzin wykonanych przez ci¹gniki z najmu; 8% straty plonu na 30% wykonania zleconych prac na zewn¹trz; awaria raz w roku; czas oczekiwania na serwis 5 dni; 15% godzin wykonanych przez ci¹gniki z najmu; 5% straty plonu na 50% wykonania zleconych 10% godzin wykonanych przez ci¹gniki z najmu w okresie spiêtrzenia prac w gospodarstwie; 2% straty plonu na 65% wykonania zleconych ma³a dostêpnoœæ ma³a dostêpnoœæ us³ug na rynku; us³ug na rynku; cena us³ug pod- cena us³ug podwy wy szona o 10%; szona o 20%; 5% godzin wykonanych przez ci¹g- zleconych prac na 100% wykonania niki z najmu; zewn¹trz; 1% straty plonu na 80% wykonania zleconych prac na zewn¹trz; awaria raz w roku; 100% godzin wykow³asnym ma³a dostêpnoœæ nane us³ug na rynku; ci¹gnikiem; cena us³ug pod- 90% wykonania w y szona o 5% ; zleconych prac na 10% godzin wyko- zewn¹trz; nanych przez ci¹gz najmu; niki 3% straty plonu na 70% wykonania zleconych prac na zewn¹trz; awaria trzy razy w roku; awaria trzy razy awaria dwa razy w roku; awaria raz w roku; 10% godzin awaria usuwana we w³a - snym gospodarstwie, czas oczekiwania na czêœci 14 dni; 40% godzin wykonanych przez ci¹gniki z najmu; 18% straty plonu na 10% wykonania zleconych w roku; awaria usuwana we w³asnym gospodar- stwie, czas oczeki- wania na czêœci 8 dni; 30% godzin wykonanych przez ci¹gniki z najmu; 11% straty plonu na 20% wykonania zleconych awaria usuwana we w³a- snym gospodarstwie; czas oczekiwania na czêœci 5 dni; 20% godzin wykonanych przez ci¹gniki z najmu; 7% straty plonu na 40% wykonania zleconych 15% godzin wyko- nanych przez ci¹g- niki z najmu; 5% straty plonu na 60% wykonania zleconych prac na zewn¹trz; wykonanych przez ci¹gniki z najmu; 2% straty plonu na 80% wykonania zleconych prac na zewn¹trz; zabiegi agrotechniczne wykonywane w terminie; ma³a dostêpnoœæ do us³ug na rynku; zabiegi agrotechniczne wykonywane z opóÿ- nieniem; 20% straty plonu na cena us³ug podwy - szona o 20%; ma³a dostêpnoœæ do us³ug na rynku; zabiegi agrotech- niczne wykonywane z opóÿnieniem; 10% straty plonu na cena us³ug pod- wy szona o 10%; zabiegi agrotechniczne wykony- wane w terminie; du a dostêpnoœæ us³ug na rynku; cena us³ug obni- ona o 10%; 7 18 50 18 7
250 S. ZAJ C, D. KUSZ Jednostkowe koszty wed³ug czwartej strategii ( ) bêd¹ stanowiæ koszty poniesione na prace wykonane jednostk¹ us³ugow¹: 7 & $ 3 & 6 ZF ZF S S ª ]á º NH 6 7 7 K (2) ZF ZF ¼ gdzie: C m cena zakupu ci¹gnika rolniczego [z³], K ub koszty ubezpieczenia [z³/rok], k n (%C m ) wskaÿnik kosztu napraw, T h zdolnoœæ przerobowa ci¹gnika [h], i stopa procentowa lokaty d³ugoterminowej, C p cena paliwa [z³/l] lub [z³/kg], Z zysk z wykonanych us³ug [z³/rok], A powierzchnia uprawy [ha], P plon [t/ha], C s cena zbytu p³odu [z³/t], T przewidywany okres u ytkowania ci¹gnika [lata], Z p œrednie jednostkowe zu ycie paliwa [1/h lub kg/h], T pz liczba godzin œwiadczenia us³ug ci¹gnikiem [h], C wu jednostkowy koszt eksploatacji ci¹gnika rolniczego pracuj¹cego w us³ugach [z³/h], T wc liczba godzin przepracowanych przez ci¹gnik z najmu [h], C wc stawka godzinowa za najem ci¹gnika zastêpczego [z³/h], S p strata plonu na skutek niewykonania zabiegu [%], W rg wykorzystanie roczne ci¹gnika we w³asnym gospodarstwie [h], W rz wykorzystanie roczne ci¹gnika do œwiadczenia us³ug [h]. Aby wyznaczyæ optymaln¹ strategiê wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze, nale y wyznaczyæ jednostkowe koszty eksploatacji [z³/h] dla strategii, które s¹ mo liwe do przyjêcia w zale noœci od stanów otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego. Jednostkowe koszty eksploatacji ci¹gników rolniczych ustalono dla u ytkowania ci¹gnika od do godzin rocznie. Wybrano ci¹gniki produkowane w Polsce oraz najczêœciej kupowane przez polskich rolników [P³ocki 2005]. Parametry techniczne tych ci¹gników, takie jak moc silnika i jednostkowe zu ycie paliwa, przyjêto na podstawie danych publikowanych przez producentów. Do obliczeñ uwzglêdniono œredni¹ cenê oleju napêdowego w 2009 roku, która wynios³a 4,06 z³/l [IERiG 2009]. Za³o ono, e maksymalna liczba godzin œwiadczenia us³ug, bêdzie równa 100, stawka godzinowa za wynajem ci¹gnika zastêpczego bêdzie równa œredniej wartoœci kosztów eksploatacji dla ci¹gników z danej strategii i przy danym wykorzystaniu rocznym ci¹gnika, obliczonych za pomoc¹ metodyki zaproponowanej przez Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa [Muzalewski 2005]. Zysk z wykonanej us³ugi przyjêto na poziomie 10% wartoœci poniesionych kosztów eksploatacji ci¹gnika. W obliczeniach przyjêto koszt kapita³u zaanga owanego w zakup ci¹gnika na poziomie 5,6% (œrednia wartoœæ oprocentowania 12-miesiêcznych lokat terminowych oferowanych przez 10 najwiêkszych banków funkcjonuj¹cych w Polsce). Procentow¹ stratê plonu na skutek niewykonania zabiegu okreœlono na podstawie strat plonu dla danej strategii. Ponadto, w obliczeniach przyjêto powierzchniê, na której wyst¹pi³a utrata plonu wynosz¹ca 40 ha, planowany plon 6 t/ha oraz œredni¹ cenê zbytu produktów rolnych 600 z³/t. Dla tej powierzchni i ci¹gników o mocy od 60 do 90 kw przedstawiono pe³ny tok obliczeñ i analiz, natomiast dla powierzchni 20 i 60 ha, na której wyst¹pi³a strata plonu i ci¹gników o mocy od 40 do 60 i od 90 do 150 kw koñcowe wyniki przedstawiono w tabeli 10. Przyk³adowe wyposa enie w ci¹gniki rolnicze w gospodarstwach rolnych o powierzchni 50, 100, 220 ha i za³o onej strategii przedstawiono w tabeli 2. Z przedstawionej grupy ci¹gników do gospodarstwa mo na dobraæ ci¹gniki ró nych producentów lub kilka ci¹gników jednego producenta, co by³oby uzasadnione ze wzglêdu na u ytkowanie i serwis. W celu wyznaczenia optymalnego wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rol-
OPTYMALNE WYPOSA ENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CI GNIKI ROLNICZE 251 nicze najbardziej wskazane jest wykorzystanie kryteriów indywidualnego wyboru, bêd¹cych elementami teorii gier. Wyposa enie gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze nale y analizowaæ w zale noœci od wielkoœci kosztów eksploatacji, a wyboru optymalnej strategii mo na dokonaæ przy zastosowaniu dwóch grup kryteriów indywidualnego wyboru. W pierwszym przypadku analiza prowadzona jest z wyznaczonym lub za³o onym prawdopodobieñstwem zaistnienia stanów otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego. Do pierwszej grupy kryteriów zalicza siê maksymaln¹ œredni¹ wygran¹ oraz minimalne œrednie ryzyko, zaœ do drugiej grupy, o nieznanym prawdopodobieñstwie zaistnienia stanów otoczenia przyrodniczoekonomicznego, zaliczamy trzy kryteria: maksymalnego pesymizmu, minimalnego ryzyka oraz pesymizmu optymizmu. Tabela 2. Przyk³adowe wyposa enie Powierzchnia gospodarstwa [ha] 50 100 220 Strategia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze gospodarstwa i za³o onej strategii Charakterystyka wyposa eni a w zale noœci od powierzchni r odzaj ci¹gnika m oc [kw] cena* [z³] S1 McCormick GM 55 39, 9 163 285 S2 PRONAR 5112 60, 0 125 782 S3 CASE JX 60 43, 5 80 400 S1 S2 S3 S1 S2 S3 LAMBORGHINI R2. 56 Target 40, 4 172 606 McCormick MC 115 87, 0 264 203 NEW HOLLAND TCE 55 39, 8 101 400 JOHN DEERE 6420S 88, 0 194 164 MASY FERGUSON 5425 60, 0 91 000 ZETOR 10641 Forterra TURBO-EKO 76, 0 149 989 McCormick GM 55 39, 9 163 285 LAMBORGHINI R6.110 E3 82, 0 351 848 CASE Puma 210 150, 0 506 393 NEW HOLLAND TCE 55 39, 8 101 400 JOHN DEERE 6420S 88, 0 194 164 Fendt Favorit 712 Vario 99, 0 295 025 MASY FERGUSON 5425 60, 0 91 000 PRONAR 1025 A 77, 0 139 080 URSUS 1614 114, 0 157 * Œrednie ceny brutto w kwietniu w 2010 roku, cena ci¹gnika przeliczona z kursu euro wed³ug NBP z dnia 01.04.2010 r. WYNIKI BADAÑ Wielkoœæ jednostkowych kosztów eksploatacji przy zastosowaniu jednej z czerech strategii waha siê od 70,6 z³/h do 267,9 z³/h. Na wielkoœæ tych kosztów g³ówny wp³yw maj¹: za³o ona wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze, stan w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym i roczne wykorzystanie ci¹gnika w gospodarstwie.
252 S. ZAJ C, D. KUSZ Tabela 3. Jednostkowe koszty eksploatacji ci¹gnika rolniczego w zale noœci od przyjêtej strategii, liczby godzin wykorzystania w ci¹gu roku i stanu otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego gospodarstwa rolnego [z³/h] Wykorzystanie w ci¹gu roku [h] ród³o: badania w³asne. Zmniejszanie jednostkowych kosztów eksploatacji ci¹gników rolniczych wraz z popraw¹ warunków otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego jest doœæ oczywiste, bowiem wynika z wiêkszego rocznego wykorzystania ci¹gnika w gospodarstwie. Z danych przedstawionych w tabeli 3. wynika, i przyjêcie ró nych strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki Tabela 4. Suma wartoœci M (S i, Y) dla kryterium maksymalnej œrednie j j wygranej w zale noœci od wykorzystania rocznego ci¹gnika rolniczego Roczne wykorzystanie ci¹gnika [h] 3 0 6 M 188,40 137,62 121,81 112,29 105,81 145,96 107,40 95,49 88,32 83,52 141,87 106,33 94,92 88,22 83,82 141,50 116,25 102,47 94,57 89,45 < M L M Za³o one stany w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym Y 1 Y 2 Y 3 Y 4 Y 5 267, 9 231, 6 184, 2 148, 1 131, 1 215, 6 172, 6 142, 4 122, 3 94, 1 225, 4 177, 3 135, 6 113, 3 85, 6 230, 3 198, 3 144, 3 129, 9 122, 6 182, 9 162, 0 135, 6 114, 2 104, 0 146, 4 122, 6 105, 6 94, 0 76, 9 152, 2 126, 3 103, 0 90, 3 74, 1 165, 4 143, 9 109, 2 98, 3 92, 8 152, 9 138, 2 120, 7 105, 5 98, 6 122, 1 105, 7 94, 3 86, 5 74, 5 126, 1 108, 4 92, 7 84, 2 73, 0 141, 3 124, 1 97, 4 87, 6 82, 8 135, 8 124, 5 111, 5 100, 1 94, 5 108, 4 95, 9 87, 4 81, 7 72, 4 111, 7 98, 3 86, 5 80, 2 71, 7 127, 7 112, 8 90, 5 81, 5 77, 0 124, 7 115, 6 105, 3 95, 8 91, 6 99, 6 89, 5 82, 8 78, 2 70, 8 102, 7 91, 9 82, 4 77, 5 70, 6 118, 9 105, 5 86, 1 77, 5 73, 2 rolnicze w ró nych stanach otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego i przy zró nicowanej liczbie godzin przepracowanych przez ci¹gnik w ci¹gu roku prowadzi do otrzymania du ej liczby znacznie ró ni¹cych siê wyników. Przy przyjêciu kryterium maksimum œredniej wygranej optymalna jest ta wyposa enia, dla której suma wartoœci M (S i, Y j ) przyjêta z poszczególnych kolumn tabeli 4. jest minimalna.
OPTYMALNE WYPOSA ENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CI GNIKI ROLNICZE 253 Na podstawie wyników przedstawionych w tabeli 4. mo na stwierdziæ, e wybór optymalnej strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze wed³ug tego kryterium nie jest trudny. Przy tym wyborze du e znaczenie ma roczne wykorzystanie ci¹gnika, które mo e byæ wiêksze lub mniejsze w zale noœci od powierzchni gospodarstwa, struktury zasiewów i liczby godzin œwiadczonych us³ug. Przy rocznym wykorzystaniu ci¹gnika na poziomie godzin optymalna jest. Przy rocznym wykorzystaniu ci¹gnika przez - godzin optymalna jest,, zaœ przy rocznym wykorzystaniu ci¹gnika przez powy ej godzin optymalna staje siê. Aby zastosowaæ kryterium minimalnego œredniego ryzyka, nale y przekszta³ciæ macierz kosztów (tab. 3.) w macierz ryzyka. Wed³ug kryterium minimalnego œredniego ryzyka za optimum uznaje siê te wielkoœci, których sumy wartoœci w poszczególnych wierszach d¹ ¹ do minimum. Kryterium minimalnego œredniego ryzyka opiera siê na za³o eniu du ego ryzyka, którego celem jest osi¹gniêcie dodatkowych korzyœci; w analizowanym przypadku by³o to zmniejszenie jednostkowych kosztów eksploatacji. Ryzyko to polega g³ównie na za³o eniu korzystnego otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego, g³ównie jego czêœci obiektywnej, niezale nej od w³aœciciela gospodarstwa (warunki atmosferyczne, rynek us³ug maszynowych). Z danych przedstawionych w tabeli 5. wynika, e dla gospodarstw, w których roczne wykorzystanie ci¹gnika jest mniejsze od godzin, optymalna jest. Oznacza to, e straty wynikaj¹ce z awarii i nieterminowego wykonania prac agrotechnicznych rekompensuj¹ ni sze koszty eksploatacji ci¹gnika. W takim wypadku op³aca siê zakupiæ ci¹gniki tañsze na rynku, ale o niskiej niezawodnoœci, ni dro sze, ale niezawodne. W mniej sprzyjaj¹cych warunkach i przy awariach ci¹gniki s¹ najmowane z zewn¹trz, natomiast w bardzo sprzyjaj¹cych mog¹ œwiadczyæ us³ugi. Przy wykorzystaniu rocznym powy ej godzin optymaln¹ jest. Oznacza to, e wraz ze wzrostem liczby godzin pracy ci¹gnika w gospodarstwie lub poza nim nale y wnikliwiej analizowaæ wielkoœæ ponoszonego ryzyka i dodatkowych zysków lub strat. Kryterium maksymalnego pesymizmu Walda zak³ada, e nawet dla najbardziej niesprzyjaj¹cego stanu otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego gwarantowana jest minimalna wygrana. Wartoœci S i dla kryterium maksymalnego pesymizmu w zale noœci od wykorzystania rocznego i strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze przedstawiono w tabeli 6. Tabela 5. Zsumowane wartoœci S i dla kryterium minimalnego œrednieg o ryzyka w zale noœci od rocznego wykorzystania ci¹gnika rolniczego Roczne wykorzystanie ci¹gnika [h] 3 5 6 48,05 32,36 27,66 24,73 22,61 5,61 2,14 1,34 0,65 0,33 1,53 1,07 0,77 0,66 0,63 15,57 10,99 8,31 7,01 6,26 M < M L M Tabela 6. Wartoœæ S dla kryterium maksymalnego pesymizm u i w zale noœci od strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze i wykorzystania rocznego Roczne wykorzystanie ci¹gnika [h] PLQ PD[ 0 6 < L M L 267,85 182,90 152,90 135,79 124,75 215,64 146,41 122,10 108,42 99,64 225,41 152,20 126,08 111,73 102,65 230,34 165,35 141,34 127,72 118,94 UM
254 S. ZAJ C, D. KUSZ Tabela 7. Wartoœæ S dla kryterium minimalnego ryzyka w zale noœc i i od strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze i wykorzystania rocznego Roczne wykorzystanie ci¹gnika [h] PLQ PD[ 56 < L M L 58,95 39,39 32,55 28,60 26,03 9,06 3,69 2,36 1,44 0,79 9,77 4,99 3,98 3,31 3,01 37,02 21,27 19,24 19,30 19,29 UM Z danych przedstawionych w tabeli 6. wynika, e wybór optymalnej strategii wed³ug tego kryterium jest jednoznaczny: optymalna jest. W takiej sytuacji w³aœciciele gospodarstwa powinni szukaæ mo liwoœci œwiadczenia us³ug. Wyznaczenia optymalnej strategii wed³ug kryterium minimalnego ryzyka Sevige a, dokonuje siê nie wed³ug wygranej, lecz wed³ug ryzyka. Wartoœæ S i dla kryterium minimalnego ryzyka w Tabela 8. Wartoœæ S dla kryterium pesymizmu optymizm u i w zale noœci od strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze i wykorzystania rocznego dla wspó³czynnika k = 0, 4 Roczne wykorzystanie ci¹gnika [h] 185,80 135,55 120,29 111,04 104,84 142,71 104,71 93,56 86,83 82,32 141,54 105,34 94,20 87,68 83,39 165,72 121,83 106,19 97,27 91,49 PLQ PD[ PLQ > N 0 6 < N 0 6 < @ L M L M L L M zale noœci od strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze i wykorzystania rocznego przedstawiono w tabeli 7. Wed³ug tego kryterium jako podstawê zak³ada siê ryzyko, dlatego te kryterium to jest odpowiednie dla tych, którzy lubi¹ podejmowaæ ryzyko. Ryzyko to jest jednak umiarkowane, poniewa jako podstawê przyjmuje siê jego wartoœæ minimaln¹. Z tabeli 7. wynika, e optymaln¹ strategi¹ wed³ug tego kryterium jest. W takim wypadku bardziej op³aca siê zakupiæ ci¹gniki o œredniej cenie na rynku i o œredniej niezawodnoœci ni dro sze, ale niezawodne. Przy uwzglêdnieniu kryterium pesymizmu optymizmu Hurwicza, zak³ada siê pewien kompromis podczas wyboru ostatecznej decyzji miêdzy lekkomyœlnym ryzykiem (optymizmem) a skrajnym pesymizmem. Wartoœci S i dla kryterium pesymizmu optymizmu, w zale - noœci od strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze i wykorzystania rocznego, przedstawiono w tabeli 8. W rozpatrywanym przypadku wspó³czynnik k okreœlono dziêki ekspertom, a jego wartoœæ wynosi³a 0,4, co oznacza, e w 40% ka da jest pesymistyczna i w 60% optymistyczna. Wed³ug danych przedstawionych w tabeli 8., optymaln¹ strategi¹ dla wykorzystania rocznego godzin jest. Przy wy szym wykorzystaniu rocznym optymalna staje siê. Jak wynika z przedstawionych analiz, przy okreœlaniu jednostkowych kosztów eksploatacji ci¹gników rolniczych z uwzglêdnieniem ich awaryjnoœci, bardzo wa nym czynnikiem jest ich roczne wykorzystanie. Dlatego te przy wyznaczaniu koñcowej i optymalnej strategii wa ne jest przeanalizowanie, jak ulegaj¹ zmianie optymalne strategie wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze dla poszczególnych kryteriów w zale noœci od rocznego wykorzystania, mocy ci¹gnika i powierzchni, na której wyst¹pi³a utrata plonu.
OPTYMALNE WYPOSA ENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CI GNIKI ROLNICZE 255 Tabela 9. Zestawienie Wykorzystanie roczne [h] W tabeli 9. przedstawiono, jak zmienia siê optymalna dla ci¹gników o mocy od 60 do 90 kw i powierzchni 40 ha, na której nast¹pi³a utrata plonu. Wybór ostatecznej i optymalnej strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze przy wykorzystaniu rocznym godzin nie jest jednoznaczny, gdy strategie i s¹ optymalne wed³ug dwóch rozpatrywanych kryteriów. Dlatego te nale y zazna- najbardziej korzystnych strategii wed³ug rozpatrywanych kryteriów w zale noœci od wykorzystania rocznego ciagnika rolniczego maksymalnej œredniej wygranej Kryterium wyznaczenia optymalnej strategii minimalnego œredniego ryzyka maksymalnego pesymizmu minimalnego ryzyka pesymizmu - optymizmu Tabela 10. Zestawienie Wykorzystanie roczne Powierzchnia 60 ha strategii wed³ug rozpatrywanych kryteriów, wykorzystania na której nast¹pi³a utrata plonu i mocy ci¹gników Powierzchnia 40 ha rocznego, powierzchni, Powierzchnia 20 ha Ci¹gniki o mocy 40-60 kw 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 Ci¹gniki o mocy 60-90 kw Ci¹gniki o mocy 90-150 kw Oznaczenia: kryterium 1 maksymalnej œredniej wygranej, 2 minimalnego œredniego ryzyka, 3 maksymalnego pesymizmu, 4 minimalnego ryzyka, 5 pesymizmu optymizmu.
256 S. ZAJ C, D. KUSZ czyæ, e je eli w analizowanych gospodarstwach sytuacja w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym bêdzie bardziej sprzyjaj¹ca od za³o onej w tabeli 1. to strategiê nale y przyjmowaæ jako optymaln¹, natomiast gdy w gospodarstwach rolnych, w których sytuacja w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym bêdzie gorsza od przedstawionych w tabeli 1, jako optymaln¹ nale y wybraæ strategiê. Wybór optymalnej strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze przy wykorzystaniu rocznym od do godzin jest prostszy. Z wyników uzyskanych i przedstawionych w tabeli 10. wynika, e dla takiego wykorzystania rocznego ci¹gnika nale y siê zdecydowaæ na strategiê, która jest optymalna dla 3 lub 4 spoœród 5 analizowanych kryteriów. W tabeli 10. przedstawiono zmiany optymalnej strategii dla ci¹gników z przedzia³u mocy od 40 do 60 kw i od 90 do 150 kw oraz dla powierzchni 20, 40 i 60 ha, na której nast¹pi³a utrata plonu. Struktura rozpatrywanych strategii przedstawia siê nastêpuj¹co: stanowi 0%, 65%, 31%, zaœ 4%, co oznacza, e jest najbardziej korzystna dla rozpatrywanych wariantów. PODSUMOWANIE Przedstawiona w pracy metoda, w której d¹ y siê do uzyskania najni szych kosztów eksploatacji, jak równie dokonana na jej podstawie analiza, umo liwi³y wyznaczenie optymalnej strategii wyposa enia gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze. Przy czym pojêcie najni sze koszty eksploatacji obejmuje koszty ponoszone w ca³ym przedziale rozpatrywanych stanów otoczenia przyrodniczo-ekonomicznego gospodarstwa rolnego. Z przeprowadzonej analizy wynika, e optymalnym wyposa eniem gospodarstwa rolnego w ci¹gniki rolnicze jest. Strategia nie jest wskazana dla gospodarstw rolnych, poniewa generuje bardzo du e koszty eksploatacji ci¹gników rolniczych przy ma³ym prawdopodobieñstwie wyst¹pienia bardzo niekorzystnych warunków w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym. Nale y zaznaczyæ, e je eli powstan¹ sprzyjaj¹ce warunki w otoczeniu przyrodniczo-ekonomicznym, pozwalaj¹ce na wykonanie us³ug dla innych producentów, np. w ramach grup producenckich, a sytuacja taka bêdzie trwa³a w d³ugim okresie (8-12 lat), to mo na przyj¹æ za optymaln¹ strategiê. Strategia bazuje na korzystaniu z us³ug, mo e byæ przyjêta, jako optymalna dla ma- ³ych gospodarstw rolnych, których sytuacja finansowa nie pozwala na kupno w³asnych ci¹gników i maszyn rolniczych. Sytuacja taka mo e zaistnieæ w gospodarstwach, w których roczne wykorzystanie ci¹gnika jest niskie i nie przekracza godzin. Dla du ych gospodarstw rolnych trudno przyj¹æ tê strategiê jako optymaln¹ ze wzglêdu na niestabilnoœæ rynku us³ug i du e ryzyko poniesienia strat na skutek niewykonania prac w optymalnym terminie agrotechnicznym, jak równie ze wzglêdu na wysoki koszt najmu ci¹gników spoza gospodarstwa. LITERATURA Izdebski W. 2003: Strategie wyposa enia gospodarstw rolnych w kombajny zbo owe, Wyd. SGGW, Warszawa. Muzalewski A. 2005: Koszty eksploatacji maszyn, Wyd. IBMER, Warszawa. Muzalewski A. 2007. Model optymalizacji wyboru pomiêdzy zakupem maszyny a najmem us³ugi, Problemy In ynierii Rolniczej, nr 2(90).
OPTYMALNE WYPOSA ENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W CI GNIKI ROLNICZE 257 Pasyniuk P. 2005: Nowe ci¹gniki w polskim rolnictwie sprzeda i ceny, Wieœ Jutra, nr 85/86, s. 25-26. P³ocki K. 2005: Serwis ci¹gników, Rolniczy Przegl¹d Techniczny, nr 4, s. 32. Rynek œrodków produkcji i us³ug dla rolnictwa, IERiG -PIB, nr 36, 2009. Stanis³aw Zaj¹c, Dariusz Kusz OPTIMAL FARM EQUIPMENT WITH TRACTORS Summary The paper presents a method and conducted based on it analysis that gives the possibility to develop the optimal strategy for farm equipment with agricultural tractors which allows to obtain relatively lowest operating costs in a changing natural and economic environment. The analysis showed that the optimum strategy for farm equipment, agricultural tractors is the strategy. The analysis clearly indicates that the strategy is not indicated for the farm while the strategy can be accepted, as optimal for small farms. Adres do korespondencji: mgr in. Stanis³aw Zaj¹c Pañstwowa Wy sza szko³a zawodowa w Kroœnie Zak³ad Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich ul Rynek 1 38-400 Krosno tel. (13) 437 55 50 e-mail: zajacstanislaw@op.pl dr in. Dariusz Kusz Politechnika Rzeszowska Wydzia³ Zarz¹dzania i Marketingu Katedra Gospodarki ywnoœci i Towaroznawstwa al. Powstañców Warszawy 8 tel. (17) 865 11 64 e-mail: dkusz@prz.edu.pl